((ان بیوتی فی الارض المساجد))خانه های من در روی زمین مساجد هستند . وسائل الشیعه ج1ص268
مسجد این خانه خدا در روی زمین ،نهادی است که به امراللهی وبه دست مبارک پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در نخستین روزهای تاسیس حکومت اسلامی ،در مدینه بنیان شد واز همان آغاز همچون دین مبین اسلام جامع و همه جانبه بود.
مسجد نخستین نماد عینی تمدن اسلامی محسوب می شود ، از همان بدو تاسیس علاوه بر این که پایگاه دینی و معبد مسلمین به شمار می رفت ،نخستین کانون فعالیت های سیاسی،اجتماعی،علمی وفرهنگی مسلمین نیز بود وپایه های اساسی حکومت اسلامی در زمان پیامبر اکرم (ص) دراین مکان استوار شد، چراکه مقر حاکمیت پیامبر در آن قرار داشت وبعدها نیز اصول و مبانی دین اسلام از همین نهاد مقدس به مردم عرضه می شد.بدین ترتیب مسجد که خود یک نهاد تمدن اسلامی بود،به زودی به عنصر مادی و عینی ،درکنار عنصر فرهنگی اسلام تبدیل شد ودر تمدن سازی تبدیل شد و در تمدن سازی دخیل گشت و به تدریج با توسعه گسترده تمدن اسلامی جای خود را به عنوان نماد اسلام در سراسر بلاد اسلامی باز کرد ،یه طوری که هر شهر و قریه ای که مسجدی در آن وجود داشت ،جزء قلمرو فکری و فرهنگی و البته گاه سیاسی اسلام شمرده می شد.
مساجد با کارکرد های متعددی که داشتند ،آن چنان در درون جامعه اسلامی نهادینه شدند که مومنان آن را بر خانه های خویش ترجیح می دادند.در واقع ویژگی اصلی مسجد این بود که همچنان چون اسلام ،با همه شئون زندگی مردم سر و کا داشت والبته به همه آن ها جهت الهی و دینی می داد واین با روح اسلام نیز سازگار بود، ،چرا که اسلام جوهره فعالیت های مسلمین در جامعه اسلامی را عبودیت می دانست.
روزگاری در درون اسلام مسجد ،قلب تپنده امت و جامعه اسلامی ،مقر حاکمت و حضور بزرگترین فرستاده الهی و مرکز بی بدیل همه فعالیت ها و امو ر جاری مردم بود،و مردم همه جهت گیری های خود را از آن اخذ می نمودند.
پس از اتحال نبی اکرم (ص) در درون خلفای راشدین نیز اوضاع تا حدود زیادی به همین منوال بود ،اما با به قدرت رسیدن بنی امیه وحاکمت آن ها بر جهان اسلام ،به همراه انحرافات وبدعت های فراوانی که در همه ابعاد اسلام اتفاق افتاد تحولات فراوانی نیز در کارکردهای مسجد آغاز گشت و این تحولات منفی به تدریج ادامه یافت تا جایی که درون حاکمیت بنی عباس و بعد از آن ،مرکز جامعه به حاشیه رانده شد واهم کارکردهای خود را نیز از دست داد ودیگر نه پایگاه حاکم بود نه پایگاه مردم.این وضعیت تا حال ادامه یافت و تلاش های پراکنده ومقطعی برای احیای موقعیت آن نیز اثری نداشت و اکنون ما وارث این روند تاریخی هستیم.
امروز در قسمتی از جهان اسلام انقلابی به پیروزی رسیده است که کانون جوشش آن مساجد بوده و حکومتی بر سر کار آمده است که داعیه دار پایه گذاری نظامی مبنی بر احکام اسلام ناب است.
تعریف لغوی مسجد:سر بر زمین نهادن،محل و موضعی که در آن جا سجده کنند و محلی که در آن عبادت کنند.
تعریف اصطلاحی:مسجد مکانی است برای عبادت وراز ونیاز با خالق هستی که در فرهنگ اسلامی از جایگاه رفیعی برخوردار است .مسجد مکان ارشاد وتبلیغ مسائل، معارف و احکام اسلام است. مسجد خانه خدا ومحل طرح مسائل دنیوی واخروی مسلمین است.
از نظر شکلی نیز مساجد اولیه مسلمین قطعه زمینی وسیع ومربع شکل بود که اطراف آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می کردودارای ماذنه بود .
اما اکنون اغلب مساجد دارای قسمتی میانی است به نام صحن که گاهی نیز سقف است ودر اطراف آن چهار رواق دارد که وسیع ترین آن رواق قبله است که محراب نیز در آن جا قرار دارد .
مسجد از نظر پیامبر اکرم (ص):مسجد جایی است و یا جایی باید باشد که شرافت حضور انبیا را دارا باشد و اطلاق خانه بر آن صدق کندو در جایی دیگر می فرماید : همه زمین را برای من مسجد و طهورکردند.
رسم رسول خدا (ص)این بود که هرگاه از سفری برمی گشت ابتدا به مسجد می رفت و دو رکعت نماز می خواند ،سپس در آن جا می نشست و مردم به دیدنش می آمدند .حضرت می فرمودند:مساجد را گذرگاه قرار ندهید مگر آن که هنگام عبور دو رکعت نماز در آن بخوانید .
علت نام گذاری مسجد :در این باره نظراتی وجود دارد از جمله آن است که در عبادتگاه مسلمین بزرگترین عبادتی که انجام می شود نماز است و این عبادت عظیم ترین عبادت است و اولین فرع از فروع دین محسوب می شود وسجده نیز که در هر رکعت نمازدوبار انجام میشود ،مهمترین و بهترین وزیباترین رکن نماز است که نماد اوج بندگی مسلمین است بدین ترتیب این عبادتگاه که مردم در آن به صورت دسته جمعی هر روز بارها در آن به سجده می افتند ودر درگاه خداوند پیشانی بندگی می سایند،مسجد یعنی محل سجود نامیده شده است. .
جایگاه مسجد در قرآن :جایگاهی است که خداوند آن را رفیع گردانیده است
همانا مساجد مخصوص خداوند است و پس نباید با خدا احدی را غیر از او پرستش کنید.(جن18)
ودر هر سجده و هر عبادت روی به حضرت او آرید واو را از سر اخلاص بخوانید (اعراف29)
ای فرزندان آدم زینتهای خود را به هنگام حضور در مسجد ودر هر عبادت برخود برگزینید.( )
منحصرا آباد کردن وتعمیر مساجد خدا بر عهده کسانی است که به خدا وروز آخرت ایمان آورده و ونماز بر پای می دارند وزکات می پردازند واز غیر خدا می ترسند امید دارند که از هدایت یافتگان هستند .( )
امام خمینی قدس سره در گفتاری نقش مسجد رامورد تاکید قرار داده وفرمودند:این مسجد الحرام ومساجد در زمان رسول اکرم (ص)مرکز جنگ ها وسیاست ها ومرکز امور اجتماعی وسیلسی بوده ،این طور نبوده است که در مسجد پیغمبر همان مسائل عبادی نماز وروزه باشد .مسائل سیاسی اش بیشتر بوده .اسلام می خواهد که مردم آگاهانه برای مصالح خود شان وبرای مسائل مسلمین در آنجا فعالیت کنند(صحیفه نور ج18ص67)
مساجد خانه های خداوند بر روی زمین است بدین ترتیب صاحب اصلی مساجد خداوند است که در آن جا میزبان بندگان مومنی است که بر ای عبادت او به مسجد می آیند و طبیعی است که چنین خانه هایی باید بزرگترین پایگاه توحید ویگانه پرستی در جامعه اسلامی باشند.
پایگاه هایی که در آن هر روز پنج نوبت به یگانگی خداوند واصل توحید به عنوان مبانی ترین رکن دین اسلام شهادت داد ه می شود، تاتذکاری باشد دائمی برای مومنین و بدین وسیله جامعه اسلامی همواره از پلیدی شرک مصون بماند .
هر روز صدها میلیون انسان مسلمان در سراسر جهان در مساجد جمع می شوند و همه به یک سو می ایستند و یک عمل را انجام می دهند ،بسی دشوار ودر عین حال شکوهمند است ،در واقع مساجد علاوه بر این که پایگاه توحیدند،پایگاه نمایش روزانه مفهوم امت واحد نیز هستند.
همانطوری که خداوند میزبان ،زیباست ودوستدار زیبایی است شایسته است میهمان نیز در خانه خدا پاکیزه وآراسته حضور یابد. و بدین ترتیب خانه و صاحب خانه راتکریم نماید.
خذوازینتکم عندکل مسج.(ایه 31سوره اعراف)
همینطور مساجد خداوند باید پاکیزه و آباد و معمور باشد آن هم منحصرا به دست صالحین و مومنین راستین که فرمانبردار واقعی خداوند هستند، صورت گیرد،تا انفاس پاک آنان موجب رونق و آبادی معنوی مساجد نیز بشود واثری از ریا و تظاهر وشرک و نفاق در آن باقی نماند.(سوره توبه آیه 18)انما یعمر مساجدالله ....
ودر آیه دیگر مشرکین وآن ها که ایمان واقعی ندارند را از تعمیر و ساخت مساجد منع می کند و اعمال آن ها را بیهوده و نابود توصیف می نماید .
مسجد النبی از همان بدو تاسیس نه تنها به عنوان جایگاه اصلی اجتماع مسلمانان برای ادای فرائض دینی مورد استفاده بود ،بلکه نخستین کانون فعالیت های علمی ،سیاسی و اجتماعی نهضت جهانی اسلام نیز به شمار می رفت .
پایه های اساسی حکومت اسلامی در زمان رسول خدا (ص)در این مسجد بنیان گذاری شد و اصول ومبانی دین مبین اسلام از این پایگاه مقدس به مردم جهان عرضه شد .
پیامبر (ص)با تاسیس نخستین نهاد اجتماعی (مسجد) وتشکیل حکومت اسلامی ،ادبیات ساسی جدیدی را پایه گذاری کرد که در آن حکومت کننده ،(امام) وحکومت شونده (امت) و مقر حکومت،همگی در مسجد بود .مسجد نماد اسلامی بودن شهرها محسوب می شد .اهمیت مساجد در شهر ما به حدی بود که اگر جایی مسجد جامع یا آدینه نداشت از اهمیت شهری محروم بود .
در شهرهای اسلامی برای نمایش جلال معنوی و شکوه وبالندگی ظاهر مساجد بزرگ به ویژه مسجد جامع ،جهد تمام به خرج می دادند گر چه غالب این مکان های مقدس به فرمان حاکمان یا توانگران صاحب نفوذ بنیان می گردید و اغلب کسانی که به گونه ای در ساختن بنا ،طراحی وآرایش مسجد سهمی داشتند ،به دلیل اعتقاد درونی واشتیاق به معبود در عمل از ایثار آنچه در توان داشتند دریغ نمی ورزیدند .واین ایمان وشوق موجب گردید که معماری با شکوه پدید آید .وهنرمندان محلی با ابتکار وخلاقیت خویش رونق مسجد را بالا ببرند و بخش کوچکی از زیبایی های جهان هستی را که جلوه ای از عظمت خداست ،با آجر کاری های جالب ،گچ بری ها ،طاق وقوس هاو....در حد توان به نمایش بگذارند .آری مسجد مجمع وکنگره انسانی و جلوه حضور و تبلور مشارکت مردمی ومظهر اقتدار ملی ،دینی است .
مسجد سنگر تجدید قوا وبازیابی آرامش خاطر ومحفل به خود پرداختن وپیراستگی از وابستگی های دنیایی است .
ارتباط انسان وخدا آن چنان در آن اوج می گیرد که به یقین ((ادعونی اسیتجب لکم ))تحقق می یابد.
امام صادق ع می فرماید :هر کس اراده بر آورده شدن حاجت خویش را دارد با تقدیم صدقه وخوشبو نمودن خویش ،به مسجد رفته وحاجت خویش را طلب کند که بر آورده خواهد شد .یکی از آثار مهم ارتباط انسان و خدا آرامش روح و روان آدمی است که گمشده کنونی عصر تکنولوژی وارتباطات است.
1-نقش اجتماعی 2-نقش مشورتی 3-نقش پشتیبانی4-نقش اداری
در عصر پیامبر (ص)مساجد علاوه بر این که محل عبادت ودعاونیایش وپرستش پروردگار یکتا بوده اند ،دارای کارکردهای مهم دیگری نیز بوده اند که از جمله می توان به کانون اجتماعات عمومی مرکز تعلیم وتربیت ،محل شور وتصمیم گیری ،کانون انتخابات وتبعیت ،محل قضاوت ستاد جنگ و آموزش نظامی ومحل اعزام نیروهای مسلح برای جنگ ،مرکز اطلاع رسانی و پناه گاه مردم در مواقع ضروری وکارکرد های گوناگون دیگر اشاره کرد .
نقش مشورتی :رسول خدا (ص) ،هرگاه امر مهمی اتاق می افتاد از مردم دعوت می کرد تا به مسجد بیایند .آن حضرت مشکلات را با مردم در میان می گذاشت واز صاحبان فکر واندیشه نظر خواهی می کرد . در مسجد برای رتق وفتق امور خود به مشورت می نشینند وجانانه دل بر حق می بستند واز دام گرفتاری ها ومشکلات می رستند .
نقش اجتماعی:اگر به تاریخ مسجد فلسفه ایجاد وتاسیس آن بنگریم ،خواهیم دید که تبلور فکر اسلام و اعتقادات صحیح دینی واستواری جامعه مسلمین در سایه حضور در مساجد وشنیدن انواع توضیحات وتعلیمات دینی منتشر شده است ،یعنی مسجد علاوه بر مرکزیت عبادی ،مرکز اجتماعی نیز هست .این اجتماع هم برای عبادت است وهم برای یکپارچه ساختن امت وتمسک جمعی آنان به جبل الله .
نقش پشتیبانی :جماعتی از فقرای مهاجر هم که ماوا نداشتند در کنار مسجد مدینه زیر سر پناه کوچکی به نام صفه زندگی می کردند .وآوارگان جنگ وحوادث طبیعی نیز می توانستند از مسجد به عنوان پناهگاه استفاده کنند.
به علاوه مردم به هنگام بروز خشکسالی وبیماری های مهلک برای دعا ونیایش ناگریز از روی آوردن به مسجد بودند.
نقش اداری :با پیشرفت وگسترش روز افزون اسلام ،مسجد اهمیت بیش تری پیدا کرد وبه عنوان کانون فعال امت اسلامی ومرکز عبادی سیاسی جامعه نوین در آمد وبدین سان بسیاری از خدمات اداری کشور نیز در مسجد ارائه می شد وحتی از آنجا که مسجد محل امنی برای حفظ ثروت ملی بود .خزانه دولت با بیت المال نیز در مسجد جامع شهر نگهداری می شد.
مسجد در طول تاریخ ایران با سه نوع کاربرد در مراحل مختلف نقش مهمی در تحولات کشور داشته است .
اول کارکرد فرهنگی – فکری که به خوبی در معماری وادبیات ایران جلوه گر شده است..
دوم در کارکرد اجتماعی : این کارکرد به گونه ای که می توان گفت تمام جنبش های اجتماعی در اطراف مسجد سازمان یافته است .
سوم کارکرد سیاسی : این کارکرد درگذشته نیز کم وبیش وجود داشته است ولی در دوران انقلاب اسلامی وجنگ تحمیلی به اوج خود رسیدواعتراض سیاسی مشارکت بسیج سیاسی در دیگر وجوه رفتار سیاسی مردم مثل بحث ها و آموزش های سیاسی تبادل نظر،مشورت وشورا تعیین سرنوشت و..کارکردهای سیاسی رادر نمود های فوق جلوه گر ساخت.
