صله رحم؛ رنگ و رویش پریده است

این روزها رنگ و بوی دیدارها و مهمانی ها عوض شده است. دیگر کمتر ردی از سفره های عریض و طویل دیده می شود که شمال سالن پذیرایی را به جنوبش وصل می کرد. اصلا شب نشینی ها نیز دیگر به خاطره ها پیوسته است. تجملات و زرق و برق جای سادگی و صمیمت را گرفته و فاصله بین قوم و خویش را زیاد کرده است. در یک کلام صله رحم به خاطره پیوسته است. شاید این پدیده ها نشانی از ریزش پیوستگی بین نسل ها و شکافی بین آنها باشد اما سوال اینجاست که چرا صله رحم به فراموشی سپرده شده است؟ این فراموشی چه آسیبی به مردم و جامعه وارد می کند و برای جلوگیری از پیامدهای آن چه سیاستی باید در پیش گرفت؟

**یاد آن ایام به خیر
یادش به خیر چه برو بیایی داشتیم . آخر هفته ها همه دور هم جمع می شدیم، هم شام می خوردیم و هم می خندیدیم و هم سر درد دلمان باز می شد و غصه ها را قصه می کردیم و می رفتیم تا هفته بعد. مطبخ خانه ما آخر هر هفته همیشه آماده پذیرایی از مهمانان بود. قابلمه غذا را برمی داشتیم و همه دور یک سفره می نشستیم و از حضور همدیگر لذت می بردیم. اینها را پروین به منیر می گوید.
آنها را در یک عصر پاییزی در پارکی می بینم . قصدم مزاحمت نیست ولی دوست دارم پای خاطراتشان بنشینم. پس از کسب اجازه به جمعشان وارد می شوم. از پروین 62 ساله می پرسم دقیقا چند سال پیش را یاد کرده است. او می گوید: حدود 15 سال پیش به قبل. آن زمان هر هفته یا مهمان بودیم یا مهمان داشتیم. تعطیلات آخر هفته را کمتر به تنهایی سپری می کردیم. تعطیلات در آن زمان صفا داشت . اصلا تعطیلات با آن رفت و آمدهایش معنی می گرفت .این روزها آخر هفته و اول هفته برای یک بازنشسته و یک خانه دار هیچ فرقی ندارد. همه روزها مثل هم شده اند. هرچند فرزندانمان آخر هفته به ما سر می زنند اما دیگر نه خاله ای در کار است و نه نوه خاله ای. همه ارتباط ها تلفنی است فقط از این طریق از حال هم باخبر می شویم و بس.
منیر 63 ساله هم شش دانگ حواسش به حرف های پروین است و در تایید گفته های او سری تکان می دهد و مدام نچ نچ می کند. شاید او دلش پرتر باشد. به او که نگاه می کنم منتظر نمی ماند و شروع می کند به گفتن یک خاطره. او خاطره اش را با این مقدمه که رنگ و بوی مهمانی ها هم عوض شده است، شروع می کند: چند وقت پیش و بعد از مدت ها در منزل یکی از بستگان دعوت شدیم. همه چیز لوکس و شیک بود. پس از حال و احوال پرسی تنها کلمه ای که رد و بدل شد چه خبر بود و بس. درست ده دقیقه بعد از ورود به مهمانی ها کم کم همه سرگرم گوشی هایشان شدند و تنها نشانی که از حضور آنها یافت می شد جوکهایی بود که هراز گاهی با صدای بلند خوانده می شد.
منیر می گوید: بدتر از آن پذیرایی شامی بود که این روزها سبک و سیاق جدیدی پیدا کرده است. میز شام را چیدند اما این روزها کسی پشت میز به سرو شام مشغول نمی شود. مهمان ها بشقاب به دست از غذاهای روی میز برای خود می کشند و به گوشه ای کز می کنند و در خلوت مشغول خوردن می شوند.
پروین به یاری منیر می آید و در ادامه صحبت های منیر می گوید: البته همین دیدار هم سالی یک بار اتفاق می افتد و آن هم مربوط می شود به دید و بازدیدهای سال نو. به همین دلیل است که جوان ترهای خانواده برخی از افراد فامیل را به یاد نمی آورند.
پروین رفع مشکلات اقوام را از مصادیق صله رحم عنوان می کند و می گوید: به صله رحم در آموزه های دینی ما بسیار تاکید شده است چراکه قلب ها را به هم نزدیک می کند و مشکلات را آشکار می سازند اما این آرمان زمانی محقق می شود که صله رحم معنی واقعی خود را دوباره بازیابد چرا که آنچه که این روزها در مهمانی ها دیده می شود تجملات است که جای خود را با صمیمیت عوض کرده است.

**حافظه تاریخی تان را از صله رحم پاک نکنید
دکتر حسین حجت پناه، جامعه شناس و استاد دانشگاه صله رحم را احسان نمودن یا اتحاد و دوستی در حق خویشاوندان معنی می کند و می گوید: صله رحم تنها احوالپرسی و رابطه داشتن با فامیل نیست و دیدار دوستان و آشنایان نیز صله رحم محسوب می شود.
او با تاکید بر این نکته که در اسلام به صلح رحم توصیه فراوانی شده است ادامه می دهد: تعابیر خاصی در مورد آن به کار می رود و برای صله رحم برکات زیادی از جمله عمر طولانی، سلامتی و افزایش رزق و روزی ذکر شده است.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که چرا صله رحم کاهش یافته است به مدرنیزاسیون و جهانی شدن اشاره می کند و اضافه می کند امروز می توان عصر فراگیر جهانی را نبردی بین مدرنیته و سنت معرفی کرد. در این فرایند خانواده گسترده تبدیل به خانواده هسته ای می شود و روابط خانوادگی محدود تر می شود و در چنین شرایطی با رشد فردی شدن مواجه هستیم. در فرایند مدرنیزاسیون با رشد شهرنشینی نوین نیز مواجه هستیم و در شهر نشینی نوین روابط عاطفی (کنش های سنتی یا کنش های عاطفی) جای خود را به روابط حسابگرانه (کنش های معطوف به هدف) می دهد.
حجت پناه به تغییراتی که در خانواده ها طی چند دهه اخیر رخ داده است اشاره می کند و می گوید: افزایش سطح تحصیلات ، افزایش اشتغال زنان، افزایش شهرنشینی، جهانی شدن و گسترش رسانه های جمعی از جمله عوامل تاثیرگذار در کاهش صله رحم محسوب می شوند.
او در این خصوص اضافه می کند: استقلال مالی واحدهای خانواده هسته ای از یکدیگر، افزایش سطح مصرف و الگوهای متنوع تر از مصرف در اوقات فراغت که به طور مستقیم با درآمد بیشتر درارتباط است و درآمد بیشتر نیز باعث کار بیشتر در نتیجه وقت کمتر می شود. در واقع تمام موارد فوق در جهت محدود شدن صله رحم است.

**شمشیری دو دم از جنس صله رحم
حجت پناه صله رحم را به شمشیری دود م تشبیه می کند که هم می تواند سازنده باشد و هم کشنده. او در تفسیر این جمله می گوید: واقعیت اجتماعی این است که در بسیاری از موارد صله رحم میدان رقابتی است برای به رخ کشیدن انواع سرمایه های خود به دیگران. سرمایه هایی از جنس اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی. این گونه صله رحم آثار مخربی دارند و در آن افراد یا طرد می شوند و یا وارد میدان رقابت کاهنده می شوند.
این جامعه شناس از نمونه آرمانی صله رحم به ما می گوید و اضافه می کند: بهترین صله رحم نوعی است که باعث دستگیری کردن از یکدیگر و انبساط خاطر شود و از آنجا که انسان موجودی ارتباط جو است به این گونه صلح رحم نیاز دارد.
تقویت حس همبستگی و برقراری ارتباط عاطفی و گذراندن مثبت اوقات فراغت یکی از آثار صلح رحم است. حجت پناه با بیان این آثار از صله رحم ادامه می دهد: کمک کردن به دیگران و کمک گرفتن از آنها در مشکلات مادی و معنوی نیز از جمله آثار صله رحم است که نباید آن را نادیده گرفت.
حجت پناه انزوا و گوشه گیری و کاهش اعتبار اجتماعی را یکی از پیامدهای ترک صله رحم اعلام می کند و می گوید: اکثر خلافکاران و مجرمان از گروههای مطرود جامعه هستند حال اگر صله ارحام برای آنها فراهم بود تا حد زیادی از اعمال مجرمانه آنان کاسته می شد.
این جامعه شناس صله رحم را یکی از ابزارهای قوی بالابردن سرمایه اجتماعی عنوان می کند که می توانند در روابط و کنش های متقابل، ساختار را بسازند. او اضافه می کند: تحقیقات اخیر نشان داده است که هم اکنون مشکلات اقتصادی جامعه ما ریشه اقتصادی ندارد بلکه بیشتر مربوط به امور اجتماعی است چراکه میزان سرمایه اجتماعی اندک است و فعالیت های اقتصادی در چنین محیطی سودده نیست. بدون اینکه بخواهم مبحث سرمایه اجتماعی را به صله رحم تقلیل دهیم باید بگوییم که کمیت و کیفیت صله رحم می تواند شاخصی برای سرمایه اجتماعی باشد. به خصوص که در مورد جامعه ای صحبت می کنیم که صله رحم در آن هم اکنون مساله شده است.

** چه باید کرد
حجت پناه می گوید: حال باید یک آموزش رسمی و از آن مهم تر آموزش غیر رسمی به جهت ترویج نمونه ایده آل صله رحم صورت بگیرد. اصولا ما در جامعه برای این مباحث اتاق فکر نداریم. رسانه های ما سیاست گذاری مشخصی ندارند و یا اگر دارند به آن پای بند نیستند. برای مثال، در یکی از برنامه های مذهبی تلویزیون مکرر راجع به قناعت بحث و تبلیغ می شد. دقیقا پس از اتمام آن برنامه حدود یک ربع تبلیغات نشان داده شد که اکثر مواد تبلیغی در زمره نیاز کاذب بودند، حال خوب است که مدیران رسانه خود را برای یک لحظه به جای مخاطب هوشمند ببینند.
این استاد دانشگاه ادامه می دهد: یکی از مهم ترین امور آموزش چه به صورت رسمی و چه به صورت غیر رسمی، اهمیت و ضرورت صله رحم و آسیب شناسی آن به عنوان یک مساله فرهنگی است و البته به این منظور باید سال ها صبر کرد.
وی فرهنگ کهن ایرانی را کهن الگوی مبتنی بر روابط سالم خویشاوندی معرفی می کند و اضافه می کند: امروزه نهاد خانواده در جامعه ما، شرایط آنومیکی دارد. ارزش ها و هنجارهای مشخصی غالب نیست. فرهنگ ها ارزش آفرین هستند. باید با آموزش صله ارحام و یا مباحث مربوط به دوام و قوام خانواده و خویشاوندی، آن را به عنوان یک ارزش درونی درنظر گرفت.
این جامعه شناس خاطرنشان می کند: باید در جهت زدودن ضد ارزش ها سیاست گذاری جدی داشت، کار فرهنگی ریشه ای و زمان بر به خصوص برای بچه ها در سنین پایین انجام داد و تا زمانی که این حرص و ولع مصرف گرایی در جامعه ایرانی وجود دارد در بحث صله ارحام توفیقی حاصل نخواهد شد.

**فضای مجازی در خانه ها خیمه زده است
حجت پناه می گوید:جامعه ما یک جامعه صنعتی نیست اما تلاش انقلاب صنعتی در جهت تغییر ذائقه جامعه و
بالا بردن مصرف بیشتر جامعه و خدشه دار کردن عقلانیت جامعه است که در مورد صله رحم نیز تاثیر منفی خود را دارد.
وی در توضیح مطلب فوق اضافه می کند: هم اکنون بیشترین کاربران تلگرام ایرانی ها هستند این در حالی است که متاسفانه زمان گفت و گوی زن و شوهرها در خانواده به 15 دقیقه در شبانه روز کاهش پیدا کرده است. از سویی دیگر و از آنجا که زمان زیادی را در رسانه های مجازی تلف می کنیم شوق و انرژی رابطه با فرد دیگر را از دست می دهیم.
به عقیده این استاد دانشگاه با گسترش روند مدرنیزاسیون و جهانی شدن، تقریبا این مساله در تمام جوامع عمومیت دارد و البته با شدت های مختلف اما اصل ماجرا عمومیت دارد. او می گوید: جامعه هایی که از این قاعده مستثنی هستند، همان جوامعی هستند که کمتر در معرض فرآیند جهانی شدن قرار گرفته اند و به تدریج آنان نیز در برابر این پدیده بیشتر قرار می گیرند.
حجت پناه در پاسخ به این سوال که آیا صله رحم از نوع مجازی هم می تواند نقش صله رحم حضوری را داشته باشد اظهار می دارد: خیر چرا که در فضای مجازی همچون فضای حقیقی همه حواس درگیر نمی شوند. در دیدار روبرو هر کس می تواند طرف مقابل خود را ببیند، بشنود، ببوید، لمس کند و تا حد بسیار بیشتری نسبت به فضای مجازی از منظور و احساسات طرف مقابل آگاه شود، این امکان در فضای مجازی کمتر است.
او در توضیح مطلب فوق می گوید: از طرفی ظرفیت فضای مجازی به گونه ای است که حتی عبارات و کلام در بسیاری از موارد خلاصه می شود برای مثال به جای استفاده از جمله از استیکر استفاده می شود. در نتیجه امکان انتقال غیر صحیح تر مفاهیم بیشتر است. در فضای مجازی که فضای خلاصه گویی، سریع گویی و کنترل کمتر از سوی طرف مقابل است روابط سطحی تر است و از عمق کافی برخوردار نیست.حتی از نظر شخصیتی افراد در فضای مجازی سعی می کنند خود آرمانی خویش را به نمایش بگذارند نه خود واقعی.
این استاد دانشگاه با تاسف می گوید: بی هیچ تردیدی، پیامدی که درصله رحم مجازی یک رخ می دهد این است که جایگزین صله رحم حقیقی می شود و دیدار ها را به تعویق می اندازد.