تحلیل کارکرد نقش مساجد در انقلاب اسلامی ایران
حسین قاسمی جامعه شناس رژیم شاه، مهمترین راه کنترل قیام مردمی را در تحت کنترل درآوردن مساجد می دید. تعیین امام جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از کنترل رژیم بود و این ضعف، برای رژیم، گران تمام می شد.
به گزارش سرویس بسیج مساجد و محلات خبرگزاری بسیج، حسین قاسمی پژوهشگر جامعه شناسی، مساجد در صدر اسلام به دلیل عهده داری کانون اصلی ارتباط مردم، به ویژه فعالان جامعه، کارکردهای فراوانی را در نظام اجتماعی ایفا می کردند. در عصر جدید، به دلیل تفکیک ساختاری و تقسیم کار، به برخی از کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن کمتر توجه می شود. با این حال، در جریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد نه تنها محلی برای عبادت، که محلی برای فعالیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی علیه رژیم و نظام اجتماعی حاکم بودند. با توجه به مطالب مزبور، نوشتار حاضر درصدد است تا به بررسی عملکرد و سازوکارهای مساجد در جریان انقلاب اسلامی بپردازد.
مطالعه سیر تحولات و تاریخچه جنبشهای سیاسی، اجتماعی و حرکتهای مردمی و انقلابی در ادوار گذشته، بهویژه تاریخ معاصر جهان نشانگر آنست،که به طور معمول نهضت ها همواره از خاستگاه و پایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند؛ به عنوان نمونه می توان از انقلاب کبیر فرانسه که در سال ۱۷۸۹ میلادی به وقوع پیوست نام برد که خاستگاه و خیزشگاه آن ،زندان باستیل در شهر پاریس بودودر انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی روسیه نیز محیط های کارگری، کارخانجات و جوامع دهقانی، نقش زمینه سازی و گسترش جنبش مارکسیستی را برعهده داشتند.
در میان مسلمانان نیز مساجد به عنوان مراکز آغازین شکل گیری انقلاب ها و حرکتهای مردمی در مبارزه علیه ظلم و ستم بهویژه در دوران معاصر، نقش تعیین کننده ای داشته اند.
با نگاهی به حوادث و رویدادهای مهم تاریخی مسلمانان می توان به وضوح، درستی این مطلب را مشاهده نمود؛ به عنوان مثال: «مسجد، تریبون تبلیغات سیاسی حرکت اخوان المسلمین در مصر بود. پس از کشته شدن حسن البنّاء، رهبر و مرشد عام اخوان المسلمین، در نتیجه سخت گیری های زیاد و سنگ اندازی های حکومت، مرکز اجتماع اخوان المسلمین، جایی جز مسجد نبود. یکی از این مساجد، مسجد جامع قاهره بود
نقش حرکت آفرین مساجد درتاریخ معاصر ایران
مطالعه تاریخ معاصر کشور ما نشان می دهد که مساجد به عنوان مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی، نقش بسیار حساس و خطیری در ایجاد هسته های اولیه نهضت پویا و اصیل احیای اسلام انقلابی و جهت دهی به حرکت ها و جریانات مردمی داشته است.
در جریان انقلاب اسلامی ایران، می توان اذعان نمود که اولین جرقه های انقلاب در سال ۱۳۴۰ و ۱۳۴۱ هـ .ش، با سخنرانی امام خمینی (ره) از دریچه اطلاع رسانی؛ یعنی مسجد (مسجد اعظم) و مدرسه فیضیه قم، بستر اصلی این حرکت، زده شد».
برگزاری کلاس های آموزشی
علاوه بر سازوکار سخنرانی علما بر منبر، از دیگر شیوه های مساجد در خصوص بسیج مردم، می توان به برگزاری کلاس های آموزشی اشاره نمود؛ کلاس هایی که مخفی نبوده و به صورتی آشکار نشان دهنده ی تجمیع هم فکران و تبادل آرا میان آن ها بوده است. شاید بتوان این قبیل کلاس ها را کلاس هایی پُرشور و پُرمخاطب توصیف نمود که صبغه ی آموزش عمومی داشتند و در آن ها، به ترویج الگوهای ارزشی متضاد با نظام اجتماعی حاکم در میان مردم می پرداختند.
برای مثال، مسجد کرامت مشهد، محل فعالیت رهبر معظم انقلاب بود که براساس اسناد ساواک، پس از اتمام نماز، آیاتی از قرآن را که ایشان برای افزایش فهم سیاسی و اجتماعی مردم مناسب می دانستند، تفسیر می نمودند. یا نمونه ی دیگر، مسجد هدایت تهران است که با مدیریت آیت الله طالقانی و درس تفسیر مشهور ایشان که وجهه ی سیاسی و اجتماعی داشت، مخاطبان بسیاری را دور خود جمع کرد که برخی از آنان بعدها از انقلابیون مؤثر شدند.
مراسمات مختلف(بزرگداشت و ترحیم)
بنابراین باید اذعان نمود که یکی از مهمترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حرکت بسیار منسجم و تأثیر گزاری بود که به صورت پیوسته و سلسله وار در مساجد شهرهای مختلف به صورت مراسم بزرگداشت و ترحیم در قالب مراسم هفتم، چهلم و سالگردها برگزار می شد. این امکان را برای انقلابیون فراهم می آوردند که تحت هر شرایطی و در هر موقعیتی، مسائل مربوط به حرکت اسلامی را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند.
به عنوان نمونه، مجلس بزرگداشتی که در مسجد جامع تهران، «به مناسبت در گذشت آیت الله حکیم، مرجع تقلید شیعیان، در سال ۱۳۴۹ هـ . ش، برگزار شد. در آن مجلس که عده ای از مبارزین، روحانیون و آزادیخواهان حضور داشتند، حجت الاسلام مروارید در خصوص شرایط مجتهد و مرجع تقلید سخنرانی کرد و ضمن خواندن اعلامیه علمای قم، راجع به گزینش آیت الله خمینی (ره) به عنوان مرجع تقلید و اعلم، از مسایل روز و ضرورت آشنایی مرجع تقلید با آن مسایل نکاتی را بیان کرد».
برپاداشتن شعائر مذهبی(الله اکبر)
در تاریخ انقلاب اسلامی به فراخور هر حادثه‌ای مساجد نقش خود را ایفا كردند. علاوه بر مساجد تأثیرگذار تهران چون مسجد جامع، مسجد ارك، مسجد هدایت و... مساجد شهرستان‌ها نیز این نقش و تأثیر را داشته‌اند. پخش صدای الله اکبر از بلندگوهای مساجد که به دنبال آن مردم با حضور در پشت بامهای خانه های خویش، از این حرکت، استقبال باشکوهی نمودند، از فعالیت های بسیار موثر مساجد در رساندن فریاد اعتراض مردم به گوش جهانیان بوده است.
کارکرد ارتباطی ـ رسانه‌ای مسجد
یکی از دلایل موفقیت مسجد در کارکرد رسانه‌ای خود بهره‌گیری از ارتباطات چهره به چهره بود که با توجه به فرهنگ شفاهی جامعه ایران، این امر بسیار تأثیرگذار بود.
ویلیام هاکتن ،با بررسی تجربه ارتباطات سنتی در انقلاب اسلامی تأکید می‌کند «آنچه در ایران روی داد بی سابقه بود چون از ارتباطات چهره به چهره، ارتباطات سنتی، راهپیمایی‌ها و خطبه‌های نماز جمعه برای خدمت به انقلاب استفاده می‌شد».
دلیل دیگر به مسأله مشروعیت رسانه‌ها و پذیرش آن توسط مردم بر می‌گردد. با توجه به اینکه رسانه باید حامل پیامی برای مخاطب خود باشد، هر چه این پیام با فرهنگ و اعتقادات جامعه تناسب بیشتری داشته باشد، بیشتر مورد پذیرش قرار می‌گیرد.در حالی که رسانه‌های نوین از ابتدا با طراحی بیگانگان وارد ایران شده بودند و در ادامه نیز مروج فرهنگ بیگانه بودند، از مشروعیت چندانی در جامعه برخوردار نبودند.
اما مسجد با قدمتی ۱۴۰۰ ساله که حامل پیام اسلامی و مروج اعتقادات جامعه بود از مشروعیت بالایی در جامعه ایران برخوردار بود. در واقع انقلاب اسلامی از دیدگاه فرهنگ و ارتباطات، واکنشی علیه جریان غالب در رسانة های مدرن ارتباطی بود که در اثر آن، ارتباطات سنتی بر کانال‌های مدرن ارتباطی پیروز شد.
به گفته حمید مولانا «مسجد در جامعه اسلامی به عنوان مهمترین کانال ارتباطات اجتماعی، همواره به عنوان منبع حرکتهای فرهنگی و معنوی عمل می‌نمود و نه تنها در بعد تزکیه معنوی که به عنوان منبع دانش و اطلاعات مربوط به جامعه، آحاد مردم را تغذیه می‌کرده است».
مصونیت مساجد دربرابر حملات رژیم
یکی دیگر از عوامل موفقیت مسجد به عنوان پایگاه ارتباطی، مصونیت آن در برابر حملات رژیم بود.
در حالی که رژیم شاه با نهادها و سازمان‌های مدرن به شدت برخورد می‌کرد و اجازه اظهار وجود به آنها نمی‌داد، اما مسجد به دلیل قداست و حمایت مردمی از تعرض مصون بود و مبارزان مذهبی می توانست در پوشش مذهب، فعالیت‌های انقلابی را نیز پیگیری کنند.
حسین هیکل در این باره می‌نویسد: «در کشورهای اسلامی نهادی به چشم می‌خورد که قدرت، قادر به دسترسی بدان نمی‌باشد و آن نهاد مسجد است. با این نهاد نمی‌توان مذاکرات پنهانی داشت و یا به آن رشوه داد، زیرا انجام چنین عملی به مثابه توهین به عمیق‌ترین و گرامی‌ترین اعتقادات مردم است. مسجد برای اجتماع مردم مکانی فراهم آورد که حتی از دسترس مؤثرترین پلیس مخفی به دور است. مردم به قیمت جانشان از مسجد دفاع می‌کنند. مذهب به گرد زندگی مردم عادی یک حصار امنیت می‌کشد که مسجد و قرآن سمبل‌های آن به شمار می‌روند».
در واقع کارکرد رسانه‌ای مسجد در ارتباط با دو رکن دیگر انقلاب یعنی رهبری و ایدئولوژی نیز بسیار مهم بود زیرا از طرفی پایگاه ارتباطی مردم و رهبری انقلاب مسجد بود و در طول سال‌های تبعید حضرت امام (ره) ، این ارتباط قطع نشد از طرف دیگر ایدئولوژی انقلاب که ملهم از اندیشه سیاسی شیعه بود از طریق مسجد گسترش می‌یافت. (آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی: ۲۳)
کارکرد حمایتی ـ پشتیبانی مسجد
در بسیاری از کشورهای انقلابی(چریک های انقلابی) ، گروه های مبارز مخارج خود را از طریق سرقت یا کمک‌های اعضا خود تأمین می‌کنند. اما با توجه به اینکه ایدئولوژی انقلابی اسلامی متکی به دین اسلام بود، این روش‌ها نمی‌توانست در آنها جایی داشته باشد. بازار در جوامع اسلامی خصوصا در کشورهای شیعه، ارتباط نزدیکی با محافل دینی از قبیل حوزه‌های علمیه، مساجد و هیأت‌های مذهبی داشته است.
بر اساس مستندات تاریخی در هیچ یک از جنبشهای تاریخ معاصر ایران همچون جنبش تنباکو، قیام مشروطه و انقلاب اسلامی ، این دو نهاد در برابر یکدیگر قرار نگرفته، بلکه در تمامی صف‌بندی‌ها جبهه واحدی علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی تشکیل داده‌اند.
اتحاد مسجد ـ بازار در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت و با توجه به سیاست‌های رژیم شاه مبنی بر نوسازی به سبک غربی و ترویج ابتذال و بی‌بند و باری در جامعه و تحت فشار قرار گرفتن اقشار مذهبی و به ویژه بازاریان این امر موجب نزدیکی بیشتر این دو نهاد گردید. این اتحاد باعث شد که در انقلاب اسلامی، بازاریان و بازار به عنوان یک نهاد سنتی، نقش به سزایی چه از لحاظ مالی و اقتصادی و چه از لحاظ سیاسی ایفا کنند. (ساسان، ۱۳۸۸)
از لحاظ سیاسی موقعیت بازار و جمعیت آن نقش مهمی در شکل‌گیری تظاهرات مردمی داشت. باوجود این که بازاریان با جمعیت زیادی از مردم در ارتباط بودند، هرگاه که اتفاقی می‌افتاد، بازار را بسته و در مساجد تجمع می‌کردند. تعطیلی بازار باعث نارضایتی مردم و اعتراض به دولت می‌شد و تا حدی زمینه شکل‌گیری تظاهرات مردمی را فراهم می‌کرد.
از لحاظ اقتصادی نیز بازار نقش مهمی در پشتیبانی و حمایت از مبارزات انقلابی و انقلابیون داشت که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:( ساخت مسجد و مکان‌های مذهبی۲- تأسیس و راه‌اندازی صندوق‌های قرض‌الحسنه و حمایت از مبارزه)
مساجد و بسیج نخبگان
یکی از برجسته ترین گام های مساجد در این حوزه را می توان در جلسات اندیشمندان اسلامی در مسجد الجواد تهران ملاحظه نمود. در واقع اندیشمندان و متفکرانی نظیر شهید مطهری یا آیت الله مفتح با همکاری نخبگانی چون شهید بهشتی و شهید باهنر، کلاس های متعددی را در این مساجد برپا می نمودند تا از این راه بتوانند ضمن بسیج نخبگان جامعه، مردم را نیز بیش از پیش به حضور پررنگ در این قبیل اجتماعات تشویق نمایند؛
اقدامی که با برگزاری مراسم مشابه در شیراز، بجنورد و سایر شهرهای ایران، بیانگر دستاورد مثبت مساجد در این حوزه بوده است. گزارش های تاریخی فوق نشان می دهد در سال های انقلاب، مساجد محل تجمیع هم فکران و نخبگان جامعه برای هم فکری و تبادل آرا برمبنای ارزش های اسلامی و انقلابی بوده است.
شگردهای ناموفق رژیم شاه(کنترل قیام مردمی)
رژیم شاه ، مهمترین راه کنترل قیام مردمی را در تحت کنترل درآوردن مساجد می دید و خطری را که از ناحیه مساجد برای حکومت بوجود می آمد احساس می کرد . تعیین امام جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از کنترل رژیم بود و این ضعف، برای رژیم، گران تمام می شد. ایجاد سازمان اوقاف و دخالت آن در امور مساجد به این منظور بود که این سازمان، وظیفه داشت ضمن تعیین امام جماعت به کنترل جلسات مذهبی در مساجد نیز بپردازد.»
اما علی رغم تمام سخت گیرها هایی که توسط رژیم پهلوی در خصوص مسجد صورت گرفت«هیچکدام از شگردهای رژیم نتوانست در به زیر سلطه درآوردن امور مسجد، به انزوا کشیدن آن، ایجاد محافل و مجالس موازی و دستگیری روحانیون، مسدود ساختن درهای مساجد، شکستن حرمت آن و قتل و خونریزی و به آتش کشیدن این مکان مقدس، موثر افتد و مسجد را برای همیشه در سکوت و خمودی نگه دارد، بلکه با رشد بینش سیاسی و مذهبی مردم و اوج نهضت، مسجد جایگاه ویژه ی مبارزاتی خود را بازیافت.
سخن آخر
در پایان، بیان این نکته ضروری به نظر می رسد که پیوند انقلاب و مذهب در انقلاب اسلامی ایران، ضامن تداوم آن در قرن های آینده و اشاعه آن به اقصی نقاط جهان است. بی توجهی و سطحی نگری به فعالیت های مسجد، دوری جوانان از این مرکز مهم اسلامی، و نگرش تک بعدی به فعالیت های مسجد (انحصار آن به امور عبادی) و... از راه های به انزوا کشاندن مساجد و در نهایت، دوری نسلهای آتی از مذهب است.
به همین جهت بایسته است با رویکردی نوین به مسجد و احیاء کارکردهای متنوع آن با توجه به مقتضیات زمان و مکان و بهره گیری خردمندانه از آموزه های دینی، با استفاده ازفرمایشات و رهنمود های بنیانگذار فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(س)، و منویات مقام معظم رهبری، بیش از پیش در جهت ترویج فرهنگ مسجد در جامعه اسلامی کوشا و پر تلاش باشیم.
مطالعه سیر تحولات و تاریخچه جنبشهای سیاسی، اجتماعی و حرکتهای مردمی و انقلابی در ادوار گذشته، بهویژه تاریخ معاصر جهان نشانگر آنست،که به طور معمول نهضت ها همواره از خاستگاه و پایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند؛ به عنوان نمونه می توان از انقلاب کبیر فرانسه که در سال ۱۷۸۹ میلادی به وقوع پیوست نام برد که خاستگاه و خیزشگاه آن ،زندان باستیل در شهر پاریس بودودر انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی روسیه نیز محیط های کارگری، کارخانجات و جوامع دهقانی، نقش زمینه سازی و گسترش جنبش مارکسیستی را برعهده داشتند.
در میان مسلمانان نیز مساجد به عنوان مراکز آغازین شکل گیری انقلاب ها و حرکتهای مردمی در مبارزه علیه ظلم و ستم بهویژه در دوران معاصر، نقش تعیین کننده ای داشته اند.
با نگاهی به حوادث و رویدادهای مهم تاریخی مسلمانان می توان به وضوح، درستی این مطلب را مشاهده نمود؛ به عنوان مثال: «مسجد، تریبون تبلیغات سیاسی حرکت اخوان المسلمین در مصر بود. پس از کشته شدن حسن البنّاء، رهبر و مرشد عام اخوان المسلمین، در نتیجه سخت گیری های زیاد و سنگ اندازی های حکومت، مرکز اجتماع اخوان المسلمین، جایی جز مسجد نبود. یکی از این مساجد، مسجد جامع قاهره بود
نقش حرکت آفرین مساجد درتاریخ معاصر ایران
مطالعه تاریخ معاصر کشور ما نشان می دهد که مساجد به عنوان مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی، نقش بسیار حساس و خطیری در ایجاد هسته های اولیه نهضت پویا و اصیل احیای اسلام انقلابی و جهت دهی به حرکت ها و جریانات مردمی داشته است.
در جریان انقلاب اسلامی ایران، می توان اذعان نمود که اولین جرقه های انقلاب در سال ۱۳۴۰ و ۱۳۴۱ هـ .ش، با سخنرانی امام خمینی (ره) از دریچه اطلاع رسانی؛ یعنی مسجد (مسجد اعظم) و مدرسه فیضیه قم، بستر اصلی این حرکت، زده شد».
برگزاری کلاس های آموزشی
علاوه بر سازوکار سخنرانی علما بر منبر، از دیگر شیوه های مساجد در خصوص بسیج مردم، می توان به برگزاری کلاس های آموزشی اشاره نمود؛ کلاس هایی که مخفی نبوده و به صورتی آشکار نشان دهنده ی تجمیع هم فکران و تبادل آرا میان آن ها بوده است. شاید بتوان این قبیل کلاس ها را کلاس هایی پُرشور و پُرمخاطب توصیف نمود که صبغه ی آموزش عمومی داشتند و در آن ها، به ترویج الگوهای ارزشی متضاد با نظام اجتماعی حاکم در میان مردم می پرداختند.
برای مثال، مسجد کرامت مشهد، محل فعالیت رهبر معظم انقلاب بود که براساس اسناد ساواک، پس از اتمام نماز، آیاتی از قرآن را که ایشان برای افزایش فهم سیاسی و اجتماعی مردم مناسب می دانستند، تفسیر می نمودند. یا نمونه ی دیگر، مسجد هدایت تهران است که با مدیریت آیت الله طالقانی و درس تفسیر مشهور ایشان که وجهه ی سیاسی و اجتماعی داشت، مخاطبان بسیاری را دور خود جمع کرد که برخی از آنان بعدها از انقلابیون مؤثر شدند.
مراسمات مختلف(بزرگداشت و ترحیم)
بنابراین باید اذعان نمود که یکی از مهمترین عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حرکت بسیار منسجم و تأثیر گزاری بود که به صورت پیوسته و سلسله وار در مساجد شهرهای مختلف به صورت مراسم بزرگداشت و ترحیم در قالب مراسم هفتم، چهلم و سالگردها برگزار می شد. این امکان را برای انقلابیون فراهم می آوردند که تحت هر شرایطی و در هر موقعیتی، مسائل مربوط به حرکت اسلامی را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند.
به عنوان نمونه، مجلس بزرگداشتی که در مسجد جامع تهران، «به مناسبت در گذشت آیت الله حکیم، مرجع تقلید شیعیان، در سال ۱۳۴۹ هـ . ش، برگزار شد. در آن مجلس که عده ای از مبارزین، روحانیون و آزادیخواهان حضور داشتند، حجت الاسلام مروارید در خصوص شرایط مجتهد و مرجع تقلید سخنرانی کرد و ضمن خواندن اعلامیه علمای قم، راجع به گزینش آیت الله خمینی (ره) به عنوان مرجع تقلید و اعلم، از مسایل روز و ضرورت آشنایی مرجع تقلید با آن مسایل نکاتی را بیان کرد».
برپاداشتن شعائر مذهبی(الله اکبر)
در تاریخ انقلاب اسلامی به فراخور هر حادثه‌ای مساجد نقش خود را ایفا كردند. علاوه بر مساجد تأثیرگذار تهران چون مسجد جامع، مسجد ارك، مسجد هدایت و... مساجد شهرستان‌ها نیز این نقش و تأثیر را داشته‌اند. پخش صدای الله اکبر از بلندگوهای مساجد که به دنبال آن مردم با حضور در پشت بامهای خانه های خویش، از این حرکت، استقبال باشکوهی نمودند، از فعالیت های بسیار موثر مساجد در رساندن فریاد اعتراض مردم به گوش جهانیان بوده است.
کارکرد ارتباطی ـ رسانه‌ای مسجد
یکی از دلایل موفقیت مسجد در کارکرد رسانه‌ای خود بهره‌گیری از ارتباطات چهره به چهره بود که با توجه به فرهنگ شفاهی جامعه ایران، این امر بسیار تأثیرگذار بود.
ویلیام هاکتن ،با بررسی تجربه ارتباطات سنتی در انقلاب اسلامی تأکید می‌کند «آنچه در ایران روی داد بی سابقه بود چون از ارتباطات چهره به چهره، ارتباطات سنتی، راهپیمایی‌ها و خطبه‌های نماز جمعه برای خدمت به انقلاب استفاده می‌شد».
دلیل دیگر به مسأله مشروعیت رسانه‌ها و پذیرش آن توسط مردم بر می‌گردد. با توجه به اینکه رسانه باید حامل پیامی برای مخاطب خود باشد، هر چه این پیام با فرهنگ و اعتقادات جامعه تناسب بیشتری داشته باشد، بیشتر مورد پذیرش قرار می‌گیرد.در حالی که رسانه‌های نوین از ابتدا با طراحی بیگانگان وارد ایران شده بودند و در ادامه نیز مروج فرهنگ بیگانه بودند، از مشروعیت چندانی در جامعه برخوردار نبودند.
اما مسجد با قدمتی ۱۴۰۰ ساله که حامل پیام اسلامی و مروج اعتقادات جامعه بود از مشروعیت بالایی در جامعه ایران برخوردار بود. در واقع انقلاب اسلامی از دیدگاه فرهنگ و ارتباطات، واکنشی علیه جریان غالب در رسانة های مدرن ارتباطی بود که در اثر آن، ارتباطات سنتی بر کانال‌های مدرن ارتباطی پیروز شد.
به گفته حمید مولانا «مسجد در جامعه اسلامی به عنوان مهمترین کانال ارتباطات اجتماعی، همواره به عنوان منبع حرکتهای فرهنگی و معنوی عمل می‌نمود و نه تنها در بعد تزکیه معنوی که به عنوان منبع دانش و اطلاعات مربوط به جامعه، آحاد مردم را تغذیه می‌کرده است».
مصونیت مساجد دربرابر حملات رژیم
یکی دیگر از عوامل موفقیت مسجد به عنوان پایگاه ارتباطی، مصونیت آن در برابر حملات رژیم بود.
در حالی که رژیم شاه با نهادها و سازمان‌های مدرن به شدت برخورد می‌کرد و اجازه اظهار وجود به آنها نمی‌داد، اما مسجد به دلیل قداست و حمایت مردمی از تعرض مصون بود و مبارزان مذهبی می توانست در پوشش مذهب، فعالیت‌های انقلابی را نیز پیگیری کنند.
حسین هیکل در این باره می‌نویسد: «در کشورهای اسلامی نهادی به چشم می‌خورد که قدرت، قادر به دسترسی بدان نمی‌باشد و آن نهاد مسجد است. با این نهاد نمی‌توان مذاکرات پنهانی داشت و یا به آن رشوه داد، زیرا انجام چنین عملی به مثابه توهین به عمیق‌ترین و گرامی‌ترین اعتقادات مردم است. مسجد برای اجتماع مردم مکانی فراهم آورد که حتی از دسترس مؤثرترین پلیس مخفی به دور است. مردم به قیمت جانشان از مسجد دفاع می‌کنند. مذهب به گرد زندگی مردم عادی یک حصار امنیت می‌کشد که مسجد و قرآن سمبل‌های آن به شمار می‌روند».
در واقع کارکرد رسانه‌ای مسجد در ارتباط با دو رکن دیگر انقلاب یعنی رهبری و ایدئولوژی نیز بسیار مهم بود زیرا از طرفی پایگاه ارتباطی مردم و رهبری انقلاب مسجد بود و در طول سال‌های تبعید حضرت امام (ره) ، این ارتباط قطع نشد از طرف دیگر ایدئولوژی انقلاب که ملهم از اندیشه سیاسی شیعه بود از طریق مسجد گسترش می‌یافت. (آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی: ۲۳)
کارکرد حمایتی ـ پشتیبانی مسجد
در بسیاری از کشورهای انقلابی(چریک های انقلابی) ، گروه های مبارز مخارج خود را از طریق سرقت یا کمک‌های اعضا خود تأمین می‌کنند. اما با توجه به اینکه ایدئولوژی انقلابی اسلامی متکی به دین اسلام بود، این روش‌ها نمی‌توانست در آنها جایی داشته باشد. بازار در جوامع اسلامی خصوصا در کشورهای شیعه، ارتباط نزدیکی با محافل دینی از قبیل حوزه‌های علمیه، مساجد و هیأت‌های مذهبی داشته است.
بر اساس مستندات تاریخی در هیچ یک از جنبشهای تاریخ معاصر ایران همچون جنبش تنباکو، قیام مشروطه و انقلاب اسلامی ، این دو نهاد در برابر یکدیگر قرار نگرفته، بلکه در تمامی صف‌بندی‌ها جبهه واحدی علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی تشکیل داده‌اند.
اتحاد مسجد ـ بازار در دوره‌های بعد نیز ادامه یافت و با توجه به سیاست‌های رژیم شاه مبنی بر نوسازی به سبک غربی و ترویج ابتذال و بی‌بند و باری در جامعه و تحت فشار قرار گرفتن اقشار مذهبی و به ویژه بازاریان این امر موجب نزدیکی بیشتر این دو نهاد گردید. این اتحاد باعث شد که در انقلاب اسلامی، بازاریان و بازار به عنوان یک نهاد سنتی، نقش به سزایی چه از لحاظ مالی و اقتصادی و چه از لحاظ سیاسی ایفا کنند. (ساسان، ۱۳۸۸)
از لحاظ سیاسی موقعیت بازار و جمعیت آن نقش مهمی در شکل‌گیری تظاهرات مردمی داشت. باوجود این که بازاریان با جمعیت زیادی از مردم در ارتباط بودند، هرگاه که اتفاقی می‌افتاد، بازار را بسته و در مساجد تجمع می‌کردند. تعطیلی بازار باعث نارضایتی مردم و اعتراض به دولت می‌شد و تا حدی زمینه شکل‌گیری تظاهرات مردمی را فراهم می‌کرد.
از لحاظ اقتصادی نیز بازار نقش مهمی در پشتیبانی و حمایت از مبارزات انقلابی و انقلابیون داشت که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:( ساخت مسجد و مکان‌های مذهبی۲- تأسیس و راه‌اندازی صندوق‌های قرض‌الحسنه و حمایت از مبارزه)
مساجد و بسیج نخبگان
یکی از برجسته ترین گام های مساجد در این حوزه را می توان در جلسات اندیشمندان اسلامی در مسجد الجواد تهران ملاحظه نمود. در واقع اندیشمندان و متفکرانی نظیر شهید مطهری یا آیت الله مفتح با همکاری نخبگانی چون شهید بهشتی و شهید باهنر، کلاس های متعددی را در این مساجد برپا می نمودند تا از این راه بتوانند ضمن بسیج نخبگان جامعه، مردم را نیز بیش از پیش به حضور پررنگ در این قبیل اجتماعات تشویق نمایند؛
اقدامی که با برگزاری مراسم مشابه در شیراز، بجنورد و سایر شهرهای ایران، بیانگر دستاورد مثبت مساجد در این حوزه بوده است. گزارش های تاریخی فوق نشان می دهد در سال های انقلاب، مساجد محل تجمیع هم فکران و نخبگان جامعه برای هم فکری و تبادل آرا برمبنای ارزش های اسلامی و انقلابی بوده است.
شگردهای ناموفق رژیم شاه(کنترل قیام مردمی)
رژیم شاه ، مهمترین راه کنترل قیام مردمی را در تحت کنترل درآوردن مساجد می دید و خطری را که از ناحیه مساجد برای حکومت بوجود می آمد احساس می کرد . تعیین امام جماعت و نمازهای جماعت در مساجد، خارج از کنترل رژیم بود و این ضعف، برای رژیم، گران تمام می شد. ایجاد سازمان اوقاف و دخالت آن در امور مساجد به این منظور بود که این سازمان، وظیفه داشت ضمن تعیین امام جماعت به کنترل جلسات مذهبی در مساجد نیز بپردازد.»
اما علی رغم تمام سخت گیرها هایی که توسط رژیم پهلوی در خصوص مسجد صورت گرفت«هیچکدام از شگردهای رژیم نتوانست در به زیر سلطه درآوردن امور مسجد، به انزوا کشیدن آن، ایجاد محافل و مجالس موازی و دستگیری روحانیون، مسدود ساختن درهای مساجد، شکستن حرمت آن و قتل و خونریزی و به آتش کشیدن این مکان مقدس، موثر افتد و مسجد را برای همیشه در سکوت و خمودی نگه دارد، بلکه با رشد بینش سیاسی و مذهبی مردم و اوج نهضت، مسجد جایگاه ویژه ی مبارزاتی خود را بازیافت.
سخن آخر
در پایان، بیان این نکته ضروری به نظر می رسد که پیوند انقلاب و مذهب در انقلاب اسلامی ایران، ضامن تداوم آن در قرن های آینده و اشاعه آن به اقصی نقاط جهان است. بی توجهی و سطحی نگری به فعالیت های مسجد، دوری جوانان از این مرکز مهم اسلامی، و نگرش تک بعدی به فعالیت های مسجد (انحصار آن به امور عبادی) و... از راه های به انزوا کشاندن مساجد و در نهایت، دوری نسلهای آتی از مذهب است.
به همین جهت بایسته است با رویکردی نوین به مسجد و احیاء کارکردهای متنوع آن با توجه به مقتضیات زمان و مکان و بهره گیری خردمندانه از آموزه های دینی، با استفاده ازفرمایشات و رهنمود های بنیانگذار فقید انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(س)، و منویات مقام معظم رهبری، بیش از پیش در جهت ترویج فرهنگ مسجد در جامعه اسلامی کوشا و پر تلاش باشیم.
ارسال نظرات
غیرقابل انتشار: ۰
در انتظار بررسی: ۰
انتشار یافته: ۰
آخرین اخبار
