با توجه به فرمایش خداوند در قرآن، انَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّي يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ «خداوند سرنوشت هیچ قوم و ملّتی را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند»، باید بگوییم تاریخ تکرار نمی شود، بلکه هر ملتی در هر دوره ای تاریخ خاص خود را می سازد که با دوران و عصرهای دیگر متفاوت و متمایز است؛ لذا آنچه تکرار می شود «اشتباهات تاریخی» است، که آنهم متأثر از «کنش و واکنش خود انسانها» است. در این مقال تلاش شده است به چند عامل مهم تأثیرگذار در این خصوص اشاره شود:
1. اعتماد تام؛ یکی از اشتباهات تاریخی مهم جامعه ایرانی «اعتماد تام» به هر گونه ساختار سیاسی حاکم [اعم از داخلی و خارجی] و سپردن تمام امور کشور به سردمداران آن است. این اشتباه همواره باعث سؤاستفاده های سیاسی - اقتصادی شده و در نتیجه بحران های زیادی را سبب گردیده است.
2. تقلید محض و مقایسه ناصحیح؛ این گزینه شامل ساختار سیاسی، جامعه، خانواده، فرد می شود؛ تقلید کورکورانه و مقایسه ناصحیح از وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، الگوها، آیین، فرهنگ، سنن و غیره. الگوبرداری بدون حساب و کتاب رضاشاه از آتاتورک و جمهوری ترکیه در بعد ساختاری و کپی برداری از فرهنگ ابزارگرایانه و صنعتی جهان غرب در بعد اجتماعی از نمونه های بارز این اشتباه است!
3. ناتمامی: همواره در طول تاریخ مردم ایران انقلاب کرده اند، ساختار یا حاکم سیاسی عوض کردند ولی در روند ساخت و به چرخه انداختن ساختار جدید، به شدت قصور دارند. معمولا همه امورات کشور به صورت ناقص انجام می شود!