به گزارش خبرگزاری بسیج، جلد سوم ترجمه قوت القلوب فی معاملة المحبوب با ترجمه مهدی افتخار به همت انتشارات آیت اشراق به بهای ۵۰ هزار تومان در اسفند ۹۷ منتشر شد.
این کتاب که چهل و هشت فصل دارد و به زبان عربی نگاشته شده از آثار علمی ابوطالب مکی است و یکی از مهم‌ترین سرگذشت‌نامه‌های عارفان و از معتبرترین منابع آداب و اصول طریقت صوفیه است که از منابع دست اول عرفان و تصوف به حساب می‌آید.
این کتاب دایرةالمعارفی از معارف دینی با گرایش عرفانی و صوفیانه است که فصل‌های ۲۳ تا ۳۲ آن به مباحث خاص عرفانی اختصاص دارد و بقیه فصول درباره اعتقادات، اخلاقیات، احکام شرعی و عبادات است که با ذوق عرفانی تبیین گردیده و اخیراً به فارسی ترجمه شده است.
مترجم معتقد است: روش فقهی نویسنده این کتاب چنین است که روایات عامه و روایات اهل‌بیت (ع) را نقل می‌کند و سپس خودش به عنوان فقیهی که اهل فقه جوارح و جوانح است به استخراج حکم می‌پردازد و در ترجمه هر کجا کجی و کاستی غیر قابل اغماضی بوده برای روشن شدن اذهان خوانندگان و ایجاد زمینه قضاوت دقیق‌تر مطالبی در پاورقی افزوده شده است.
مترجم در مقدمه می‌نویسد: «محمدبن‌علی بن عطیه المکی الحارثی العجمی زاهد و عارف سده چهارم هجری قمری است. هر چند برخی مولد او را جبل (بغداد) دانسته‌اند اما او در اصل ایرانی است. چنان که از لقب عجمی او نیز هویداست. چون در مکه پرورش یافته بود به مکی معروف شد. از زندگی و احوال شخصی و خانواده‌اش آگاهی دقیقی نداریم. هر چند تأثیر زیادی در تصوف قرون بعد داشته است، اما موجب تعجب است که مؤلفان کتاب‌های طبقات و ترجمه‌های صوفیه مثل سلمی، انصاری و عطار از او سخنی نگفته‌اند. از گوناگونی مطالب وی در قوت القلوب می‌توان دریافت که در ادبیات عرب و علوم دینی متبحر بوده است، به ویژه استماع و روایت حدیث که غیر از عرفان تخصص ویژه اوست.»
در ادامه این مقدمه می‌خوانیم: «ابوطالب از نمایندگان برجسته مکتب سالمیه به شمار می‌رود و بسیاری از آرای این مکتب از طریق او به صوفیه دوره‌های بعد و کسانی چون محمد غزالی، ابن برجان، ابوالحسن شاذلی و ابن عربی انتقال یافته است. ابوطالب در قوت القلوب بسیاری از آرای مکتب سالمیه را با بسط و تفصیل تمام بازگفته.»
اسم کامل کتاب «قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید» است که معنی این عبارت «مایه حیات قلب‌ها در معامله با محبوب و توصیف چگونگی رسیدن مرید تا مقام توحید» است که به اختصار «قوت القلوب» معروف شده است. اصل شهرت ابوطالب مکی به خاطر همین کتاب است. این کتاب چند بار در مصر و بیروت چاپ شده و به نظر می‌آید قرن ۳ و ۴، قرن پرکاری برای اهل قلم از اهل عرفان و تصوف بوده است.»
ابوحامد غزالی در «المنقذ من الضلال» می‌گوید: تحقیق در باب عرفان را با خواندن کتاب‌هایی مانند قوت‌القلوب شروع کرده است. وی در «احیاءالعلوم» بارها از ادعیه، احادیث و دیگر مطالب قوت القلوب نقل می‌کند یا از آنها استفاده می‌کند. تأثیر غزالی از قوت‌القلوب در احیاءالعلوم و طرح مباحث مربوط به قلب با مبنای قوت‌القلوب به حدی است که می‌توان آن را شرحی بر قوت‌القلوب دانست.
عین‌القضاة همدانی در «تمهیدات» می‌گوید: از آغاز اسلام در این علم کتابی چون قوت‌القلوب تصنیف نشده است.
عزالدین محمود کاشانی در تألیف «مصباح‌الهدایه و مفتاح الکفایه» استفاده فراوان کرده. از جمله می‌گوید: «قول شیخ ابوطالب مکی است که گفته است؛ علم مفترض، علم مبانی اسلام است یعنی ارکان خمسه، کلمه شهادتین و صلوة و زکوة و صوم و حج.»
افکار و منقولات ابوطالب مکی از طریق مختلف به کتب شیعه نیز وارد شده است. ملاصدرا استفاده‌هایی از قوت‌القلوب داشته و حتی بخش‌هایی از متن آن را نقل کرده است. از جمله از طریق «محجة البضاء فی تهذیب الاحیاء» فیض کاشانی که بازنویسی شده شیعی «احیا علوم الدین» غزالی است و می‌دانیم احیا العلوم به شدت تحت تأثیر قوت القلوب است. برای نمونه آنجا که مرحوم فیض کاشانی تفاوت شرایط صحت روزه از دید فقهای ظاهر و علما بالله را بیان می‌کند دقیقاً از طریق غزالی همان مطالب قوت القلوب را در این باره نقل می‌کند.
امروزه نیز بزرگان عرفان شیعی نسبت به قوت‌القلوب نظر مثبت دارند، چنان که علامه حسن‌زاده آملی در رساله «نور علی نور، فی الذکر و الذاکر و المذکور» می‌نویسد: در نظر این کمترین اول «مفتاح الفلاح» شیخ بهایی و پس از آن «عدةالداعی» ابن فهد حلی و بعد از آن «قوت القلوب» ابوطالب مکی و سپس «اقبال» سید بن طاووس و در آخر انجیل اهل بیت و زبور آل محمد «صحیفه کامله سجادیه» در عداد کتب درس درآیند که نقش خوبی در احیای معارف اصیل اسلامی دارند.
درباره مذهب ابوطالب مکی باید گفت؛ مکی مطمئناً از اهل سنت است و در این باب و به ویژه دور بودن از بدعت بسیار متعصب و پیرو احمدبن حنبل. از لحاظ کلامی با دیدگاهی که نسبت به خیر و شر و جبر و اختیار دارد، می‌توان او را متمایل به اشاعره دانست. فضای تحصیل و تدریس و محتوبات قوت القلوب همه به این مطلب گواهی می‌دهند. اما استاد او یعنی سهل تستری را شیعه دانسته‌اند و تفسیر تستری را تفسیری شیعی شمرده‌اند.
با آن که وی در اختلافات میان صحابه کاملاً مشی میانه را دنبال می‌کند و از هر نوع اسائه ادبی در مورد صحابه کاملاً پرهیز دارد، اما یک جا در نقل کوتاهی از محاوره‌ای میان محمدبن حنفیه و امام علی (ع) در جنگ جمل، تلویحاً این جنگ را فتنه‌ای معرفی می‌کند که چون رهبر مخالفین اصحاب جمل، کسی مثل امام علی (ع) است؛ تردید در مبارزه با این فتنه جایز نیست. در هر حال کم بودن تلاقی مکی با شیعه و کتب و افکار و عقاید آنها امری طبیعی است؛ چون اصولاً شیعیان در آن اعصار بسیار اندک بودند و در میان انبوه اهل سنت زندگی می‌کردند. غیر از این که در آن زمان هنوز عقاید و روش‌های شیعی کاملاً منقح شده نبود و گروه‌های بزرگی از شیعه از دیگر فرق شیعه، به ویژه زیدی و اسماعیلی و عالیان و غیره بودند و هنوز کتب اصلی عقاید شیعه اثنی عشری یا تدوین نشده بود یا امکان رواج نداشته است.
متن مربوط به هزار و صد سال قبل است و با نوع پرداخت امروزی تفاوت زیادی دارد؛ ابوطالب دارای ذهنی پیچیده است و واعظ و سخنور و عباراتش دارای فصاحت و بلاغت. این موضوع باعث می‌شود در اکثر موارد از اشاره و کنایه و ضرب‌المثل استفاده کرده و مفهوم را در کمترین عبارت ادا؛ به ویژه در مواردی که مطلب جنبه عرفانی می‌یابد و حال و هوای وجد و شهود می‌یابد عمق بیشتری پیدا می‌کند و به پیچیدگی متن اضافه می‌شود و گاهی حتی به شطح‌گویی نزدیک می‌شود. مکی چون خطیب است از روش‌های خطابی استفاده می‌کند، برخی عبارات را مجمل گذاشته یا به فهم مخاطب موکول کرده است یا خواسته ذهن مخاطب را به فعالیت وادار کند. فراوان از آیات قرآن استفاده می‌کند و عباراتش می‌گنجاند، گاهی نیز با آن حرف می‌زند، چه بسا حافظ قرآن نیز بوده است.
جلد ۱ و ۲ این اثر در سالهای گذشته ترجمه و منتشر شده بود.
