شاید شما هم مانند من، تا به امروز تنها به چند صحن حرم رفته باشید و با دقت به همهی قسمتهای آن توجه نکرده باشید؛ این دفعه برای تهیه این گزارش به مسجد گوهرشاد رفتم تا اولین جرقههای ذهنی خود را از آنجا دریافت کنم. با کمک خادمان حرم موفق به پیدا کردن مسجد شدم.
معماری فوق العاده مسجد گوهرشاد
چشمانم را میبندم و با خودم تصور میکنم در چند دهه پیش در این بنا با این معماری زیبا چه کشتاری رخ داده است. لحظهای با تصور اینکه در سال ۱۳۱۴، بیش از ۲ هزارنفر از هموطنانمان در این مکان به گلوله بسته شدند تنم به لرزه در آمد. چرا و چگونه این اتفاق افتاد؟
کشتار ۲ هزار نفر در قیام گوهرشاد
حجت الاسلام حاتمی امام جمعه گناباد میگوید: آن زمان مردان عمامهای به نام مندیل بر سر میگذاشتند؛ شاه بعد از سفرش به ترکیه به مردم دستور داد کلاه شاپو بر سر گذارند که این خشم مردم را بر انگیخت و اعتراضشان را در قالب جمله "من تشبَّه بقوم فهو منهم" بیان کردند؛ به عبارتی آنها اعتقاد داشتند کسی که از قومی تقلید کند از آن گروه محسوب میشود لذا تقلید از غرب را نمیپذیرفتند.
امام جمعه گناباد در رابطه با علت اصلی این این قیام نظر دیگری دارد و میگوید: کشف حجاب اجباری زنان توسط رضا خان باعث نارضایتی اصلی مردم شد. آیت الله قومی برای مصالحه با شاه به تهران رفت، اما در بدو ورود دستگیر شد و این موضوع خشم مردم را بر انگیخت و باعث شد مردم در مسجد گوهرشاد تجمع کنند.
وی تصریح میکند: پرچم دار این قیام محمد تقی بهلول معروف به شیخ بهلول واعظ بود و به نیابت از مردم این قیام را رهبری میکرد، بر منبر سخن میراند، مردم را به ایستادگی در برابر حکومت فرامی خواند. موعظه شیخ بهلول دو سه روزی ادامه یافت؛ او در منبر سخنان تندی ایراد کرد که شنوندگان را کاملاً تحت تأثیر قرار داد. مردم خواستار آزادی آیت الله قومی و برچیده شدن قانون کشف حجاب بودند؛ خبر تجمع مردم در مسجد گوهرشاد به رضا شاه رسید و او دستور به گلوله بستن مردم را صادر کرد و این سرآغاز کشتار مردم بی گناه بود، در ۲۱ تیر ۱۳۱۴ ه. ش بالغ بر ۲ هزار نفر غرق در خون شدند.
مبارزه مردم علیه غرب زدگی
احمد عسگری مسئول واحد تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی مشهد در این مورد میگوید: کشف حجاب یک استراتژی جهانی بود که از سوی غرب ایجاد شد و فقط در ایران نیز نبود. غرب در صدد بود با ایجاد احساس تحقیر و عقب ماندگی، مردم را وادار به اعمالی از جمله کشف حجاب کند و به عبارتی میخواست به بهانه متمدن کردن مردم با تغییر ظاهر، آنها را از هویت تهی کند که در ایران رضا خان مجری این طرح بود؛ اما نقشه او عملی نشد.
مبارزه زنان علیه کشف حجاب
گفته شده بعد از گذشت قیام گوهرشاد قرار بود هر سال عدهای از بانوان به مناسبت ۱۷ دی که روز آزادی زن! یا کشف حجاب نامیده میشد، تاج گل به مجسمه رضا شاه تقدیم کنند. اما تعدادی از زنان مسلمان و انقلابی، با چادر مشکی به راهپیمایی رفتند در حالی که پرچمی با خود به همراه داشتند که بر روی آن نوشته بود ما زنان ایران این روز را روز شومی میدانیم. نظامیان، تعدادی از آنان را دستگیر کردند و با باتوم زدند و پرچم آنان را پاره کردند.
مسئول واحد تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی مشهد دررابطه با واکنش امام در مقابل این رویداد میگوید: امام خمینی(ره) با دیدن این بی حجابی علنی و محبوس شدن زنان محجبه ایرانی در خانه هایشان و هتک حرمت به جایگاه زن، شاه را تهدید کرد و گفت اگر به این کار ادامه دهد برای چند روز به مناسبت شهدای گوهرشاد عزای عمومی اعلام میکند.
وی تصریح میکند: آخرین حلقه مبارزاتی در ۱۷ دی ۱۳۵۶ ه. ش از سوی زنان مشهدی انجام شد و آنان در راهپیماییها شعار " ما زنان مسلمان خراسان آزادی خواهران در بند را خواهانیم" فریاد میزدند.
اولین نویسندگان قیام گوهرشاد
اما نواب صفوی در سال ۱۳۲۹ ه. ش به عنوان اولین فرد در مجله خواندنیها به واقعه گوهرشاد اشاره میکند.
مسئول واحد تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی مشهد میگوید: اولین فردی که واقعه گوهرشاد را در کتاب منتشر کرد سینا واحد بود. این کتاب با عنوان قیام گوهرشاد در سال ۱۳۶۱ از سوی انتشارات وزارت ارشاد اسلامی به چاپ رسید.
قیام گوهرشاد همچنان ادامه دارد
مردم ایران در همه زمانها برای کشورشان و پایبندی به اعتقاداتشان از جان و مال خود شان گذشتند، چه در زمان شاه برای مبارزه با کشف حجاب و چه در زمان حال برای مبارزه با اعمال استثمار طلبانه غرب.
این قیام با توجه به همه نیروهایی که در صحنه ایستادند و گروههایی که ساکت ماندند و یا مخالف بودند، یک نهضت اسلامی است. وقتی وحدت در جامعه اسلامی تحقق پیدا کند، میتواند نیرویی بوجود آورد که ارکان استعمار و استبداد را بلرزاند. این قیام به گروههای مختلف اعم از ملی، ضد ملی، مذهبی، عوامل بیگانه، شاه و دربار نشان داد که در ایران یک نیروی ریشه دار، پر توان و متکی به معنویت نهفته است که میتواند محصول شگفت آوری ایجاد کند؛ اگر این قدرت در اختیار زمامداران قرار گیرد، میتواند در صحنه سیاسی بین المللی با استدلال مشکلات را حل کند.
قیام خونین گوهرشاد لکه ننگی بر دام رژیم پهلوی گذاشت و چهره زشت دیکتاتوری آن را نشان داد. در این روز بر همگان مشخص شد که وحدت ملت و توانایی رهبری میتواند موانع رسیدن به هدف را با تدبیر از میان بردارد و نقشه بیگانگان را شکست دهد.
گزارشگر: محدثه بختیار پاکزاد