چالشهای تولید و توزیع تیلاپیا / خصوصیات زیست محیطی تیلاپیا و تاثیرات آن بر اکوسیستم/ مضرات مصرف تیلاپیا

گروه اقتصادی_ خبرگزاری بسیج: دکترحمید عبدالله پور بی ریا، استادیار گروه شیلات دانشگاه آزاد اسلامی و رئیس هیئت مدیره اتحادیه ماهیان سردابی استان گیلان طی یادداشتی به بحث جدید تولید ماهی تیلاپیا در ایران پرداخته است. متن کامل این یادداشت بدین شرح است:

برای جواب دادن به سوال چالشهای پیش روی تولید تیلاپیا درایران، موضوع را ازسه منظرمورد بررسی قرارمی دهم:

1-ازنظردیدگاه زیست محیطی ومنابع طبیعی

الف- خسارت به اکوسیستم وازبین رفتن گونه های بومی

این ماهی به دلیل کم توقع بودن وتحمل شرایط بسیارسخت وزادآوری بسیاربالا می توانددرمدت بسیارکوتاهی تمام حوزه های آبی کشورازحوزه دریای خزردرشمال کشورگرفته تا تالاب ها ورودخانه ها درجنوب کشوررابه اشغال خودش درآوردوشاید تنها جایی که نتوانددوام بیاوردخلیج فارس است وآن هم به دلیل شوری زیادی است که آب خلیج فارس وجود دارد. هرماهی ماده تیلاپیا بالغ با وزن بالا ، دریک سال در طول 3 ماه زادآوری تعداد 2000 بچه ماهی تولید می کند.

بعضی از افراد دردفاع از پرورش تیلاپیا ، برای رفع این دغدغه زیست محیطی ابراز می دارند که درقسمتهای مرکزی ایران این ماهیان به آبهای داخلی رودخانه ها وتالاب ها راه نداشته و از این بابت خطری ایجاد نمی کنند و در ضمن می گویند اگرماهیان تک جنسیتی نر تولید بشود ازدیاد جمعیت اینگونه نیز حل می گردد . درجواب این افرادباید عرض کنم که اولا هرچقدر در بحث تک جنسی کردن که معمولا باخوراندن هورمون 17-a- متیل تستوسترون انجام می گیرد دقت شود بازهم چند درصد ازاین ماهیان بصورت ماده درگله دیده می شوند که اگر این تعدادماهی ماده به همراه تعدادی ماهی نر به محیط طبیعی راه پیدا نماید می تواند فاجعه به بارآورد.

ثانیا اگرپرورش این گونه در ایران مجاز شود و به اندازه کافی بچه ماهی تولید گردد پرورش دهنده های دیگری در مناطق شمال شرقی و جنوبی وحتی شمالی ( بخصوص درنیمه اول سال گه هواگرمتراست) حتی اگر مجوزپرورش درآن مناطق داده نشود اقدام به پرورش قاچاقی این گونه نموده که اگرتعدادی ازاین ماهیها ازطریق آب خروجی کارگاه به رودخانه ها و تالابها و پشت سدها نفوذ کنند فاتحه اکوسیستم این مناطق خوانده می شود. چون هم به علت مهاجم بودن، این ماهی، باعث حذف گونه های بومی شده و هم در اثر پایین آمدن دما به زیر ده درجه در نیمه دوم سال با مرگ و میر دسته جمعی، آب پشت سدها که مورد استفاده شرب دارد را آلوده نموده ومی تواند فاجعه بزرگ انسانی را به یارآورد.

ب- آسیب رساندن به ذخایر آبهای زیر رمینی

ایران کشوری است که درمناطق خشک و نیمه خشک قرارگرفته وجزء کشورهای کم آب می باشد . در مناطق مرکزی کویری که بیشتر شیلات تمایل دارد در آنجا کارپرورش این ماهی راصورت بدهد بایستی آب از اعماق بسیار پایین به سطح زمین پمپاژ گردد و اگر چندسال بدون وقفه این استحراج آب صورت بگیرد دیگر چیزی از سفره های زیرزمینی باقی نخواهند ماند و این گوهر گرانبها تمام خواهدشد.

2-از نظر ارزش تغذیه ایی ماهی تیلاپیا

برای سلامتی، مصرف دو وعده ماهی درهفته توصیه می شود. برطبق مطالعات پزشکی درسال 2008 محققان دردانشکده دامپزشکی ویک فارست ، اعلام نمودند درماهی تیلاپیا اسیدچرب امگا شش به نسبت امگا سه بیش ازحداست . حقیقت اینست که درماهی هایی مانند سالمون ، قرل الا ، ساردین ' تن ماهیان ، ماهی کولی وغذاهای دریایی چون خرچنگ ، اسید چرب امگا سه بسیار سرشارهست . این اسید چرب باعث جلوگیری ازامراض قلبی ، کنترل دیابت والتهاب معده و شادابی بدن است.

اما درست بالعکس آن امگا شش ممکن است موجب اختلالات مغزی ، آلزایمر و تشدید التهابات شود.

تحقیقات جدید نشان داده اند که این ترکیب بویژه برای بیمارانی که مشکلات قلبی ،آرتروز ، آسم ودیگر بیماریهای مربوط به التهاب بیش از حد دارند، مضر هست. البته ممکن است این برای همه مشکل ساز نباشد. یعنی خوردن تیلاپیا بیش از خوردن همبرگر برای افراد عادی مشکل ایجاد نمی کند. محققین آمریکایی ، تیلاپیا را با یک تکه بیکن خوک مقایسه کرده ونتیجه گرفته اند که تیلاپیا در این زمینه با گوشت خوک برابری می کند و هیچ ارجحیتی نسبت به گوشت قرمزندارد.

دکترفلوید چیلتون که مسئول مطالعات مقایسه ایی بین گوشت قرمز ومحصولات دریایی چون تیلاپیا هست می گوید هدف ما این نیست که کسی تیلاپیا نخورد بلکه منظورما اینست که تیلاپیا را به علت ارزان و ساده طبخ بودن و خوشمزه بودن، جایگزین انواع دیگر غذاهای دریایی نکنید و در مصرف آن اعتدال را نگه دارید( دکتر آناهیتا بابک متخصص طب پیشگیری)

باتوجه به مطالب بالا می توان چنین نتیجه گرفت که این نسبت بین امگا شش به امگا سه است که مهم می باشد یعنی هرچه این نسبت کمتر باشد یعنی امگا سه بیشتر و امگا شش کمتر باشد ماهی از ارزش بهتری برخوردار است بطوریکه درماهی قزل الا این نسبت ده برابر کمتر از تیلاپیا است بنابراین ارزش غذایی قزل الا خیلی بیشتر از تیلاپیا هست.

البته این بدان معنی نیست که فردی با چند بار استفاده ازماهی تیلاپیا دچار بیماریهای فوق الذکر گردد بلکه اگر این مصرف مداوم و طولانی مدت بوده باشد طبق گفته پزشکان امکان بروز بیماری دارد و از طرفی اگر فردی در سبد غذایی خود از تنوع ماهیان استفاده نماید مثلا علاوه برتیلاپیا ازماهیان دیگر مثل قزل آلا و سالمون و تن ماهیان و کپور ماهیان استفاده نماید باز مشکل تغذیه ایی برایش پیش نخواهد آمد اما نکته حائز اهمیت اینست که تیلاپیا با این ارزش غذایی کمی که نسبت به گونه های دیگر دارد قیمتی تقریبا برابر و حتی بیشتر از قزل الا در ایران دارد بنابراین عقل سلیم حکم می کند که به جای تیلاپیا از ماهیهای با ارزش دیگر مصرف گردد. البته بعضی ازکارشناسان ادعا می کنند که اگر تیلاپیا با غذاهایی که دارای بالان س خوبی از اسیدهای چرب باشد تغذیه شود، امگا شش موجود در عضله ماهی کاهش یافته و نسبت امگا شش به امگا سه کاهش یافته و ازلحاظ تغذیه ایی دارای ارزش بیشتری خواهند شد که البته این ادعای درستی است و مبنای علمی دارد اما این دوستان بایستی توجه داشته باشند که برای این منظور بایستی از پروتئین های جانوری بیشتری در جیره غذایی تیلاپیا استفاده شود که چنین جیره هایی گران تر در آمده و قیمت تمام شده ماهی را بالا تر خواهد برد و بنابراین صرفه اقتصادی نخواهد داشت .

نکته دیگراینکه این ماهی به علت مقاومت زیاد در مقابل کیفیت بد آب، حتی درآبهای فاضلاب هم قابل پرورش هست (بنده شخصا یک کلیپ مستند دیدم که درکشور چین حتی درآب فاضلاب هم ماهی تیلاپیا پرورش می دادند). اگر ماهی تیلاپیا در داخل کشور در هر آبی و با هر کیفیتی تولید بشود چون درموقع فروش در بازار آزمایشات لازم بر روی آن صورت نمی گیرد بنابراین احتمال می رود بعضی افراد از این ویژگی ماهی استفاده کرده وآن را در آبهای آلوده پرورش داده وسپس ماهیانی که ممکن است دارای آلودگیهایی به عناصرسنگین باشند را وارد بازار نمایند. این درحالیست که سایر ماهیانی که درایران پرورش می یابند مثل قرل الا ، خاویاری و گرم آبی که نسبت به آلودگی آبها حساس تر هستند اساسا نمی توانند در آبهای با کیفیت پایین زنده بمانند. لذا ازاین نظراستفاده ازاین ماهیان کم ریسک تر از تیلاپیا می باشد.

3- آسیب رساندن به صنعت آبزی پروری موجود

آسیب رساندن به صنعت آبزی پروری موجود از جمله قزل آلا و کپور ماهیان و افزایش بیکاری و هدر رفتن میلیاردها تومان سرمایه ای که صرف احداث این مزارع شده است. بیش ازچهار دهه تلاش های مختلف آبزی پروری ازجمله تکثیر و پرورش ماهیان سردابی ، گرم آبی ، خاویاری و صرف هزینه های هنگفت برای زیرساخت ها و امکانات موجود با تولید ماهیان تیلاپیا در داخل کشور مورد تهدید جدی قرار خواهد گرفت .از آنجائی که این ماهی به علت استفاده ازغذاهای ارزان قیمت و نیاز نداشتن به امکانات و تجهیزات پیشرفته و همچنین امکان تولید بیشتر در واحد سطح دارای قیمت تمام شده پایین خواهد بود که در بازار گوی رقابت را از سایر ماهیان داخلی خواهد ربود و صنعت سردابی وگرم ابی که در حال حاضر نفس های آخر را به علت واردات ماهی تیلاپیا می زند را در خود خواهد بلعید . آنوقت این همه سرمایه ملی و زیرساخت ها و تاسیسات و تجهیزات متروکه خواهند ماند وتعداد زیادی از افراد که بطور مستقیم و غیر مستقیم در این صنعت شاغل بودند بیکارخواهند شد.

بنده به آن دسته ازافرادی که فکرمی کنند با تولید تیلاپیا زمینه صادرات آنهم فراهم خواهد شد باجرئت وقاطعیت اعلام می کنم که این رویای آنها هرگزبه واقعیت نخواهد پیوست و هزینه تولید تیلاپیا در ایران هرچند کمتر از سایر ماهیان خواهد یود اما هیچ وقت توان رقابت با بازارهای جهانی را نخواهند داشت. درضمن این را هم می توان اضافه کرد که اگرحتی باشروع تولید داخلی واردات قانونی تیلاپیا قطع بشود مطمئنا قاچاق آن از میادی قانونی و غیر قانونی همچنان ادامه خواهد داشت چون قیمت تیلاپیا تولید شده داخلی گران تراز قیمت قیمت جهانی آنست و این رغبت برای تجار ایرانی همچنان وجود دارد که فیله تیلاپیا فله ای با کیفیت پایین و قیمت یک دلار را خریداری کرده و در ایران دیفریز کرده و در بسته های کوچک به نام تیلاپیا ایرانی بفروش برسانند. لذا کارخانه های فراوری تا زمانی که به این مواد اولیه ارزان قیمت دسترسی دارند برای خرید تیلاپیا تولید داخل نازکرده و قیمت ها دائم پایین و پایین تر خواهد آمد. بنابراین ممکن است یک الی دو سال اول افرادی که در زمینه تکثیر و پرورش تیلاپیا فعالیت می کنند از کسب و کار خود راضی باشند اما با اشباع بازار آنها نیز ناچارند محصول خود را کمتر از قیمت تمام شده بفروشند. دراین وسط فقط دلالان وکارخانجات فرآوری سود خواهند برد و هم اکنون بیشترافرادی که برای آزادشدن تولید داخلی تیلاپیا تلاش می کنند همین افراد هستند. البته مسئولین شیلات نیز که همیشه ثابت کرده اند فقط دنبال بالایردن آمار تولید خود هستند تا به مقامات بالاتر بیلان کاری داده و میز خود را حفظ کنند نیز بی بهره نخواهند شد. در این بین هم سر صنعت قبلی آبزی پروری ایران بی کلاه خواهد ماند و هم صنعت جدید تیلاپیا با اشباع بازار و کاهش قیمت ها مواجه خواهد شد. حال سوال اینست اگرشیلات ایران به این نتیجه رسیده است که صنعت فعلی سردابی وگرم ابی توجیه اقتصادی ندارد و احتمال می دهد که تا چند سال دیگر این پرورش دهندگان ورشکست شده و کارگاه تعطیل گردد و به خاطر همین جهت تامین نیاز ماهی مردم در تلاش است ماهی تیلاپیا را در داخل تولید و ترویج کند چرا با توجه به سابقه پرورشی تیلاپیا در جهان ، قبلا به فکر وارد کردن اینگونه نشد تا اینهمه سرمایه مردم صرف زیرساخت ها و گارگاههای پرورش ماهیان گرم آبی وسردآبی نمی شد؟

چواب اینهمه خسارت به سرمایه ملی وبیکارشدن افراد را چه کسی بایستی بدهد؟ به نظربنده اوج شکوفایی شیلات در دهه های اول و دوم بوده و بدترین وضعیت آبزی پروری درایران مربوط به همین چندسال اخیراست . یعنی اینهمه ورود تخم چشم زده قاچاق و شیوع ویروس درداخل و نابودی صنعت سردابی و زیان پرورش دهندگان به علت واردات بی رویه تیلاپیا و کاهش قیمت ماهیان داخلی حتی به کمتر از قیمت تمام شده همه دست آورد مدیریتی مسئولین فعلی شیلات می باشد. لذا از مسئولین فعلی شیلات عاجزانه می خواهم که اگر توان مدیریت بحران را در خود نمی بینند تا وضعیت بدتر از این نشده این زیربخش را به حال خودگذاشته و در بخش های دیگر به کشور خدمت بکنند . درپایان این نکته را متذکر می گردم که ما به هیچ وجه مخالف تولید داخلی و تنوع در محصول نبوده و نیستیم اما این به این معنا نباید باشد که ایجاد اشتغال برای یک تعداد افراد باعث بیکار شدن سایر افراد در بخش های دیگر گردد. به عبارت دیگر به جای اینکه ابرو را درست کنیم نباید بزنیم چشم را کور کنیم . البته این را هم اضافه بکنم که شعار اشتغالزایی بهانه ای بیش برای تحت فشاردادن محیط زیست نیست . تجربه ما در بحث واگذاری مجوزها در بحث قفس در دریای خزر و میگو در مناطق گمیشان استان گلستان نشان داده که 90 درصد این واگذاریها به شرکتهای نیمه دولتی وابسته به جهادکشاورزی به نام جهادنصرصورت گرفته است. بطوریکه آقای امیدصدیقی کلرشناس دفترآبزیان در سازمان محیط زیست در مصاحبه باخبرگزاری مهر اذعان می داردکه :

الان دربسیاری ازپروژه هایی که شیلات اجرا کرده ، صرف نظر از خسارات محیط زیستی برای مردم محروم منطقه هم کاری نشده است مثالش سایت پرورش میگوی گمیشان است که خیلی اصرارداشتند یک سایت هزارهکتاری پرورش میگو برای اشتغال مردم محروم منطقه ایجادکنندوبعد حتی درخواست توسعه تا 4000 هکتارراداشتند طی بازدیدی که من هفته پیش ازآنجا داشتم 350 هکتارازکل آن سایت 1000 هکتاری زیرکشت است که 200 هکتارش مربوط به شرکت جهادنصروابسته به جهادکشاورزی است ، حدود 100 هکتار هم متفلق به مدیران شیلات و 50 هکتارباقی مانده می ماند که آن هم برای من مشخص نشد متعلق به کیست باخیلی ازمردم منطقه هم که صحبت می کردم فارق التحصیلان شیلات هم بیکاربودندومی گفتندما ازسالهای پیش پیگیری می کردیم که یک بخش بیست هکتاری به ما بدهندوآن قدر مارادرشیلات بردند وآوردندوآخرهم به ماندادندیعنی متاسفانه به مردم منطقه کمکی هم نشده است.

درجواب آن دسته ازافرادتولیدکننده قزل آلا وکپورماهیان که می گویند درصورت قطع واردات تیلاپیا باتولیدداخل آن موافقیم بایستی عرض کنم که بااین رقم تولیدی که رئیس موسسه تحقیقات شیلات ایران درمصاحبه خود گفته در مزرعه 2 هکتاری می توان 2000 تن ماهی تولید کرد( منبع tilapiafish.ir)

بنابراین فقط با 5 عدد از این مزارع می توان به تولید 16000 تن در کشور دست یافت که این رقم همان رقم فعلی واردات تیلاپیا طبق گفته خود شیلاتی هاست.(که البته درصحت این آمار تردیدهای زیادی وجود دارد) یعنی حتی اگر واردات تیلاپیا بطور کامل قطع شود با 8 مزرعه اینچنینی وضعیت بازار به این وضعیت کنونی خواهد رسید. به عبارت دیگر به ازاء هر مزرعه دیگری که اضافه شود به همان نسبت وضعیت بازار وخیم تر و وخیم تر خواهد شد. تا جائیکه اینقدر بازار اشباع خواهد شد و قیمت تیلاپیا آنقدر پایین تر از قیمت تمام شده خواهد آمد که حتی دیگر صرف نمی کند هزینه صید و حمل و نقل آن پرداخت گردد . دقیقا مثال مشابه این داستان را در مرکبات گاها می بینیم. در بعضی سالها قیمت مرکبات آنقدر پایین است که برای تولید کننده صرف نمی کند هزینه چیدن آنها را از درخت بپردازد و مرکبات دربالای درخت می پوسد.

نکته آخراینکه چرا شیلات به جای حمایت ازگونه های بومی خودمان که آن مشکلات زیست محیطی را ندارد همواره تلاش دارد نسبت به واردات گونه های غیربومی بپردازد. در این زمینه باید گفت: چرا تحقیقات برروی گونه سس ماهی سرگنده (زرده پر) که برای اولین بار خودم با کمک همکاران خوب ما در کارگاه شهید انصاری رشت آنرا تکثیر کردیم را به پایان نمی رساند و نسبت به تکثیر انبوه این گونه منحصر به فرد ایران همت نمی گمارد. چرا تحقیقات در مورد خرچنگ درازآب شیرین را با این همه هیاهو و گرد و خاکی که به پا کردند نیمه تمام گذاشتند. چرا نسبت به تکثیر و پرورش انبوه گربه ماهی بومی که قیمت بالای جهانی دارد اقدام نمی شود و گزارش پروژه تکثیر آن در کتابخانه مرکز تحقیقات شیلات دارد خاک می خورد

چرا بعد از هشت سال تحقیقات روی کفال خاکستری بصورت نیمه کاره رها شدند. چرا روی پرورش ماهی سوف سفید که در بازارهای اروپایی قیمت نجومی دارد کار نمی شود. چرا روی پرورش قورباغه و زالو و صدف که بازارهای جهانی خوبی داشته و مصرف داخلی هم ندارد و روی قیمت سایر آبزیان داخلی تاثیر نمی گذارد بیشتر کار نمی شود.

بنده به عنوان کسی که حدود 6 سال به عنوان محقق در مرکز تحقیقات شیلات گیلان انجام وظیفه کرده ام و پروژه های زیادی را یا مجری و یا همکار بوده ام بایستی اعتراف کنم که ما محققین با تجربه زیادی در مراکز تحقیقاتی شیلاتی استانها داریم ولی متاسفانه از توان این همکاران بخوبی استفاده نمی شود نمی دانم مسئولین موسسه تحقیقات شیلات به دنبال چه هستند که دائما این شاخ به آن شاخ پریده و پروژه ها را کامل نکرده رها می کنند. شاید هدفشان این است که در یک پروژه اسم شان را به عنوان مشاور بنویسند و ازمزایای آن در ارتقاء رتبه سالانه خود بهره ببرند و بعد پروژه دیگری تعریف کرده و اسم خود را درآن بنویسند و از امتیازش استفاده کنند. همیشه چنین بوده است که بار اصلی تحقیق و اجرای پروژه به دوش محققین زحمت کش شهرستانی بوده اما پوز و امتیازش نصیب مشاوران پایتخت نشین گشته است.

اگر چنین نیست چرا موسسه تحقیقات شیلات رقبتی برای اجرای پروژه های بلند مدت ندارد. آیا واقعا پروژه 12 ساله اصلاح نژاد قزل ایرانی خیلی هزینه داشت . آیا هزینه آن از هرینه های بسیار گزاف میلیاردی که برای مبارزه با شانه دار دریای خزر شد بیشتر بود که آخرش هم شکست خورده رها شد. فقط خوبی آن این بود که از محل اعتبار پروژه خیلی ها ماموریت های داخل و خارج از کشور رفتند و ...

جمع بندی عرایض بنده اینست که اگر قرار است روی تنوع گونه ای کار کنیم بهتر است روی گونه های بومی کار کنیم اما به شرطی که نیاز سنجی بازار را قبلا داشته باشیم و در صورت کشش نداشتن بازار داخلی ابتدا زیرساخت های صادرات آن گونه فراهم بشود بعد اقدام به تکثیر و پرورش انبوه آن بنماییم . وگرنه اگر یک صنعتی را با تمام زیرساخت ها و سرمایه گذاریهایش از بین ببریم تا یک صنعت جدیدی پا بگیرد نه عقلی و نه منطقی و نه اقتصادی است.