اندیشه معاصر اسلام بدون شهید صدر معنا ندارد/نابغه ای که نمیشناسیم

به گزارش خبرگزاری بسیج، نشست اختتامیه سلسله نشست های آشنایی با آراء و اندیشه های علامه شهید سید محمدباقر صدر با عنوان «نابغه ای که نمی شناسیم» در دانشگاه فردوسی مشهد و با سخنرانی حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی، رافائل مائوریلو، ژولین پلیسیه و زهرا حائری و با حضور محمدرضا زائری برگزار شد.

در ابتدای این نشست حائری از شاگردان شهیده بنت الهدی صدر به ایراد سخنرانی پیرامون شخصیت شهیده صدر پرداخت و گفت: در آن برهه تاریخی و بعد از خروج نیروهای اشغالگر بریتانیا از عراق، وضعیت بدی از لحاظ فرهنگی و اجتماعی در جامعه عراق روی داده و از یک سو فساد و بی بندباری، و از سویی دیگر شبهات فکری کمونیست ها در جامعه رواج یافته بود. در چنین شرایطی بود که خدا شهید صدر و خواهر ایشان را برای ما فرستاد که توانستند نقش مهمی در هدایت و پاسخ گویی به سوالات ایفا کنند.

حائری سپس افزود: در آن دوره زمانی که خانم ها زیر ستم و ظلم جامعه و حتی خانواده بودند و حتی حق انتخاب و نظر برای ازدواج نداشتند شهیده صدر توانست با وجود تمامی کمبودها و محدودیت ها، تمامی کمالات را به دست آورد. و به عنوان یک فقیه، فیلسوف، مجتهد و نویسنده در تمامی عرصه های ممکن حضور یابد. شاید الان عادی باشد اما آن زمان خیلی عجیب بود که دختری ۲۰ ساله مقاله نوشته و به نقد جامعه و موضوعات فرهنگی آن بپردازد. ایشان توانست با فعالیت های خود از درون بنیان های اساسی جامعه را دگرگون کرده و انقلاب فرهنگی و فکری ایجاد کند.

وی افزود: در آن زمان زنان به حوزه و دروس حوزوی راه نداشتند. اما ایشان به همراه برادر از کاظمین به نجف رفته و در سن ۱۲ سالگی در منزل و نزد برادر شروع به درس خواندن کرد. در آن زمان خانواده های مذهبی مدرسه را محل فساد اخلاقی و بزهکاری دانسته و برای دختر حرام می دانستند. در این زمان آیت الله خوئی صندوق خیریه ای تأسیس کرد که ظاهرا خیریه بود اما در اصل هدف آن ایجاد مدرسه ای برای دختران مذهبی بود. که انقلابی در آگاهی و سطح علمی دختران به وجود آورد. شهید بنت الهدی صدر مدیریت این مدارس را بر عهده داشت. که با مدیریت و برخورد خوب خود با معلم ها، خدمه، دانش آموزان و مادران، و برگزاری جلسات برای توجیه و آموزش خانواده ها، که هرچند امروز عادی، اما ۵۰ سال پیش نوآوری بود توانست تأثیر زیادی بگذارد.

زهرا حائری با بیان اینکه این مدارس ۸ سال بیشتر کار نکرده و بعد دولت آن را تعطیل کرد گفت: فعالیت بعدی ایشان برای دانشگاه بود که زیر نظر دولت، و دارای مشکلات زیاد اخلاقی و آموزشی بود اما ایشان اصرار داشت و با خانواده ها صحبت می کرد که باید یک دختر و زن مسلمان جلوتر از دیگران باشد. خیلی از خانواده ها هم متقاعد شده و دخترانشان را فرستادند. چرا که ایشان واقعاً در دلهای خانواده ها بود.

حائری ادامه داد: می توانم قسم بخورم که ایشان از تک تک لحظات زندگی بهره و استفاده برد. سه روز اول هفته در کاظمین و سه روز آخر را در نجف مدیریت می کرد. در آن زمان محال بود که یک خانم تنها از نجف به کاظمین بیاید اما این برنامه هر هفته ایشان بود. ایشان جلساتی برای خانم هایی که به حج می رفتند تشکیل داده و به بهانه آموزش احکام، موجب شده بود تا بسیاری از خانم ها که بی حجاب و بی بندبار بودند تغییر کرده و انسان جدیدی شوند.

حائری در پایان سخنان خود با بیان اینکه ایشان به لحاظ سیاسی هم محل مشورت برادر بود و همیشه و حتی در شرایط سخت سیاسی هم همراه ایشان بود، گفت: شهیده صدر چندین بار گفته بود: «من از حضرت زینب(س) الگو گرفتم و همانگونه که ایشان امام حسین(ع) را رها نکرد من هم برادرم را رها نمی کنم. او مرا تربیت کرد و من را پرورش داد و من را به اینجا رساند و اگر قرار باشد برای او اتفاقی بیافتد من هم همراه او خواهم بود». و انگار می دانست که قرار است با این وضعیت وحشیانه به شهادت برسد.

در ادامه این نشست حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی در سه بخش به تبیین ابعاد مختلف شخصیتی و اندیشه ای شهید صدر پرداخت. وی در بخش اول سخنان خود به بیان ۵ ویژگی از شخصیت و منش شهید صدر پرداخت و بیان داشت: نخستین ویژگی ایشان این است که شهید صدر یک نمونه جالب بین علو نسب و علو همت و طلب است. شهید صدر میراث بر پر افتخارترین خاندان شیعه و حتی اسلامی است. این خاندان نسبشان به سید مرتضی رسیده و همینطور عقب می رود تا رسول خدا (ص). و تمام مفاخری که از پیامبر(ص) تا سید مرتضی و از سید مرتضی تا شهید صدر وجود دارند، فهرست بسیار بلندبالایی از فقیهان، فیلسوفان، متکلمان و بزرگان رشته های مختلف را در بر دارد. اما این همه باعث نشد که به اتکای این نسب در تحرک اوخللی وارد شود و در محضر هر کسی که می توانست در رشد علمی او مؤثر باشد در نوجوانی زانو زد. در سنین کم در حلقه های درسی بزرگانی پای گذاشت که افرادی به سن پدر او در آن درس حضور داشتند. از خواندن هیچ اثر تازه ای ابا نداشت. یکی از شاگردان شهید می گفت من یکی از کارهایم این بود که هرچه در باراز کتاب لبنان، عراق یا ایران می بینم و حرف و اندیشه جدیدی است چه مسلمان باشد و چه اروپایی غیر مسلمان، تهیه و برای ایشان ببرم.

الهی خراسانی دومین ویژگی شهید صدر را نبوغ ذاتی ایشان دانست و گفت: آثار ایشان در سنین مختلف نبوغ او را نشان می دهد. در ۱۳ سالگی حاشیه بر منطق نوشت، در ۱۸ سالگی «غایه الفکر فی علم الاصول» را می نویسد، در بیست و چندسالگی با تألیف مبانی منطقی استقرا تحولی بنیادین در معرفت شناسی علوم انسانی ایجاد می کند در ۱۲ سالگی اساس کتاب فدک را می ریزد که بعد در ۲۲ سالگی آن را منتشر می کند. در ابتدایی در یک مدرسه تیزهوشان و به صورت جهشی درس خواند. و در عین حال با این نبوغ، روزانه بین ۱۴ تا ۱۶ ساعت کار علمی می کرد.

رئیس میز تخصصی «توسعه وتوانمندسازی علوم اسلامی» دفتر تبلیغات اسلامی افزود:  سومین ویژگی شهید صدر جمع بین رسالت علمی و مسئولیت اجتماعی است. معمولا دانشمندان منزوی بوده و سر در جیب تفکر دارند. اما شهید صدر در حالی که یک متفکر عمیق علمی بود دغدغه اجتماعی داشت و آنهم نه فقط در سطح نظریه پردازی، که در سطح اقدام اجتماعی. از جمله تأسیس حزب الدعوه، جماعه العلما، مجله الاضواء و غیره. شهید صدر در تمام متفکرین معاصر تنها کسی است که در مورد تمام ابعاد نظریه سیاسی اجتماعی اسلام نظر دارد. مشارکت سیاسی، آزادی، هرم قدرت، میزان دخالت فرد یا شورا در اداره، تعدد احزاب، ارتباط بین مرجعیت و ولایت فقیه، قانون اساسی، قانون کار، بانکداری و غیره.

الهی خراسانی با بیان اینکه معمولا کسانی که با افکار نو آشنا هستند ریشه های خود را در سنت فراموش می کنند، چهارمین ویژگی شهید صدر را جمع بین روزآمدی و سنت گرایی دانست و سپس به پنجمین ویژگی شهید صدر تحت عنوان جمع میان نیازمداری و تکلیف محوری در تفسیر دین پرداخت و گفت: دو نگاه در تفسیر دین است. نگاه سنتی رایج، دین و ابعاد دین را به عنوان دستورالعمل الهی که آزمون بندگان است می بیند و تمام دین را به عنوان مجموعه تکالیف تلقی می کند. و تصویرش از معارف و آموزه های دینی تصویری تعبدگرایانه است. دیدگاه دیگر که متأثر از فضای انسان مداری عصر جدید است دین را در خدمت انسان معرفی می کند. اما شهید صدر این دو دیدگاه را با هم ترکیب کرد. یعنی حکم شرعی که بیش از هزار سال با کلمه حکم، یعنی دستور و قانون آمده، به خطاب خداوند برای تنظیم زندگی انسان تعبیر می کند. یعنی تکلیفی ترین بخش شریعیت را تبدیل به نیازمحورترین و موتور محرک ایمان و تعبد تعبیر می کند.

عضو هیئت علمی دفتر تبلیغات اسلامی در بخش دوم سخنان خود به ۶ ترکیب ویژه در حوزه دانش توسط شهید صدر پرداخت و گفت: ایشان ترکیبی بود از بلندنظری و شجاعت علمی، همراه با تواضع و ادب. معمولا کسانی که اهل نظریه پردازی، ابداع و نقادی هستند کمتر حرمت نظریات و آراء دیگرانی را که نقد می کنند نگاه می دارند. در عین حال شهید صدر هیچگاه نمی گفت که این نظریه بی بنیاد، سست یا ضعیف است. و با احترام از صاحب نظریه ای که به نقد آن می پرداخت یاد می کرد.  

الهی خراسانی دومین ویژگی را جمع بین جامعیت علمی و ژرف اندیشی دانست و گفت: معمولا کسانی که در چند رشته کار می کنند این چند رشتگی عمق و دقت آنها را کاهش می دهد. اما شهید صدر در هر حوزه ای وارد می شود آن طور عمیق است که انگار تنها در این حوزه علمی ورود کرده است.

وی جمع بین استحکام روش و نوآوری نظری را سومین ویژگی متمایز شهید صدر برشمرد چرا که بسیاری وقتی وارد حوزه های نوآوری می شوند روش گریز می شوند. در حالی که شهید صدر ضمن پایبندی به روش های علمی سنتی نوآوری داشت. و سپس در بیان چهارمین ویژگی گفت: ویژگی چهارم علامه صدر نوآوری ثبوتی و واقع نگری اثباتی است. یعنی ایشان در بسیاری از نظریات بعد از اینکه افق جدیدی باز می کند می گوید این نظریه به لحاظ دلایل اثباتی هنوز امکان اثبات ندارد. و عملاً این دو مقام را از هم جدا می کند.

عضو هیئت علمی دفتر تبلیغات اسلامی با بیان اینکه معمولاً تفکر منظومه ای کل نگر و فلسفی قابل جمع با نص گرایی و توجه به قرائن خرد و جزئیات تاریخی نیست ویژگی پنجم شهید صدر را جمع بین مکتب سازی و تاریخی نگری دانست. و در بیان ششمین ویژگی ترکیب در شهید صدر گفت: قلم ادبی ایشان با غنای علمی جمع شده است. در بسیاری از آثار نوگرا که قلم ادبی دارد می بینید که می توان کل کتاب ۶۰۰ صفحه ای را در دو صفحه خلاصه نمود. و حتی خیلی از آثار نواندیشان وطنی ما یک ترم ندارد. یعنی نتوانسته اند حتی به لحاظ ترمینولوژی وارد حوزه نظریه پردازی شوند.

حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی در بخش پایانی سخنان خود به موضوع نوآوری های شهید صدر پرداخت و با ارجاع مخاطبین به مقالات کنگره بزرگداشت شهید صدر، به چند نمونه از نوآوری های ایشان اشاره کرده و بیان داشت: فقط در علم اصول ایشان ۱۸ مبنای جامع دارد و نزدیک ۸۰ نظر متفاوت. یا به غلط گفته می شود اولین کار تخصصی را در حوزه تفسیر موضوعی آقای عبدالله دراز انجام داده است چرا که کار شهید صدر درست دیده نشده است. و یا در تفسیر اجتماعی، دیدگاه شهید صدر تنها دیدگاه موجود در تفسیر اجتماعی است. و یا رساله کوچک «الرسول، المرسل، الرساله» به عقیده من بهترین اثر شیعی و بلکه اسلامی در تقریر خلاصه اصول عقاید است. یعنی در ۵۰ سال اخیر هیچ اثری به این استواری نوشته نشده است. یا در تبیین منسجم از مهدویت هنوز هیچ کتابی را محکم تر از «بحث حول المهدی(ع)» سراغ ندارم.

در ادامه این مراسم میزگردی با حضور ژولیان پلیسیه صدر پژوه فرانسوی و رافائل مائوریلو محقق ایتالیایی برگزار گردید. ژولیان پلیسیه پیرامون بحران اقتصادی معاصر و نسبت نظریات شهید صدر با این بحران اقتصادی گفت: بحران اقتصادی موضوعی است که فراتر از یک اندیشمند یا یک موضوع است. اما ربا جز موضوعات اساسی و شرط لازم برای درک به وجود آمدن این بحران است و شهید صدر می تواند اینجا نقشی اساسی داشته باشد. چیزی که صدر در کتاب «البنک اللاربوی فی الاسلام» بیان می کند یک مدل تجاری از بانک بدون ربا است که غالبا بر اساس مضاربه تبیین می شود آنهم مضاربه ای که چه در تجارت و چه در صنعت به کار برده می شود؛ که این یک استثنا است. چون اکثر علما و مراجع مضاربه را فقط در بحث تجاری جایز می دانند. بنابراین طبیعتاً کار شهید صدر برای ما قابل توجه و قطعاً جزء منابع اجتناب ناپذیر حتی برای اهل تسنن می باشد.

مترجم کتاب «بانک بدون ربا در اسلام» به زبان فرانسه ادامه داد: وقتی ترجمه من تمام شد. استقبال نسبتا خوبی از آن صورت پذیرفت. و حتی یک برنامه رادیویی در شبکه سراسری و بین المللی فرانسه به ارزیابی و نقادی علمی آن اختصاص یافت. و امروزه محافل دانشگاهی در این زمینه به دنبال این هستند که هرکس حرف و ادعایی در این زمینه دارد شنیده و بررسی کنند. و ما باید طبق نیاز و ظرفیت مخاطبین مباحث ایشان را عرضه نماییم.

این دکتری اقتصاد اسلامی سپس ادامه داد: ویژگی شهید صدر این است که ایشان مجتهد است. و ما واقعاً افرادی اینچنین کم داریم که هم مجتهد و آگاه به آرای فقهی باشد و هم توانایی مدل سازی داشته باشد. و من این بحث را در رساله دکتری خود داشته ام که اصلا آیا کسی که مجتهد نبوده و مقلد است می تواند در حوزه اقتصاد بر مبنای دین مدل سازی کند یا نه؟

پلیسه سپس به ابعاد سیاسی تفکر شهید صدر پرداخت و گفت: محور فکر شهید صدر عدالت طلبی است که جز DNA تفکر شیعه است. او فرزند حوزه، شریعت و فقه است. و باید او را در غالب یک حرکت دید. حرکتی که از مرحوم نائینی و اندیشه ولایت فقیه او شروع شد و کسانی مانند شهید صدر، امام و سایر فرزندان شیعه این حرکت را ادامه دادند.

در بخش دیگر این میزگرد رافائل مائوریلو اسلام شناس و صدرپژوه ایتالیایی در ابتدای سخنان خود به نحوه آشنایی خود با شهید صدر پرداخت و بیان داشت: من دانشجوی شرق شناسی در دانشگاه ایتالیا بودم و قرار بود پایان نامه لیسانس بنویسم. به استادم «بیانکا ماریا اسکارچا امورتی» که اولین شیعه شناس اروپایی بود و کسی است که شیعه شناسی را به عنوان رشته تحصیلی به اروپا آورد و مقالات او هم به فارسی ترجمه شده است، گفتم می خواهم بر روی اقتصاد اسلامی کار کنم که آن موقع هم چیز جدیدی در اروپا بود و او هم محمدباقر صدر را معرفی کرد. من آنموقع ایشان را نمی شناختم، اما الان خودم را یک شاگرد شهید صدر می دانم.

مائوریلو سپس ادامه داد: البته من به طور کلی متخصص سادات شناسی هستم و به خصوص بر روی ۴ خاندان حکیم، بحرالعلوم، خویی و به ویژه صدر که در تمدن اسلامی نقش اساسی داشته اند کار می کنم. و نه تنها روی مردان بزرگ که در مورد زنان هم کار کرده ام. بنت الهدی صدر یکی از مهمترین این زنان است اما زنان دیگری هم هستند که نقش مهمی در تمدن اسلامی ایفا کرده اند و باید آنها را در نظر بگیریم. از جمله ربابه صدر خواهر امام موسی صدر، که هنوز در جنوب لبنان به کار امام موسی صدر ادامه می دهد.

این اسلام شناس سپس به جایگاه شهید صدر در اروپا پرداخت و گفت: جایگاه شهید صدر درغرب به گونه ای است که از مهمترین اساتید اسلام شناس امریکایی و اروپایی در مورد او نوشته اند. کسانی مانند «شبلی ملط» که از مهمترین کسانی است که در مورد فقه اسلامی در اروپا کار کرده است در مورد شهید صدر کتاب دارد. که مهمترین ناشر آکادمیک اروپایی هم این کتاب را چاپ کرده است. و از نظر اسلام شناسان اروپایی، اصلا تاریخ معاصر اسلام بدون شهید صدر معنا ندارد.

مائوریلو با بیان اینکه ۴ سال است که در ایران زندگی کرده و عضو هئیت علمی دانشگاه علامه طباطبایی است گفت: من تعجب می کنم که چرا هنوز باید به معرفی شهید صدر بپردازیم؟ مگر می شود از اندیشه معاصر شیعه بدون شهید صدر سخن گفت؟!. ما هنوز یک دانشکده یا پژوهشکده به اسم شهید صدر نداریم. فقط یک اتوبان در تهران به اسم ایشان کرده ایم!!.

وی سپس ادامه داد: ویژگی خاص شهید صدر نظریه پردازی است. اما یک نظریه پردازی جدی بر اساس منابع دست اول که اینجا نیاز به مجتهد داریم. شهید صدر هم کاملا به زمان خودش آگاه است و هم کاملا علوم گذشتگان خود را می داند. یعنی با آگاهی کامل از سنت مشکل امروز را حل می کند.

مائوریلو با بیان اینکه برخی از اروپایی ها - به ویژه در دانشگاه- اعتماد بیشتری به قابلیت اندیشه مسلمان دارند تا خود مسلمانان ادامه داد: یک اروپایی وقتی شهید صدر می خواند می خواهد ببیند آیا مسلمانان میتوانند در مورد اقتصاد اسلامی کاری انجام دهند؟ و برخی هستند که واقعاً اعتماد دارند که مسلمانان می توانند. اما کسانی که اینجا هستند که طرح می کنند که اصولاً آیا اقتصاد اسلامی داریم یا نه؟! و یا در این کشور ۲۰ درصد سود بانکی وجود داشته و یا مردم ارز می خرند و می فروشند، که اینها دورترین عمل اقتصادی از اسلام است.

وی در پایان گفت: اما در اروپا چون می دانند که دیگر سیستم اقتصادی آنجا کار نمی کند به دنبال این هستند که راه جدیدی پیدا کنند لذا آنجا اقتصادنا ترجمه می شود و حتی زمانی در ایتالیا می خواستند یک بانک جدید با روش اسلامی تأسیس کنند. آنهم نه مسلمانان، بلکه خود ایتالیایی ها. به همین دلیل هم به سراغ شهید صدر رفتند. اما بعد بحران اقتصادی آمد و این کار انجام نشد.

لازم به ذکر است که سلسله نشست های آشنایی با آراء و اندیشه های علامه شهید سید محمدباقر صدر و مراسم اختتامیه آن در فروردین و اردیبهشت ۹۷ و به همت انجمن علمی تحول در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد و با همکاری نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌، و پژوهشگاه تخصصی شهید صدر برگزار گردید. همچنین در این اختتامیه جدیدترین ترجمه از آثار شهید صدر رونمایی شد.