مطالعه تاریخ اندیشه به درک صورتبندی های معاصر اندیشه کمک می‌کند

به گزارش خبرگزاری بسیج، جلسه دوم سلسله نشست های «نظریه تاریخی انقلاب اسلامی؛ تأملات روشی و نظری» با حضور سجاد صفار هرندی در پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی برگزار شد. آنچه در ادامه می‌آید تفصیلی است از مباحث ارائه شده در این نشست؛

«تاریخ فکری» یا «تاریخ اندیشه» یکی از مهم­ترین حوزه ­های مطالعات تاریخی است که خصوصاً در سده اخیر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. مقصود از تاریخ اندیشه، مطالعه و بررسی سرگذشت افکار و آرای موجود در میان اهالی علم و نظر در ادوار گوناگون و جوامع مختلف است. از این جهت تاریخ اندیشه را می­‌توان نقطه تلاقی حوزه­ های متعددی از تاریخ نگاری همچون تاریخ فلسفه، تاریخ ادبیات، تاریخ دانش و دیسیپلین­ های علمی، تاریخ هنر، تاریخ دین و … تلقی کرد. هر چند که در عین حال، این حوزه به نوعی استقلال مفهومی و ادبیات خاص خود دست یافته است. به این معنا، ترکیب اضافی تاریخ اندیشه، موضوع خود را هم صورت­های آگاهی انسانی و کیفیت­های بیانی گوناگون آن قلمداد می‌­کند.

آلفرد نورث وایتهد در کتاب مشهور خود، «سرگذشت اندیشه ­ها» به همین معنا از تاریخ اندیشه نظر دارد. در حقیقت، او تاریخ اندیشه را حکایتگر نقش آفرینی اندیشه ­ها و نظامات معنایی گوناگون در جهت تحقق و پیشرفت تمدن بشری معرفی می­‌کند. نویسندگان متأخر نیز هر چند که نگرش مبتنی بر وحدت تاریخ و پیشرفت خطی را مورد پذیرش قرار ندهند، اما در باب این قلمرو از مطالعه تاریخی که فراتر از دیسیپلین­ های خاص مذکور تعریف می‌­شود، با وایتهد توافق دارند.

چنین مطالعه ­ای از جهات گوناگون قابل توجه و واجد اهمیت است. تاریخ اندیشه هر چند به مثابه شاخه ای از تاریخ به گذشته می­‌پردازد، اما حامل دستاوردهای مهمی برای «حال» است. هر چند، در اغلب موارد کشیدن خطی روشن میان گذشته و حال ساده نیست و این دشواری در حوزه اندیشه مضاعف می­‌گردد. اندیشه­ های گذشتگان از آنجا که کم و بیش در مخزن آگاهی و دانش اکنون ما انباشته شده اند، به یک معنا بخشی از حال و به تعبیر پرستون کینگ «رویداد در جریان» به حساب می­‌آیند.

فلذا مطالعه تاریخ و خصوصاً تاریخ اندیشه با فهم حال نیز بی نسبت نیست. این نسبت می­‌تواند جهات گوناگونی داشته باشد: ممکن است حال به عنوان امتداد گذشته فهم شود و یا اینکه در تمایز و تفاوت نسبت به آن مورد معنا یابد. در هر دو صورت، مطالعه تاریخ اندیشه به ما یاری می­‌کند تا صورتبندی­ ها و رویارویی­ های معاصر در صحنه حیات فکری و اندیشه ­ای را بهتر درک کنیم.

علاوه بر آن، مطالعه تاریخ اندیشه همچون هر مطالعه تاریخی دیگری علاوه بر روایت­ کامیابی­ ها و موفقیت­ها به ناکامی­ ها و بیراهه ­ها می پردازد و از این رو، می­‌تواند برای تفکر معاصر خصلتی درس آموز داشته باشد و نهایتاً تاریخ اندیشه می‌­تواند روشنگر و راهنمای شناخت دیگر ابعاد تاریخ باشد. مطالعه آمد و رفت اندیشه­ ها و تغییر و تحول مدهای فکری و معرفتی یقیناً کمکی بزرگ به دیگر شاخه ­های مطالعه تاریخی در شناخت تحولات فرهنگ و سیاست و اجتماع می­‌کند.