زنان پیشتازان همیشگی نذورات و وقف در تاریخ کهن ایران

به گزارش سرویس بسیج جامعه زنان کشور خبرگزاری بسیج،رهبر معظم انقلاب وقف را چنین بیان و توضیح می دهند: (( وقف یک نهاد ممتاز دینی است. باید از طریق تشویق مردم به وقف و همچنین ادای حق واقف در مورد موفوقه اش، سنت وقف را بیش از پیش درجامعه ترویج کرد.))
بر اساس اطلاعات موجود، آیت الله خامنه ای لقب بزرگترین واقف کتاب های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی را در اختیار دارد؛ این بدان معنی است که هیچ کس در طول عمر بیش از ۶۰۰ ساله این کتابخانه به اندازه رهبر معظم انقلاب کتاب خطی به این مجموعه عظیم فرهنگی اهدا نکرده است.
بر طبق اسناد در مدارک تاریخی نخستین وقف در اسلام توسط پیامبر اکرم(ص) انجام شد؛ آن حضرت بزگوار در سال سوم هجرت پس از جنگ احد هفت بوستان و مزرعه آباد را به نام ((هفت باغ)) ویا ((بساتین السبعة)) که به ایشان هدیه شده را وقف حضرت زهرا(ع) و اولادش نمودند و اختیار آن را به حضرت زهرا سپردند. موقوفات رسول اکرم (ص) بسیار زیاد است و توجه آن حضرت به مسئله وقف به گونه ای بود که فرهنگ وقف در بین اصحاب و یاران ایشان به خوبی جای باز کرده بود و شاید برای وقف، هیچ عصر و دوره ای طلایی تر از زمان رسول خدا نبوده باشد.
چنانچه جابر اظهار کرده؛ " کسی که از صحابه نبود که دارای توانایی مالی باشد،مگر اینکه مقداری ازآن را وقف می کرد " اگر چه موقوفات زیادی از رسول خدا به جای ماند؛ اما به دلیل مسائل سیاسی که بعد ازایشان به وجود آمد، تولیت بعضی ازآنها ازمعصومین گرفته شد. اما موقوفات امیرالمؤنین علیه اسلام به تولیت حسین (ع) رسید و به همین جهت این موقوفات اهمیت بیشتری درحل مشکلات شیعیان داشت. به کمک همین موقوفات حسین (ع) مشکلات بسیاری را حل کردند و اوضاع شیعیان را که بعد از رسول خدا در شرایط سختی قرار گرفتند سامان بخشیدند.
ازحضرت فاطمه زهرا(ع) نیز موقوفات زیادی نفل شده است که بیشتر این موقوفات هبه ی رسول خدا (ص) به ایشان بود. حضرت با استفاده از اموال خود، وبا اشرافی که به اوضاع زنان داشتند؛ امور زنان رسول خدا و زنان بنی هاشم و بعضی از زنان محروم مثل دختر ابوذر را سامان بخشیدند. حضرت زهرا (ع) برای هر یک از زنان رسول خدا(ص) ۱۲ اوقیه ( هر اوقیه ۴۰ درهم بود) وصیت کرد و به همین مقدار برای زنان بنی هاشم نیز وصیت کرد....... و بساطین السبعة را وقف بنی هاشم و بنی عبدالمطلب کرد و سرپرستی آنها را به حضرت علی علیه اسلام واگذار کرد.
حضرت امیرالمؤنین علیه اسلام در طول ۲۵ سال کناره گیری و صبر و سکوت به آباد کردن زمین های بایر و حفر چاه ها و باغداری و کشاورزی همت گماشت. کشاورزی و باغداری آن حضرت رونق زیادی اشت. تا جایی که برخی از درآمد آن حضرت تحت عنوان ((درآمد میلیاردی)) یاد میکنند. درآمدی که حتی یک روز هم ذخیره نمی شد و همه شکل صدقات و انفاق در راه رضای خداوند هزینه می شد.
از امام صادق علیه اسلام نقل شده که: (( رسول خدا (ص) زمین های ((فی)) را که تقسیم میکرد زمینی هستم و به حضرت علی (ع) رسید آن حضرت چشمه ای حفر کرد که آب از آن همانند گردن بیشتر به طرف آسمان فواره می زد. به همین مناسبت، امام بزرگوار آن را ((ینبع)) نامید. شخصی خواست بشارت دهد، حضرت فرمود:« به وارث من شهادت بده که این چشم صدقه ای است قطعی برای حجاج خانه خدا و رهگذران در راه خدا، فروخته نشود، هر که او را بفروشد یا هبه کند لعنت خدا، ملائکه، و همه مردم براو باد و خداوند هیچ عملی را از او قبول کنند. همچنین دراواخرعمرخانه خود را نیز وقف کردند.»
درباره ی حضرت سید الشهدا نیز آمده که نواحی قبر شریف خود را از اهل نینوا وو عاضریه به ۶۰ هزار درهم خیرداری نمود و آن را برایشان تصدیق کرد. همچنین و زمین اشیایی که به او ارث رسیده بود را پیش از دریافت، وقف کرد.
با تمامی این اوصاف می توان وقف را این چنین تعریف کرد: وقف به مالی گفته می شود که حبس می شود تا منافع آن را در راه رضای خدا استفاده می شود و با صیغه ی وقف اجرا می شود موقوفه و کی یا چیزی که موقوفه برآن وقف می شود، موقوف علیه نامیده می شود. قانوان وقف ویژگی نقل و انتقال و فروش و هبه را از موقوفه سلب میکند و از اینرو از وقف به حبس و از اوقاف به احباس نیز تعبیر می شود.
در ایران باستان مدارکی دال بروقف بودن بعضی چیزها واستفاده ازفرهنگ وقف وجود دارد. آریایی های ساکن ایران باستان، به تبعیت ازآیین خود، به انجام کارهای نیک به ویژه رسیدگی به وضع بینوایان جامعه، توجه کرده و برای نگهداری از آتشکده های خود نذورات و موقوفاتی داشته اند.
در دوران‌های مختلف تاریخی ایران، بانوان همیشه در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حضور داشته‌اند. در تاریخ شیعه و در مرز‌های فرهنگی جهان اسلام یکی از عرصه‌هایی که بانوان در آن نقش به سزایی ایفا کرده‌اند، عرصه وقف بوده است. بانوان نام آور عرصه وقف توانسته‌اند با استفاده از این فرهنگ پسندیده نام خود را در تاریخ برجا گذارند. موقوفات این بانوان موارد گوناگونی را از قبیل اراضی مزروعی، دکاکین، تکایا، مساجد، منازل مسکونی، دارالایتام، درمانگاه و سایر مراکز عام‌المنفعه شامل می‌شود که هر یک دارای مصارف مشخص بوده و عواید آن‌ها صرف اجرای نیات واقفان می‌شده است.
وقف در ایران پیش از اسلام:
وقف سنتی کهن و ایرانی است. در زبان پهلوی واژه‌های اَشوداد، اَهلوداد و روانیگان کم و بیش چنین کاربردی دارند. وقف در ایران با پیشینه‌ای بسیار طولانی از دوران باستان تاکنون رواج داشته و نذورات و وقف اموال به آتشگاه‌ها و معابد همواره رایج بوده‎‌است. وقف در ایران پیش از اسلام، پیشینه‌ای روشن دارد زیرا برای نگهداری مهرآوه‌ها، آتشکده‌ها، آتشگاه‌ها و برپاداشتن آتش «زرتشت» و آسایش زندگی مغان، موبدان، هیربدان... از درآمد زمین، خانه و باغ های وقف شده بهره میگرفتند. (سالک،۱۳۷۲ :۴۲)
اگر دوره‌های تاریخی حقوق زن را به سه دوره متمایز یعنی دوره وحشی‌گری، بربریت و بت پرستی به عنوان دوره نخست، دوره تمدن‌های یونان مصر و روم و ایران دوره دوم و دوره پس از ظهور اسلام تقسیم نمائیم تنها در دوره اسلامی است که در پرتو تعالیم عالیه اسلام نه تنها زن از آن وضعیت فجیع دوره‌های قبل نجات یافت، بلکه برای زن شخصیت حقوقی مستقل نیز ایجاد شد. (صدر،۱۳۷۸ :۴۹) از این دوره به بعد است که تعداد زیادی از زنان با پیدا کردن شخصیت حقوقی مستقل اقدام به وقف نمودند.
موقوفات و زنان:
هرچند که تاریخ وقف زنان در ایران به گذشته‌های دورتری برمی‌گردد، ولی بیشتر اسنادی که در ایران وجود دارد از دوره صفوی است و همچنین اسناد وقف زنان نیز از همین دوره ثبت شده است. این سنت مرضیه در کشور ما در دوره‌های مختلف تاریخی از جمله سلجوقیان، مغولان، صفویه، قاجاریه، پهلوی و نیز تا زمان ما به صورت‌های گوناگون ادامه داشته و دارد.
با توجه به اهمیت دوره‌های تاریخی در تعیین طبقه زنان واقف، باید گفت: در دوره صفوی زنان دیوان سالار، به عنوان مثال مادر و همسر شاه، و زنان تجار از زنان واقف بودند و به مرور زمان با تغییر فضای اقتصادی- سیاسی جامعه، تغییر نوع مالکیت در ایران، تقسیم اراضی و تغییر اجتماعی قانون ارث، زنان از اقشار و طبقات مختلف نیز به واقفین پیوستند.
بررسی‌های اولیه درباره قانون ارث نشان می‌دهد که تا برادر بزرگ و صاحب نفوذ زنده بوده است، اموال تقسیم نمی‌شده و اگر هم تقسیم می‌شده واگذار نمی‌شده است، و این امر موجب می شده کمتر خانم و یا دختری در طول حیات خود به ثروت موروثی خود دست پیدا کند که با تغییر این فضا زنان واقف از ارثیه خود وقف می‌کرده‌اند. باید گفت که در وقف، چندان تفاوتی بین وقف بانوان و آقایان وجود ندارد؛ زنان به تقلید از مردان به وقف می‌پرداختند، البته قاعدتاً نباید اینگونه باشد، اما فضای حاکم بر جامعه طوری بوده است که زنان اندیشه‌ها و روحیات زنانه شان را در موقوفات به ندرت دخالت داده‌اند. به عنوان مثال زنان به وقف خانه، سهم خود از آب و قنات و یا وقف دارایی خود برای چاپ کتب فقهی و یا دینی می‌پرداخته‌اند. در حالی که با مطالعاتی که در قرون اخیر تحت عنوان مطالعات زنان صورت گرفته است، مشاهده می‌شود که زن از حیث فیزیکی و روحی با مرد متفاوت است و قاعدتاً باید فعالیت اجتماعی او در چارچوب روحیات خاص خودش باشد؛ در حالی که به ندرت این را در موقوفات زنان می‌بینیم. اسناد موقوفات زنان به وقف محلی برای ساخت بیمارستان اشاره دارد، اما کمتر خانمی تصریح می‌کند که موقوفه‌اش بیمارستان زنانه باشد یا مدرسه‌ای که وقف می کند مدرسه دخترانه باشد.
همچنین در این دوران تعدادی مدارس علمیه کشور در اصفهان توسط زنان واقف ساخته شده است و در بقیه شهرها نیز زنان مشترکاً با همسرانشان یا به صورت گروهی همراه خواهران و برداران خود، به ساخت مدارس و یا مساجد پرداخته‌اند. به عنوان مثال خانمی خانه‌اش را که کنار مسجد بوده، برای توسعه مسجد وقف کرده است یا سهم آب و قناتی که داشته را برای مصارفی در تعظیم شعائر مذهبی، وقف کرده است. اغلب مدارس دوره صفوی و قاجار را همسران با هم وقف کرده‌اند و ممکن است شوهر بخشی را در عوض مهریه، با همسرش همکاری کرده باشد.
بررسی اسناد نشان می دهد که هر چه به دوران معاصر نزدیک می شویم، زنان روز به روز استقلال مالی بیشتری پیدا کرده و با شرکت در وقف در امور مختلف در مسائل اجتماعی فعالیت می‌کنند.
نخستین وقف در ایران:
اولین سند وقفی که در سازمان اوقاف موجود است، مربوط به یک زن است. اولین سند وقفی مربوط به خانم خدیجه بنت ربیعا است؛ که نزدیک به هزار سال پیش در قزوین زندگی می‌کرده و قناتی را وقف کرده است. تا پایان سال ۹۳ نیز، از میان ۲۰۰۰ وقفی که انجام شد، ۳۰۰ وقف از جانب زنان بوده که ۱۵ % کل وقف‌ها را شامل می‌شود. این در حالی است که آمار زنان شاغل ۱۲ % است.
کهن‌ترین مصحف وقف شده از سوی بانوان: کهن‌ترین مصحف با ترجمه فارسی که از سوی بانوان وقف شده، متعلق به سال ۱۰۵۹ قمری است. این مصحف را حاجیه فاطمه خانم بنت میر شرف الدین از اولاد امیر شمس الدین چارمناری در روز سه شنبه ۲۲ شعبان ۱۰۵۹ق (در زمان سلطنت شاه جهان) در هند وقف کرده است.
پس از آن به ترتیب در قرن یازدهم سه مصحف مترجم، قرن دوازدهم چهار مصحف مترجم، قرن سیزدهم ۳۷ مصحف مترجم و قرن چهاردهم ۱۵ مصحف ترجمه دار فارسی از سوی بانوان وقف شده است.
دردوره ی قاجاریه، معمولاً بانیان خیراندیشی که تکیه هایی را برای تعذیه و اقامه ی مراسم سوگواری برپا می کردند و برای نگهداری و تعمیرمرمت این تکایا، چنیدن دکان و حجره و مغازه را نیز وقف می کردند.همچنان خاطره زنده یاد کربلایی جباراردبیلی که اهل محله عالی قاپو است درذهن معمربن شهر اردبیل هست که آن مرحوم، به هنگام حیات، درآمد مغازه هایی متعلق به خود درجنب مسجد عالی قاپو را وقف شبیه گردانی و تعذیه خوانی کرده بود و پس ازمرگ بنابه وصیت آن مرد راه خدا، جنازه اش را دردرگاه و آستانه ی مسجد عالی قاپو دفن کردند.
آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف:
در مقاله‌ی «درآمدی بر موقوفات زنان»، پس از بررسی ۱۳۷ زن واقف در ایران، آمار ثبت شده؛ موقوفات زنان را از قرن هفتم نشان مي‌دهد و پراکندگي این تعداد وقفیات بدین صورت است:
قرن هفتم: ۲مورد
قرن هشتم: ۵مورد
قرن نهم: ۱۸مورد
قرن دهم: ۴مورد
قرن یازدهم: ۱۵مورد
قرن دوازدهم: ۱۳مورد
قرن سیزدهم: ۵۴ مورد
قرن چهاردهم: ۲۴مورد
قرن پانزدهم: ۱مورد نامعلوم: ۱مورد
بررسی پراکندگی شهرهاي محل سکونت زنان واقف: از ۱۱۱ زن ایراني واقف که مورد بررسی قرار گرفت، عمدتاً پراکندگی در شهرهای تهران، اصفهان و یزد بوده است.
برخلاف تفکرگروهی که وقف را مولود احکام اسلامی میدانند، وقف، تارخچه قدیمی دارد. دکتر محمد ابوزهره درمورد وقف اینطورآورده که: ((وقف قبلا ازاسلام، هرچند با نامی غیرازاین نام، متداول بوده است، زیرا میبینم که درتاریخ قبل ازاسلام، معابد و حتی مساجدی مانند مسجد الحرام و مسجد الاقصی وجود داشته اند که اموال و اراضی فراوانی برای نگهداری و اداره ی آنها توسط افراد خیر و نیکوکار در نظرگرفته شده است و نمی توان تصور کرد که این اموال واملاک، ملک افراد خاصی بده و تنها منفع آن به مصرف کسانی رسیده است که دراین اماکن، عبادت میکرده اند. لذا راهی جزاعتراف به این حقیقت وجود ندارد که: وقف درقبل ازاسلام نیزوجود داشته و ازعقود است که اسلام آن را تأیید و تقریر کرده است. شاید وقف رسم شایسته ای بوده که توسط پیامبران نخستین بنا شده است. سپس ازمحدوده ی ادیان الهی هم فراتررفته است و تقزیباً درهمه ی سرزمین ها و ادیان حتی ادیان غیرالهی هم سوابقی از فرهنگ و وقف دیده می شود.))
منابع:
۱. جابر عناصری. تعزیه هنر وقفی ایران و میراث جاویدانی از قلم وآئین و ایمان. نشریه هیئت و مجالس مذهبی "فیمه"، مهر۹۳
۲. رضا توسی. وقف روشی خاص برای حفاظت از کتب خطی.همان منبع.
۳. انسی نوش آبادی. شغل امام حسین (ع) چه بود؟ همان منبع.

طنین یاس