توکل یا اعتماد و اتکاء به خدا از دیدگاه روانشناسی به دو نوع توکل کودکانه و توکل بالغانه تقسیم می شود.
توکل کودکانه خود بر دو قسم است. در قسم اول فرد بدان سبب که به خدا توکل کرده انتظار دارد خداوند همه چیز را طبق میل او رقم بزند. مانند کودکی که می‌گوید اگر مادرم مرا دوست داشته باشد برایم آن شیرینی را که خواسته‌ام می خرد و اگر نخرید پس دوستم نداشته. غافل از اینکه گاه مادر چون فرزندش را دوست دارد شیرینی را برایش نمی‌خرد چرا که به ضرر اوست. در چنین توکل کودکانه‌ای ساختار روانی فرد در معرض تهدید است.
در توکل کودکانه قسم دوم فرد می‌گوید چون من به خدا توکل کرده ام پس خودم لازم نیست تلاشی کنم چرا که همه چیز در دست خداست و او اگر صلاح بداند خواسته مرا می دهد. درست مانند کودکی که دهانش را باز می‌کند تا مادر لقمه به دهانش بگذارد اما خودش هیچ تلاشی نمی‌کند. این نوع توکل نیز محکوم به شکست است. زیرا سنت الهی آنست که ناشکری فرد را لایق محرومیت می‌سازد. فردی که از امکانات و توانایی‌های خدادادی استفاده نمی‌کند و تلاش را رها کرده دچار کفران نعمت و مستحق حرمان است.
در توکل بالغانه فرد می‌داند که باید اولا از خدا انتظار نداشته باشد که هر چه نظر بنده بود انجام دهد زیرا چه بسیار خواسته‌های نابجا و بدعاقبت از بندگان سر می‌زند که خود نمی‌دانند. لذا در توکل بالغانه نتیجه به خدا واگذار شده و تنها از او خواسته می شود که خیر مقدر فرماید بی آنکه منظور از خیر وضعیت مورد دلخواه بنده باشد.
از سوی دیگر در توکل بالغانه فرد می‌داند که باید برای خواسته هایش تلاش کند تا ناشکری نکرده باشد و آنگاه اگر خداوند به مصلحت او ببیند او را به خواسته اش می رساند و اگر در هدف فرد خطر و ضرری باشد خداوند مانع می شود تا او به هدفش برسد اما به پاداش این توکل خداوند مقدرات بهتری برایش رقم می زند.
کسی که اینگونه توکل کند اگر به وضعیت دلخواه خود برسد پیروز است و آن را از جانب خدا می داند و اگر نرسد باز هم پیروز است و آن را از جانب خدا می داند. چنین فردی از نظر روانشناختی چنان محکم است که هیچ اتفاقی او را متزلزل یا مایوس نمی کند. او نه از آینده واهمه ای دارد و نه غصه گذشته را می خورد: الا ان اولیاءالله لاخوف علیهم ولا هم یحزنون. بدانید که دوستان خدا نه می ترسند و نه غمگین می شوند. نه اضطراب و نه افسردگی!
چه زیبا در دعای افتتاح از توکل های کودکانه خود به درگاه خداوند پوزش می آوریم:
فَاِنْ اَبْطَاَ عَنّى عَتَبْتُ بِجَهْلى عَلَیْکَ وَ لَعَلَّ الَّذى اَبْطَاَ عَنّى هُوَ خَیْرٌ لى
و اگر حاجتم دیر برآید بواسطه نادانیم بر تو اعتراض کنم در صورتى که شاید دیر کردن آن براى من بهتر باشد زیرا
لِعِلْمِکَ بِعاقِبَهِ الاُمُورِ فَلَمْ اَرَ مَوْلاً کَریماً اَصْبَرَ عَلى عَبْدٍ لَئیمٍ مِنْکَ
تو داناى به سرانجام کارها هستى و از اینرو من ندیدم مولاى بزرگوارى را که بر بنده پست خود شکیباتر از تو باشد
عَلَىَّ یا رَبِّ
بر من اى پروردگار.
انتهای پیام/
