نیر شهری به قدمت تاریخ

جريان حوادث در طول قرن هاي متمادي آن قسمت از مآخذ و مدارك تاريخي را كه مي توانست در اين مقصود نقش ايفا كند از بين برده و يا لااقل گرانبهاترين آنها را در زير خاك مدفون و يا در مخفيگاه هاي صعب العبور كوهستان هاي اين سامان پنهان ساخته است. روزي كه اين مدارك بدست آيد بدون ترديد گذشته منطقه درخشندگي خاصي پيدا خواهد كرد.

در زمان حمله اعراب كليه مدارك و منابع اين سرزمين از بين رفته ويا به دست اعراب به غارت برده شده است. چه بسا بخشي از آن نيز با گذشت زمان تحت تاثیر عوامل طبيعي مثل زلزله و سيل و يا به علت نا آگاهي عده اي و يا به دست بعضي از افراد سودجو تخريب و از بين رفته است تنها در بعضي از نقاط اين سرزمين آثاري به دست طبيعت در امان مانده كه راهنماي ما در آگاهي از گذشته خود است.

متاسفانه در نوشته هاي تاريخي بعضي مورخان بدون تحقيق و تفحص وضعيت حيات نير را مديون راه ارتباطي اردبيل به تبريز عنوان مي کنند و اين راه را موجب ترقي و رونق آن مي دانند. اما بدون اينكه به بحث تاريخي و جغرافيايي مدرن در دوران هاي گذشته وارد شويم لازم است متذكر شويم كه اغلب شهرهاي كشور در كنار جاده ها واقع شده اند و يا شهرهاي اردبيل، سراب و نير در كنار همين جاده به ترقي و رونق رسيده اند. لذا با توجه به آثار درخشاني كه در تاريخ اين شهرستان از گذشته باقي مانده؛ قطعا" اين منطقه داراي تمدني چند هزار ساله است و قبل از ايجاد اين جاده ارتباطي رونقي به مراتب بيش از اين داشته است. تاريخ نير همگام با اردبيل در صفحه ي روزگار در حركت بوده است كه نبايد اين مهم در خاطر ها فراموش شود.

در اينكه نير از تاريخي درخشان برخوردار بوده شكي نيست نير يكي از شهرهاي تاريخي و قديمي آذربايجان است كه در دوره ي بعد از اسلام حكومتي مستقل بدون دخالت والي آذربايجان در آن تشكيل شد. آثار بدست آمده از دوره ي اورارتوها ( دوره ي معاصر مادها ) كه به خط ميخي بر روي سنگ نبشه اورارتي در روستاهاي تابعه نشان قدمت و حضور سرداران اورارتي رادر اين منطقه حاصلخيز و زيبا نشان مي دهد. اين سنگ نبشته ها هم اكنون در روستاهاي شهرستان از جمله دابانلو، ویرثق و قره تپه و آثار آتشكده هاي مهم چون آتشكده نير اعظم، صايين، ايرنجي و جوراب و همچنين نشانه هاي آيين ميترائيسم در روستاي اباذر و آثار متعلق به هزاره اول قبل از ميلاد در بويني يوغون روستاي كورعباسلو و قبرهاي متعلق به قرون 8 و 9 قبل از ميلاد در روستاي قره شيران بخشي از كارنامه درخشان تاريخ قبل از اسلام اين منطقه را شامل مي شود.

قبرستان تاریخی روستای اباذر

به طور كلي كثرت معماري هاي صخره اي در منطقه كه يادمان هاي ماندگار و پايداري از زمان كهنند اولين وسيله شناخت پيشينه تاريخي منطقه است و دومين متون اعم از سالنامه هاي آشورو اورارتو و متون هخامنشي است كه نشانگر تحولات تاريخي در آن روزگار پر تلاطم هزار ساله است.

غار صخره ای گلستان

 اطلاق لفظ زيكرتو در عصر مادها و اول هزاره اول و لفظ ساگارتي در عصر هخامنشي به معني سرزمين ساكنان در غارهاي سنگي وجود معابد ميترائيسم و نيز اشارات متون اوستا بر وجود بناهايي مثل دژ زيرزميني ونيز متون شاهنامه كه سرشار از چنين اشاراتي است مويد قدمت اين منطقه است. متون دوران اسلامي نيز موضوع فوق را تائيد مي كند، چرا كه در صحبت از اردبيل در كتاب معتبري چون احسن التقاسيم ( قرن 4 هجري ) اشاره به اين نكته شده است كه بيشتر خانه ها را در زير زمين ساخته اند.

نير به نظر صاحب نظران باستان شناس احتمالا" بخشي از سرزمين باستاني زيكرتو يا ساگاراتي باشد. اين مناطق داراي دهكده هاي متعددي است كه در دل صخره ها كنده شده اند و نيز دژ هاي زيرزميني در آنهابه چشم مي خورد كه يك پناهگاه نظامي متعلق به سه هزار سال پيش است و در متون اوستا به ويژه ونديداد از چنين مكان هايي به عنوان ورجكرد يا دژ ساخته شده جمشيدنام برده شده است. نمونه اين دژهاي زيرزميني در منطقه دژ زيرزميني گلستان است.

دژ بويني يوغون يكي ديگر از دژهاي معروف منطقه است كه آثار بدست آمده قدمت آنرا تا دوره مفرغ پيش برده است آثار به دست آمده از این دژ قدمتی 4500 ساله دارد اين قلعه به ظن قوي همان دژ بهمن است كه در شاهنامه فردوسي از آن نام برده شده است.

نمایی از قلعه بوینی یوغون کورعباسو

  در اين ناحيه جنگی ميان زرتشتيان و بت پرستان روي مي دهد كه بت پرستان شكست مي خورند و آبادي آنها بوسيله ي زرتشتيان تبديل به خاكستر مي شود زرتشتيان بر شهر نير و تمامي روستاهاي اطراف دست يافته و به افتخار پيروزي آتشكده هايي در اين سرزمين بنا كرده اند كه آتشكده هاي نير اعظم، اباذر، ايرينجي و .. از اين زمان به جا مانده اند.

به احتمال قوي پس از ويراني هايي كه زرتشتيان در نير و اطراف آن بوجود آورده بوده اند به همان صورت تا دوران نرسي پادشاه ساسانيان مانده بوده و اگر هم در اين فاصله تحولات ديگري وجود داشته مدركي بدست نيامده است به هر صورت نرسي در نير فرود آمده و قصر هايي در آن بنا نموده و آبادش ساخته است كه آثار ويراني هاي زرتشتيان بجا نماند.

بقعه کوراییم

اگر چه ظاهرا منطقه نير نيز همچون ساير مناطق آذربايجان در دوره خلافت عمر بن خطاب، بدست اعراب مسلمان فتح شد و لكن در سال 210 ه – ق علي بن مر در نير اعلام استقلال كرده و به مدت پنج سال دولت مستقلي را در اين ناحيه تشكيل داد. بدين ترتيب مي توان گفت كه اين دولت از نخستين دولت هاي ايران بعد از اسلام بوده است كه در نير روي كار آمد.

کاروان سرای شاه عباسی

 نير در دوران مختلف تاريخي بويژه دوره اسلامي به دليل موقعيت سوق الجيشي منطقه، محل حضور تاخت و تاز حكمرانان و طوايف متعدد بوده است كه حضور مغولان تا سال 683 ه – ق در اين ناحيه و ساختن اردوگاهي در منطقه ي " دوز " در نزديكي گردنه ي صايين يكي از آنهاست. كه به دستور ارغون خان قوريلتاي (شوراي مغولان) در اين منطقه تشكيل شد.

در منابع تاريخي نير، بصورت هاي نرير، نريز، نير با تشديد، نرسی و نير آمده است اگر چه از جغرافياي تاريخي منطقه در دوره هاي ماقبل تاريخ اطلاعات دقيقي در دست نيست ولي آثار باقي مانده از اين دوره ها قابل مطالعه است اما در دوره قبل از اسلام با مطالعه و بررسي دهکده ها، معابد و غار هاي صخره اي زير زميني و نيز متون تاريخي، سالنامه آشوري و اورارتوئي، متون اوستائي و آثار آئين ميترا ئيسم مي توان پي برد که منطقه نير در هزاره اول قبل از ميلاد و دوره مادها در محدوده سرزميني بنام زيکرتو به معني سنگ کن و در دوره هخامنشي جزو سرزمينی بنام ساگارتي به معني سرزمين ساکنان غارهاي سنگي بوده است.

همچنين معروف است که نير در دروره ساساني توسط نرسي(293  الي 301ميلادي) يکي از پادشاهان ساساني آباد شده و کاخ هايي نيز در آن ساخته شد که آثار اين کاخها تاقرن سوم هجري وجود داشته است.

در دوره اسلامي نخستين گزارش جامع در مورد نير در قرن سوم هجری قمری توسط بلاذري در کتاب فتوح البلدان آمده است که مي نويسد: ( اما نرير ديهي بود و در آن ويرانه هاي کاخي کهنسال به جاي بود مر بن عمر موصلي طائي در آن فرود آمد بنائي در آن بساخت و فرزندان خويش را در آن جاي داد سپس اين فرزندان کاخ ها درآن ساختند و آنجا را شهر گرداندند و سوق جابر دان را نيز بنا کردند .)

در المسالک و الممالک ابن خرداذ به که در حدود سالهاي 230-234 نوشته شده در مورد نير آمده است که: ( از سراه به نير پنج فرسخ واز نير تا اردبيل پنج فرسخ است )در تاريخ ابن خلدون از جنگ پسران سالار مرزبان با عموي خود و هسودان در حدود سال 349 هجری در منطقه اردبيل سخني به ميان مي آيد و از شکست جستان و پناه بردن وي به دژ نير که احتمال قوي همان بويني يوغون در روستاي کورعباسلو  است گزارش مي دهد. همچنين ياقوت حموي (626 ه.ق) درباره نير مي نويسد : ( نرير شهر کوچکي در آذربايجان و از نواحي اردبيل است )

از حوادث مهم در طول تاريخ نير از آنچه در دست است مي توان به مقاومت مردم در مقابل حمله اعراب و نا فرماني از خلفاي راشدين،حوادث دوره اموي خصوصا خلافت هشام بن عبد الملک، جريان قيام بابک خرمدين و استفاده وي از نير به عنوان پايگاه نظامي، استفاده مغولان از نير بعنوان اردوگاه و پادگان نظامي و مرکز گردهمايي در منطقه (دوز) واقع در گردنه صائين و بالا خره تحولات معاصر آن نام بردکه از آن ميان نيز مي توان به حضور ستارخان در نيردر سال 1288 و تحرکات حزب دموکرات را نام برد.

ورود آقامحمد خان قاجار به نير از راه سراب در سال 1205 ه – ق انجام شد. از ديگر شاهان قاجار مظفرالدين شاه در سال هاي 1313 و 1324 ه- ق و محمد علي شاه قاجار در سال هاي 1324 و 1327 ه – ق از شهر نير ديدن كرده اند.

پل تاریخی قرمیزی کورپی

 فعاليت هاي نصراله خان، متولد آق چاي و خسروخان يورتچي در ايام مشروطيت بخشي از جايگاه ويژه ي نير در اين باره را نشان مي دهد.

در دوره ي پهلوي رضاشاه در سال 1315 ه – ش از نير ديدار داشته است از وقايع اين دوران تخته قاپو كردن ايلات و عشاير است كه در ماجراي تخته قاپو كردن ايلات بعد از شكست فولادلو ها از قواي دولتي طايفه ي يورتچي در دهستان هاي يورتچي منطقه ي نير ساكن شدند و طايفه ي دورسون خواجه لو نيز مانند فولادلو ها و يورتچي تخته قاپو شدند و در منطقه ي دورسون خواجه نير يكجانشين شدند.

محمد رضاشاه در سال هاي 1325 ؛ 1332 و 1341ه – ش از نير ديدن كرده است. در اين دوره دفتر حزب رستاخي، انجمن هاي ايالتي و ولايتي و خانه ي انصاف در نير تشكيل شد.

دوران فعاليت حزب دمكرات آذربايجان يكي ديگر از دوران حوادث خيز منطقه به شمار مي رود.

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي از بين روساي جمهوري براي اولين بار خاتمي در روز سه شنبه نهم تير ماه1383 به منظور افتتاح سد يامچي و ديدار با مردم نير به اين شهرستان وارد شدند وي به همراه وزراي راه و ترابري و نيرو و مسئولان استان و شهرستان نير در ورزشگاه تختي نير به سخنراني پرداختند و در خصوص تكميل بزرگراه نير به سه راه سرعين؛ آغاز عمليات فاز اول دهكده توريستي سبلان، تكميل مرحله ي نخست طرح منطقه ي گردشگري بولاخلار و همچنين احداث ساختمان دانشگاه پيام نور نير قول مساعد دادند و سپس به افتتاح سد يامچي شهر نير ترك كردند.

همچنين احمدي نژاد نیز از شهرستان نير ديدار كرده و در مجموعه ي ورزشي تختي نير سخنراني كردند.

بخش نير در سال 1376 به شهرستان تبديل شد و اولين فرماندار آن از بوميان منطقه بنام آقاي آقايي منصوب شدند.

کورائیم موزه آثار تاریخی و باستانی شهرستان نیر

از قديم الايام كورائيم مركز منطقه يورتچي بوده است، اما در تقسيمات كشوري كه در دوم ارديبهشت 1366 به تصويب هيئت وزيران رسيد دهستان يورتچي شرقي به مركزيت كورائيم با 30 روستاي تابعه ايجاد شد.

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي به منظور پوشش سياسي و اداري منطقه يورتچي نمايندگي بخشداري نير در كورائيم ايجاد شد كه بعد از مدتي در اوايل دهه 70 وقفه اي در فعاليت هاي آن روي داد.

با انتزاع بخش نير از اردبيل و ايجاد شهرستان نير درسال 1375 بخشداري كورائيم نيز در  محدوده ي سه دهستان يورتچي شرقي يورتچي غربي و مهماندوست ايجاد و در سال 1376 بخشداري كورائيم طي مراسمي افتتاح شد و آقاي رئوف نامدار بعنوان اولين بخشدار كورائيم معرفي شد. كورائيم در مورخه 85/12/24 به دست استاندار وقت اردبيل جناب آقاي جواد نگارنده از بخش به شهرتبديل و شهرداري در آن تاسيس و راه اندازي شد.

شهر کورائیم با داشتن آثار تاریخی و باستانی متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد، بهشت میراث فرهنگی و آثار تاریخی استان اردبیل به شمار می رود.

این شهر با داشتن آثار تاریخی و باستانی متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد، بهشت میراث فرهنگی و آثار تاریخی استان اردبیل به شمار می رود اما متاسفانه به دلیل ضعف سازمان های ذیربط و عدم توجه کافی مسئولان مورد غفلت قرار گرفته و آن گونه که باید شناخته نشده است.

آثار تاریخی و باستانی کورائیم:

بقعه کورائيم؛  این بقعه در وسط قبرستاني قرار دارد که احتمالا اين قبرستان باقي مانده از دوران اسلامي است و سنگ قبرهاي متعلق به قرن 6 هجري موجود در این قبرستان گواه این ادعاست.

بقعه کورائيم به شکل بنايي چهار گوش است که اندازه هر ضلع آن 5متر اندازه گيري شده است و گنبد آجري کوچکي روي آن را پوشانده است بعلت دوپوش نبودن گنبد، بنا در حال انهدام و ويراني است. درقسمت شمالي بنا سر در کوچکي با طاق فرو ريخته وجود دارد عرض در ورودي بقعه 80 سانتي متر و ارتفاع آن 150سانتي متر بوده و علي الظاهر نشان قبري در داخل بقعه مشهود است.

سبک معماري و مصالح بکار رفته در آن چنين مي نمايد که بقعه احتمالا متعلق به حدود قرن 7 تا اواخر حکومت مغول ها يا اولين سال هاي حکومت ترکمن ها در آذربايجان است البته در جلد دوم کتاب اردبيل در گذر گاه تاريخ مولف کتاب از يک بناي مربوط به دوره ساساني در کورائيم سخن به ميان آورده است ولي بعيد به نظر مي رسد بقعه مزبور با شماره 826 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 قلعه يري؛ از ديگر دژهاي واقع در کوراييم دژي است که بر روي کوهي نسبتا مرتفع در جنوب کورائیم و در روستاي دابانلو واقع شده است. وجود سفال هاي نخودي رنگ و با اشکال هندسی بسيار خشن با تعداد و پراکندگی بالا در سطح کوه و سنگ هاي بزرگ بر روی قبرها از ويژگيهاي خاص اين منطقه باستاني است.

منطقه مزبور متشکل از يک گورستان متعلق به دوران پيش از تاريخ و يا پيش از هزاره دوم ق.م و ديگري قلعه اي متعلق به دوران تاريخي قبل از هزاره اول ق.م مي باشد.

 قبرستان کورائيم؛  قبرستان مزبور باقي مانده از دوره اسلامي و از قرن 6 هجري است و بقعه کورائیم در اين قبرستان قرار دارد. سنگ قبرهايي متعلق به دوران اسلامی در اين قبرستان به چشم مي خورد.

تپه قلعه کورائیم؛ يکي از مهمترين محوطه هاي باستاني واقع در شهر کورائیم تپه قلعه کورايیم است که به صورت یک تپه در منطقه اي نسبتا هموار قرار گرفته است.

ارتفاع این تپه از سطح درياهاي ازاد حدود 1575 متر و از سطح زمين هاي اطراف در بالاترين قسمت حدود 15 متر است و در طول جغرافياي 48 درجه و 30 دقيقه و 21 ثانيه از نصف النهار گرويچ و در عرض جغرافيايي 37درجه و57 دقيقه و 21 ثانيه از نصف النهار گرويچ و در عرض جغرافيايي 37 درجه و 57 دقيقه و 41 ثانيه از خط استوار واقع شده است.

در قسمت شرق اين تپه و در فاصله حدود110 متري آن رودخانه قوريچاي قرار دارد. تپه مزبور برجسته ترين قسمت زمين هاي واقع درشهر کورائیم محسوب مي شود و در قسمت هاي بريده نشده با شيب ملايمي به زمين هاي اطراف منتهي مي شود.

تپه مزبور در فاصله 21 کیلومتري مرکز شهرستان نير و  34 کيلومتري مرکز استان اردبيل قرار دارد. محوطه باستاني قلعه کورائيم تپه ای به شکل دايره نزديک به بیضی با ابعاد 75 در80 متر و مساحت تقريبي 10000متر مربع است و در قسمت غرب رود خانه قوريچاي واقع شده و اشراف تپه به دشت هاي اطراف آن را بصورت قلعه اي مطرح مي کند که احتمالا در قبل از اسلام و مخصوصا هزاره اول ق.م به عنوان يک قلعه نظامي و دفاعي مهم مورد استفاده قرار مي گرفته است.

تپه مزبور به لحاظ گستردگي و تنوع آثار از مهمترين محوطه هاي باستاني استان اردبيل محسوب مي شود و مي تواند در تکميل گاه نگاري استان و ارتباط آن با فرهنگ هاي همجوار و مطالعه حوزه جغرافيايي اردبيل در عصر تمدن هاي اورارتويي مانایی و ورود اقوام کوچ رو کمک قابل ملاحظه اي نمايند.

با توجه به وجود آثار و بقاياي سفالي در تپه مزبور، احتمال می رود زمان احداث آن مربوط به دوران پيش از تاريخ {اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد}تا دوران اسلامي باشد.

در رابطه با وجه تسميه اثر نيز طبق گفته اهالي بومي و روايات و داستان هايي که در بين اهالي نقل مي شود کوراييم و خوراييم دو برادر بوده اند که در زمانهاي دور دو روستاي مجاور کوراييم و خوراييم را به نام خودشان بنا نهاده اند.

لازم به ذکر است طبق گفته اهالي روستاي موسوم به خوراييم هم در نزديکي اين شهر کوچک وجود دارد.عده اي ديگر از اهالي معتقدند که کوراييم نام يک طايفه ي کرد بوده که به اين مکان آمده و در آن سکنی گزيده اند.

به لحاظ معناي لغوي کورائيم واژه اي مرکب و متشکل از دو کلمه ترکي کور{نابينا}و اييم{ماهم}است.با وجود اهميت تاريخي و باستاني تپه مزبور متاسفانه تاکنون هيچ گونه مطالعه علمي و باستان شناسي اعم از بررسي و گمانه زني و يا کشف در اين محوطه صورت نگرفته است.

وجود گونه هاي متنوع سفالي مربوط به دورانهاي مختلف قبل و بعداز اسلام به رنگ هاي مختلف که نشان دهنده تداوم استقرار در اين منطقه باستاني است و همچنين خاکستر و لايه هاي سوخته در مقاطع ايجاد شده در سمت شرق تپه از ویژگی های بارز این منطقه باستانی است.

متاسفانه فعاليت هاي ساختمان سازي و کشاورزي ساکنان شهر کورائيم در قسمت هاي مختلف محوطه باستاني به خصوص در قسمتهاي شمال غرب و ايجاد راه ارتباطي درجنوب شرق آن که منجر به بريده شدن بخشي از عرصه تپه شده باعث آسیب و تصرف در این آثار تاریخی شده است.

علاوه بر اين، محوطه باستاني کوراييم در نقاط مختلف مورد کاوش هاي غير مجاز جويندگان عتيقه قرار گرفته که آثار آن بر سطح و دامنه هاي تپه مشهود است. برداشتن خاک تپه براي مصارف مختلف ساختماني و کشاورزي دامنه هاي تپه را برش داده و آن را به صورت سطوح شيب دار در آورده است.

علاوه بر عوامل مخرب انساني فوق عوامل جوي و اقليمي نيز نقش فراواني در تخريب و فرسايش محوطه باستاني داشته است.با توجه به اينکه تپه در محدوده داخل شهر کورائيم واقع شده و زمينهاي کشاورزي و منازل مسکوني از همه طرف آنرا احاطه کرده اند براي جلوگيری از تخريب و دخل و تصرفات غير مجاز در آن، تعيين عرصه و حريم و انجام بررسي و کاوش علمي باستان شناسي امری ضروري و اجتناب ناپذیر به نظر می رسد.

نویسنده: یوسف اسماعیلی نیری پزوهشگر و استاد دانشگاه