به گزارش خبرگزاری بسیج، موسی خورناتسی یا موسی خورنی تاریخنگار و فیلسوف مشهور ارمنی در قرن پنج میلادی (همزمان با دوره ساسانیان در ایران) است. او در حدود سال ۴۸۲ میلادی کتاب «تاریخ ارمنیان» را با روایت ماجراهای قوم ارمن از سپیده‌دم تاریخ تا دوران معاصر خود، به پایان برد.
خورناتسی یا خورنی تحصیلات خود را در اسکندریه مصر به پایان برد و در منابعی از فلوطین به عنوان استاد او یاد شده است. پس از تحصیل در اسکندریه موسی به دیار خود بازمی‌گردد و نه تنها مورد استقبال قرار نمی‌گیرد بلکه با بی‌احترامی و تعقیب و آزار روبرو می‌شود. مورخان یکی از دلایل این بی احترامی را داشتن تمایلات فرهنگ یونانی دانسته‌اند.
او تا سن شصت سالگی این مصائب را تحمل کرد تا اینکه وضع بکلی تغییر کرد و خورنی حرمت و احترام بسیاری یافت و شرایط مناسبی برای انجام کارهای محبوب ادبی او برایش بوجود آمد. در همین زمان بود که شاهزاده ساهاگ باگراتونی با شنیدن آوازه علمی او به او روی آورد و درخواست نمود تاریخ ارمنیان بویژه تاریخ پادشاهان و خانواده‌های اشرافی ارمنی را به رشته تحریر درآورد.
تاریخ ارمنیان به سه بخش یا کتاب تقسیم شده است که عبارتند از: «نسب‌نامه بزرگان ارمن»، «تاریخ میانه نیاکان ما» و «پایان تاریخ میهن ما». کتاب یا بخش نخست شامل ۳۲ باب است که هفت باب نخست شامل پیشگفتار کتاب و مباحثی چون علل و چرایی تالیف کتاب است و از باب دهم تاریخ اصلی ارمنیان آغاز می‌شود. پس از کتاب اول دو باب «از افسانه‌های پارسی» بطور مجزا وجود دارد که اولی در مورد آژدهاک بیوراسب و فریدون اما دومی شامل تشریح این افسانه و تاریخ تصحیح شده است.
کتاب دوم شامل ۹۲ باب است و از قیام پارسیان در برابرسلوکیان و از پادشاهی واغارشاک بر ارمنیان (۱۳۲ پ.م.) آغاز شده و با مرگ تیرداد (۳۱۸ م.) به پایان می‌رسد. این کتاب ۴۵۰ سال تاریخ ارمنیان را دربر می‌گیرد.
کتاب سوم شامل ۶۸ باب است و شامل رویدادهای اتفاق افتاده در عصر مولف یا کمی پیش از آن است که با خسرو صغیر (۳۱۹ م.) جانشین تیرداد شروع می‌شود و تا فروپاشی پادشاهی آراشاگونی (اشکانیان ارمنی ۴۲۸ م.) ادامه دارد.
در ابتدای این کتاب خورنی پس از بیان نامه ساهاک شاهزاده در پاسخ به خواهش او به شرح دلیل استفاده‌اش از منابع یونانی به جای دیگر منابع می‌پردازد. او اشاره دارد که به ویژه پارسیان و کلدانیان کارهای متعددی مربوط به ارمنیان انجام داده‌اند ولی از آنجا که یونانیان کتب و تواریخ همه ملتها را به یونانی ترجمه می‌کردند و از این لحاظ از دیگر ملل بسیار پیشی داشتند، وی ترجیح داده تا از منابع یونانی استفاده کند. سپس خورنی به بیان رفتار دانش‌ستیزانه نخستین پادشاهان و شاهزادگان ارمنی پرداخته و به همین دلیل دست به گله و شکایت می‌زند.
در بخش بعدی وی به قیاس کتاب مقدس با مطالب سایر تاریخ‌نگاران در باب آدم و دیگر پیشوایان (پیامبران) همچون نوح می‌پردازد و می‌نویسد که مطالب این دو در بعضی موارد دارای تشابه و در بسیاری دیگر دارای تناقض است.
برای آشنایی با متن کتاب قسمت‌هایی از بخش دوم با سرفصل «نخستین لشکرکشی خسرو به سوی آسورستان به قصد کمک به اردوان» را با هم می‌خوانیم: «زمانیکه اردشیر پسر ساسان و خود پادشاه گردید، دو تیره پهلوی که آسپاهاپت و پهلوسورن نام داشتند با حسد بردن بر خاندان پادشاهی قوم هم خون خویش که متعلق به آرتاشس بود، پادشاهی اردشیر پسر ساسان را با کمال میل پذیرفتند ولی خاندان پهلو کارن با حفظ وفاداری خویش نسبت به خویشاوندی برادرانه به مصاف اردشیر ساسان رفتند.»
«تاریخ ارمنیان» نوشته موسی خورناتسی (موسی خورنی) و ترجمه ادیک باغداساریان با شمارگان هزار نسخه، ۴۴۰ صفحه و بهای ۵۰ هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران روانه کتابفروشی‌ها شده است. مترجم کتاب هشت پیوست نیز به این شرح به انتهای کتاب افزوده است: «یادداشت‌های استپان مالخاسیان»، «نقشه ارمنستان بر اساس جهان‌نمای آنانیا شیراکاتسی»، «نقشه ارمنستان در زمان ماشتس و خورنی»، «نام خاندان‌های پادشهای و حکام ارمنستان»، «رهبران مسیحیت در ارمنستان و کلیسای ارمنی»، «گاهنامه ارمن»، «سپاهنامه ارمن» و «راهنمای آوانگاری ارمنی».
