غیبت؛ موضوعی که همه معصومین به آن اشاره کرده اند/ فرق حضور و ظهور

در باب غیبت امام عصر که یک مقطع از زندگی امام است باید اول مفهوم غیبت را بفهمیم.

غیبت در لغت به معنای پوشیده بودن و مستتربودن از دیدگان و چشم است. بنابراین به کسی غائب می گویند که ظاهر نیست ولی ممکن است حاضر باشد.

پس مفهوم غیبت مقابل ظهور است نه در مقابل حضور. اگر ما می گوییم خدا غائب است به معنای این است که ظاهر نیست نه اینکه حاضر نیست. در همه جا حضور دارد ولی برای دیدگان ما ظهور ندارد.

وقتی ما اصطلاح غیبت را به امام عصر نسبت می دهیم و می گوییم امام غائب آن هم به همین معناست. غیبت به مقطعی از زندگی امام بازمی گردد که آن وجود نازنین از چشمان مردم غائب است. آنها او را نمی بییند این در حالی است که آن بزرگوار در بین مردم حضور دارد. پس امام حضور دارد ولی ظهور ندارد و این به معنی غیبت است.

مباحثی که با بحث غیبت گره می خورد این است که تمام معصومین به شکل پیشگویی غیبت امام عصر را متذکر شده اند. ما روایاتی داریم که غیبت را به طور حتمی بیان می کند و سومین بحثی که مطرح می شود این است که امام چند نوع غیبت دارند و تفاوت این غیبت ها با هم چیست و ویژگی های این غیبت ها چیست و تکالیف ما در این غیبت ها چیست و چه تفاوت هایی دارد. چهارمین بحثی که مطرح می کنیم این است که می گوییم وقتی امام غائب است به چه معنا غائب است؟ یعنی امام دیده نمی شود به این معنا که نامرئی است و یا دیده نمی شود به این معنی که شناخته نمی شود، ما او را می بینیم اما آن را نمی شناسیم.

پنجمین بحث علت است. چرا امام عصر باید غیبت کنند؟ ششمین بحث این است که فوائد امام غائب چیست؟ آیا ما از برکات امام غائب استفاده می کنیم؟ هفتم این که امام در این مقطع در کجا زندگی می کند و آیا زن و بچه دارد؟ داستان سرداب مقدسه چیست؟

دشمنان ما این مکان مقدس را به اوهام و خرافات آغشته کردند مثلا عقایدی را مطرح کردند که شیعه چنین عقیده ای ندارد.

بحث دیگری که خیلی مهم است این است که غیبت صغری و امامت فرد ۵ ساله امکان پذیر است؟ اینها سوالاتی است که در بحث غیبت به آن می پردازیم.

بحث اول این است که وقتی یک موضوعی در بین زبان همه ائمه و معصومین ما، همه به ان اشاره کردند معلوم می شود که یک مسئله مهمی در آن وجود دارد.

من به مجموعه ای از روایات که از ناحیه معصومین در باب غیبت صادر شده است اشاره می کنم و بعد مسئله دوم را می گویم که غیبت حتمی است. بحث فواید و علل غیبت را هم بحث خواهیم کرد.

پیامبر فرمود: «اَلْمَهْدِیُّ مِنْ وُلْدِی اِسْمُهُ اِسْمِی وَ کُنْیَتُهُ کُنْیَتِی أَشْبَهُ اَلنَّاسِ بِی خَلْقاً وَ خُلْقاً تَکُونُ لَهُ غَیْبَةٌ» یعنی فرزندم مهدی نامش نام منست و کنیه‌اش کنیه من در خلقت و اخلاق اشبه مردم است بمن یک غیبت و حیرتی دارد.

اسبغ ابن نباته از امیرالمومنین نقل می کند «أَنَّهُ ذَکَرَ اَلْقَائِمَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فَقَالَ أَمَا لَیَغِیبَنَّ حَتَّی یَقُولَ اَلْجَاهِلُ مَا لِلَّهِ فِی آلِ مُحَمَّدِ حَاجَةٌ» یعنی علی علیه السّلام نام قائم را برد و فرمود هر آینه غائب شود تا آنکه جاهل گوید برای خدا در آل محمد حاجتی نیست.

حدیث سوم از امام حسن مجتبی است که می فرمایند «ما منّا احدٌ اِلاّ ویقع فی عنقه بیعه لطاغیه زمانه اِلاّ القائم الّذی یصلّی روح اللّه عیسی بن مریم خلفه فان اللّه عزّوجلّ یخفی ولادته و یُغیّب شخصه لئلاّ یکون لأحد فی عنقه بیعه» یعنی هیچ یک از ما اهل بیت نیست مگر آنکه بیعتی از طاغوت زمانش را اجباراً بر عهده دارد. مگر حضرت قائم که عیسی بن مریم، روح اللّه پشت سر او نماز می‌گذارد. خداوند ولادت او را مخفی می‌دارد و شخص او را از دیدگان، غایب می‌گرداند، تا بیعت هیچ کس را بر گردن نداشته باشد.

امام در اینجا به نوعی به یکی از حکمت های غیبت اشاره می کنند و آن این است که امام به دور از بیعت طواغیت باشند.

از امام حسین(ع) روایت شده که «قَائِمُ هَذِهِ الْأُمَّةِ هُوَ التَّاسِعُ مِنْ وُلْدِی وَ هُوَ صَاحِبُ الْغَیبَةِ» یعنی قائم این امّت نهمین فرزند من است او صاحب غیبت است.

از امام سجادروایت شده است که «یَا أَبَا خَالِدٍ إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ وَ جَعَلَهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِینَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ ص بِالسَّیْفِ أُولَئِکَ الْمُخْلَصُونَ حَقّاً وَ شِیعَتُنَا صِدْقاً وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِ اللَّهِ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَالَ (علیه السلام) انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَج»

یعنی ای ابو خالد مردم زمان او که معتقد به امامت وی هستند و منتظر ظهور او هستند، از مردم تمام زمانها بهترند؛ زیرا خداوند عقل و فهمی به آنها داده که غیبت در نزد آن ها حکم مشاهده را دارد! خداوند آن ها را در آن زمان مثل کسانی می‌داند که با شمشیر در پیش روی پیغمبر (علیه دشمنان دین) پیکار کرده‏اند، آن ها مخلصان حقیقی و شیعیان راستگوی ما هستند که مردم را به طور آشکار و نهان به دین خدا می‌خوانند. و هم فرمود: انتظار فرج بزرگترین فرج است.

امام باقر(ع) می فرمایند «إِذَا دَارَتِ اَلْفَلَکُ وَ قَالَ اَلنَّاسُ مَاتَ اَلْقَائِمُ أَوْ هَلَکَ بِأَیِّ وَادٍ سَلَکَ وَ قَالَ اَلطَّالِبُ أَنَّی یَکُونُ ذَلِکَ وَ قَدْ بُلِیَتْ عِظَامُهُ فَعِنْدَ ذَلِکَ فَارْجُوهُ فَإِذَا سَمِعْتُمْ بِهِ فَأْتُوهُ وَ لَوْ حَبْواً عَلَی اَلثَّلْجِ» یعنی چون فلک دوّار بچرخد و مردم بگویند: قائم مرده و یا هلاک شده و در کدام وادی سلوک می‌کند؟ و طالب بگوید: کجا قائمی وجود دارد و استخوانهای او نیز پوسیده است. در این هنگام بدو امیدوار باشید و چون دعوت او را شنیدید نزد او بروید گرچه به صورت سینه‌خیز و بر روی برف باشد.

امام صادق(ع) می فرماید «للقائم غیبتان، یشهد فی إحداهما المواسم، یری النّاس و لا یرونه» یعنی برای قائم ما دو غیبت وجود دارد، در ایام حج حضور پیدا می کند، مردم را می بیند ولی مردم او را نمی بینند.

امام کاظم(ع) می فرماید «إذا فقد الخامس من ولد السابع فالله الله فی أدیانکم، لا یزیلنکم عنها أحد» یعنی پنجمین نسل از امام هفتم وقتی مفقود شد، مراقب دین خود باشید و نگذارید شما را از دین جدا کنند.

امام رضا(ع) می فرماید «إنّ القائم هو الّذی إذا خرج کان فی سنّ الشیوخ و منظر الشّاب قویا فی بدنه حتّی لو مدّ یده إلی أعظم شجرة علی وجه الأرض لقلعها، و لو صاح بین الجبال لتدکدکت صخورها، یکون معه عصا موسی، و خاتم سلیمان. ذاک الرّابع من ولدی، یغیّبه اللّه فی ستره ما شاء اللّه»

یعنی قائم کسی است که در سن شیوخ و منظر جوانان قیام کند و نیرومند باشد به غایتی که اگر دستش را به بزرگترین درخت روی زمین دراز کند آن را از جای برکند و اگر بین کوهها فریاد برآورد صخره های آن فرو پاشد.

عبدالعظیم حسنی از امام جواد(ع) روایت می کند «قَالَ لِی یَا أَبا الْقاسِمِ إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یجِبُ أَنْ یُنْتَظَرَ فِی غیْبَتِهِ» یعنی ای ابوالقاسم! قائم ما همان مهدی است کسی که باید در غیبتش او را انتظار کشند.

شخصی از امام هادی(ع) روایت می کند «اَلْخَلَفُ مِنْ بَعْدِی اِبْنِیَ اَلْحَسَنُ فَکَیْفَ لَکُمْ بِالْخَلَفِ مِنْ بَعْدِ اَلْخَلَفِ فَقُلْتُ وَ لِمَ جَعَلَنِیَ اَللَّهُ فِدَاکَ فَقَالَ لِأَنَّکُمْ لاَ تَرَوْنَ شَخْصَهُ وَ لاَ یَحِلُّ لَکُمْ ذِکْرُهُ بِاسْمِهِ قُلْتُ فَکَیْفَ نَذْکُرُهُ قَالَ قُولُوا اَلْحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ»

یعنی جانشین من پس از من فرزندم حسن است شما چگونه باشید در جانشین بعد از آن جانشین‌؟ عرض کردم قربانت چرا؟ فرمود چون شخص او را نبینید و بردن نام او برای شما روا نباشد؛ عرض کردم پس چگونه او را ذکر کنیم‌؟ فرمود بگوئید حجت از آل محمد(ص).

امام حسن عسکری می فرماید «اِبْنِی مُحَمَّدٌ هُوَ اَلْإِمَامُ وَ اَلْحُجَّةُ بَعْدِی مَنْ مَاتَ وَ لَمْ یَعْرِفْهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً أَمَا إِنَّ لَهُ غَیْبَةً یَحَارُ فِیهَا اَلْجَاهِلُونَ وَ یَهْلِکُ فِیهَا اَلْمُبْطِلُونَ وَ یَکْذِبُ فِیهَا اَلْوَقَّاتُونَ»

یعنی پسرم محمد، او است امام و حجت بعد از من هر کس بمیرد و او را نشناسد بمردن جاهلیت مرده است آگاه باشید که برای او غیبتی است که نادانان در آن سر گردان شوند و مبطلان در آن هلاک گردند وقت‌گذاران در آن دروغ گویند.

لذا من می خواستم به این نکته اشاره کنم که از همه معصومین روایاتی در مورد غیبت امام زمان وجود دارد. وقتی موضوعی مورد اشاره همه قرار گرفته است نشان از اهمیت آن دارد.

بحث بعدی این است که در روایات تاکید بر حتمی بودن غیبت شدن است. حتمی بودن به این معنی است که اینطور نیست که خدا از غیبت امام عصر منصرف شود و این قطعی است. روایات برای زمان امام رضا و امام صادق است.

«بداء» یعنی اینکه خداوند در ازل یک حکمی می کند و بعد از آن حکم انصراف می دهد. این جز معتقدات شیعه است. یک موضوعی در علم خدا پیش بینی می شود اما تغییر پیدا می کند. غیبت از آن زمره نیست. اما ظهور جز این زمره است. به این معنا که مثلا ممکن است در علم حضرت حق لحاظ شده باشد که هزار سال بعد ظهور حاصل شود اما اگر ما درست تکالیف خود را انجام دهیم آن هزار سال به پانصد سال تبدیل شود. ظهور امام «بدا» پذیر است اما غیبت آن حضرت حتمی بوده است.

امام رضا(ع) از پیامبر(ص) فرمودند «وَ اَلَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ بَشِیراً لَیَغِیبَنَّ اَلْقَائِمُ مِنْ وُلْدِی» یعنی قسم به کسی که مرا بشیر مبعوث کرد به تحقیق که امام قائم علیه السّلام از فرزندان من است و طبق پیمانی که از جانب من بر عهدۀ اوست غایب شود.

امام صادق می فرماید «إِیَّاکُمْ وَ اَلتَّنْوِیهَ أَمَا وَ اَللَّهِ لَیَغِیبَنَّ إِمَامُکُمْ سِنِینَ مِنْ دَهْرِکُمْ» یعنی آگاه باشید، به خدا قسم امام شما سال‌های چندی از روزگار شما غایب خواهد شد.

امام صادق می فرماید «أَمَا وَ اَللَّهِ لَیَغِیبَنَّ عَنْکُمْ صَاحِبُ هَذَا اَلْأَمْرِ»

امام عسکری می فرمایند «وَاللَّهِ لَیَغِیبَنَّ غَیْبَةً» یعنی به خدا سوگند که او غیبت می کند.

اینکه ما در دوران غیبت، می توانیم امام را ببینیم یا نه و یا اینکه آیا امام ناپیداست یا ناشناس است؟ سوالاتی است که در جلسات بعد به آن خواهیم پرداخت.