هرچند مرقد مطهر آن حضرت طی قرن‌های بسیار پناهگاه شیعیان و حاجتمندان بوده و هست، اما شناخت ابعاد شخصیتی آن بانوی باکرامت نیازمند پژوهش‌ها و بررسی‌های گسترده است.
خبرگزاری تسنیم بر همین اساس طی گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا دهدست، مدرس حوزه و دانشگاه و کارشناس دینی، بخشی از ابعاد شخصیتی حضرت معصومه سلام الله علیها را مورد بررسی قرار داده است.
این پژوهشگر و نویسنده دینی تأکید کرده است: «زمانی که حضرت معصومه علیها سلام به‌سمت ایران حرکت کردند، چند نفر از خواهران ایشان هم در کاروان حضور داشتند. آن طور که در روایت‌ها نقل شده، دو، سه و یا چهار خواهر ایشان هم به‌سمت ایران آمدند و کنار آن حضرت مدفون هستند. همه آنها از چهره‌های برجسته، مؤمن، دانا و وارسته هستند اما وجود مقدس حضرت معصومه شأن خاصی میان فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام دارند».
او همچنین تصریح کرده است: «ظاهر ماجرا این بود که حضرت معصومه علیها السلام برای دیدار و زیارت برادر ارجمند خود یعنی امام رضا علیه السلام به‌سمت ایران حرکت کردند و وارد شهرهای این سرزمین شدند، اما در حقیقت این اتفاق اراده و مشیت الهی بود که قرار بود آن بانوی باکرامت وارد شهر قم شوند؛ همان گونه که امام جعفر صادق علیه السلام خبر این اتفاق را به فرزند خود یعنی امام موسی‌بن جعفر علیه السلام داده بودند. قرار بر این بوده که سرزمین ایران به‌یمن وجود آن بانوی باعظمت و باایمان مطهر شده و شأن و منزلتی پیدا کند که مرکز و پایگاهی برای اجتماع علما و دانشمندان جهان اسلام و مرکزی برای نشر معارف شیعی و آموزه‌های ائمه اطهار علیهم السلام باشد، این‌گونه است که مشاهده می‌کنیم هرچند شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه سلام الله علیها به‌عنوان اولین پایگاه شیعه در ایران شناخته می‌شد، اما پس از ورود آن بانوی ارجمند و عظیم‌الشأن از برکات فراوانی بهره‌مند شده و فیض برد که علمای بسیاری در آن شهر دور یکدیگر جمع شدند».
آشنایی با سبک زندگی حضرت معصومه سلام الله علیها
* درباره ابعاد عبادی و طهارت شخصیتی حضرت معصومه سلام الله علیها مطالب بسیاری عنوان شده است، در این میان به‌نظر می‌رسد لازم است بیشتر به شخصیت آن حضرت به‌عنوان فرزند و خواهر امام معصوم بیشتر پرداخته شود تا آموزه‌هایی برای مردم و به‌خصوص زنان مؤمن و انقلابی باشد.
می‌دانیم که وجود مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها سرمایه‌ای بسیار گران‌قدر و ارزشمند برای مردم شهر قم و بلکه تمام مردم ایران است که در تمام زندگی خود از وجود مرقد مطهر ایشان در کشور خود بهره‌مند می‌شویم. در این شرایط ضرورت الگو گرفتن از آن حضرت بیشتر می‌شود.
* در آثار و منابع تاریخی می‌خوانیم که شباهت‌هایی میان حضرت معصومه سلام‌الله علیها با حضرت فاطمه زهرا و حضرت زینب سلام الله علیهما عنوان شده است، دلیل و ریشه این شباهت‌ها چیست؟
در این زمینه در روایتی می‌خوانیم که پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله در وصف حضرت زهرا علیها السلام فرمودند: «فداها ابوها» به این معنی که پدرش فدایش شود، مانند به این تعبیر از حضرت موسی‌بن جعفر علیه السلام هم روایت شده که درباره دختر بزرگوار خود فرمودند: «فداها ابوها».
شباهت‌های حضرت معصومه(س) با حضرت زهرا(ع)
*مگر چه خصوصیاتی در شخصیت حضرت معصومه علیها سلام وجود دارد که ایشان را به مادر بزرگوار خود، حضرت زهرا سلام الله علیها، شبیه کرده است؟
باید توجه شود که تمام فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام از بزرگان و عالمان دینی هستند، در این میان، حضرت معصومه سلام الله علیها که خواهر تنی امام رضا علیه السلام هستند، از دانش و معرفت بالاتری نسبت به سایرین برخوردار بودند.
زمانی که حضرت معصومه علیها سلام به‌سمت ایران حرکت کردند، چند نفر از خواهران ایشان هم در کاروان حضور داشتند. آن طور که در روایت‌ها نقل شده، دو، سه و یا چهار خواهر ایشان هم به‌سمت ایران آمدند و کنار آن حضرت مدفون هستند. همه آنها از چهره‌های برجسته، مؤمن، دانا و وارسته هستند اما وجود مقدس حضرت معصومه شأن خاصی میان فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام دارند.
* در عین حال با بررسی سیره و سبک زندگی حضرت معصومه سلام الله علیها مشاهده می‌کنیم که ایشان تأسی به سیره حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها داشته‌اند و سعی کرده‌اند تا حد امکان و تا پای جان در راه ترویج و تبلیغ اسلام و دفاع از امام زمان خود تلاش کنند، به‌طوری که حتی جان مبارک خود را در این راه از دست دادند.
همین طور است. ما در روایت‌های بسیاری خوانده‌ایم که در شرایط سخت زندگی به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها متوسل شویم، در عین حال می‌دانیم که اهل‌بیت علیهم السلام تأکید کرده‌اند که "حرم ما قم است."، درواقع مرکزیت هم برای شهر قم که مزار مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها در آنجاست تعریف شده و هم برای حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها.
قسمت عمده این مرکزیت در دفاع از اسلام و حریم امامت تعریف می‌شود که ارزش بسیار بالایی در دین اسلام دارد، یعنی مسلمان حقیقی کسی است که جان و مال خود را در دفاع از اسلام و حریم امامت و ولایت بگذارد که این کار همان سیره این دو بانوی بزرگوار است، چنان‌که اقدام حضرت معصومه سلام الله علیها در زمینه ورود به ایران و حتی انتخاب مسیر هجرت ایشان، زمینه‌ای بود تا بتوانند بهتر و بیشتر حقانیت شیعه و مقام امام رضا علیه السلام را تبیین کنند. این اقدام ایثارگرانه‌ای بود که آن حضرت به‌تأسی از حضرت زهرا سلام الله علیها انجام دادند.
چرا «معصومه»؟
*جالب است که نام مبارک ایشان، فاطمه است اما به‌عنوان معصومه شناخته شده‌اند، دلیل این نامگذاری چیست؟
در واقع امام موسی کاظم علیه السلام فرزند خود را به نام مادر بزرگوارشان، فاطمه نامیدند. در روایت‌های بسیاری مانند روایت مشهوری که از جد بزرگوار ایشان، امام جعفر صادق علیه السلام، نقل شده است می‌فرمایند: «به‌زودی از فرزندان و نوادگان من، دختری باکرامت در خاک قم مدفون می‌شود که فاطمه نام دارد.»، درواقع ائمه اطهار علیهم السلام نام مبارک ایشان را حتی پیش از تولدشان نقل کرده‌اند.
عنوان معصومه هم بر اثر شأن والا و پرهیزکاری و ایمان بسیاری است که این بانوی باکرامت داشته است. اولیای خدا ایشان را به عنوان معصومه نام می‌نامند، به این علت که معصومیت و پاکدامنی در وجود ایشان اثبات شده بود.
* در روایتی هم نقل شده است که عنوان «معصومه» را امام رضا علیه السلام به ایشان نسبت داده‌اند، درست است؟
همین طور است. در سه روایت نقل شده است که نام «معصومه» را به آن حضرت نسبت داده‌اند، ازجمله اینکه شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام از آن حضرت نقل کرده است که خواهر بزرگوار خود را «فاطمه معصومه» نامیدند.
ایرانی‌ها حضرت معصومه(س) را می‌شناختند
* با این توضیحات، آیا زمانی که حضرت معصومه به ایران آمدند، مردم و به‌خصوص شیعیان آن بانوی بزرگوار را می‌شناختند؟
بله. ایشان در سنی حدود ۲۸سالگی بودند که به‌نیت زیارت و دیدار برادر بزرگوار خود، امام رضا علیه السلام، و همچنین به‌منظور ترویج معارف شیعی به سرزمین ایران آمدند و آن زمان میان شیعیان قم معروف و شناخته شده بودند، حتی ابن‌خزرج اشعری یکی از شخصیت‌های شناخته‌شده آن دوران بود که دختر امام موسی‌بن جعفر علیه السلام را به نام می‌شناخت، چون آن بانوی باکرامت چه در دورانی که در مدینه ساکن بودند و چه در زمانی که پا به خاک ایران گذاشتند، میان مردم شناخته شده بودند، بر این اساس می‌توان نتیجه گرفت شیعیان می‌دانستند چه شخصیت عظیم‌الشأنی در حال ورود به ایران است و آوازه و مرتبه ایشان منتشر شده بود.
* دلیل این ارادت‌ها نسبت به حضرت معصومه سلام الله علیها تنها به‌علت دانش، معرفت و ورع ایشان بوده است؟
همه این خصایل اخلاقی و پاکدامنی در جای خود محفوظ هستند، اما یکی از دلایل دیگری که نباید از نظر دور داشت آن است که به‌احتمال قطع به یقین حضرت معصومه سلام الله علیها با امام رضا علیه السلام، خواهر و برادر تنی و از یک مادر هستند، همین نکته کنار ارادت و توجه ویژه امام رضا علیه السلام به خواهر خود، زمینه ارادت هرچه بیشتر شیعیان را به آن بانوی بزرگوار تقویت می‌کند.
کریمه اهل‌بیت علیهم السلام پناه نیازمندان و شفیع شیعیان است
* در صحبت‌هایتان به کرامت حضرت معصومه اشاره کردید، این پرسش به ذهن متبادر می‌شود که؛ چرا به آن حضرت لقب کریمه اهل‌بیت علیهم السلام داده شده است؟ و این عنوان چه معنا و مفهومی دارد؟
در وهله اول باید دقت شود که از این جهت که مرقد مطهر آن حضرت در طول تاریخ پناهگاه درماندگان و مستمندان بوده و همه مردم، نه‌تنها شیعیان بلکه حتی برادران اهل‌سنت هم توجه و ارادت خاصی به آن حضرت داشته‌اند و از سمت ایشان حاجت‌روا شده‌اند، در طول زمان به‌عنوان کریمه اهل‌بیت علیهم السلام شناخته شدند.
البته باید دقت شود که ظاهر ماجرا این بود که حضرت معصومه برای دیدار و زیارت برادر ارجمند خود یعنی امام رضا علیه السلام به‌سمت ایران حرکت کردند و وارد شهرهای این سرزمین شدند، اما در حقیقت این اتفاق اراده و مشیت الهی بود که قرار بود آن بانوی باکرامت وارد شهر قم شوند همان گونه که امام جعفر صادق علیه السلام خبر این اتفاق را به فرزند خود یعنی امام موسی‌بن جعفر علیه‌السلام داده بودند. قرار بر این بوده که سرزمین ایران به یمن وجود آن بانوی باعظمت و باایمان مطهر شده و شأن و منزلتی پیدا کند که مرکز و پایگاهی برای اجتماع علما و دانشمندان جهان اسلام و مرکزی برای نشر معارف شیعی و آموزه‌های ائمه اطهار علیهم السلام باشد.
این گونه است که مشاهده می‌کنیم هرچند شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه سلام الله علیها به‌عنوان اولین پایگاه شیعه در ایران شناخته می‌شد، اما پس از ورود آن بانوی ارجمند و عظیم‌الشأن از برکات فراوانی بهره‌مند شده و فیض برد که علمای بسیاری در آن شهر دور یکدیگر جمع شدند.
* این در حالی است که طبق روایت‌ها، حضرت معصومه تنها حدود ۱۷ روز در قم زندگی کردند و پس از آن از دنیا رفتند.
درست است. اما باید دقت شود که حرم مطهر آن حضرت در شهر قم موجب شد که این شهر در طول سال‌های بسیار به‌عنوان اصلی‌ترین و بزرگترین مرکز فقه و آموزه‌های ائمه اطهار علیهم السلام باشد و از همین شهر، هزاران مجتهد و عالم والامقام تربیت شوند و معارف اسلامی را در جهان نشر بدهند.
* یکی دیگر از نکات قابل توجه در خصوص شأن و منزلت حضرت معصومه سلام الله علیها آن است که برای آن حضرت مانند امامان معصوم علیهم السلام زیارت‌نامه داریم، در حالی که میان غیرمعصومین، جز برای حضرت ابوالفضل و حضرت علی‌اکبر علیهما السلام برای کسی زیارت‌نامه وارد نشده است، دلیل این اتفاق چیست؟
این زیارت‌نامه هم تأییدکننده شأن و منزلت آن حضرت است که هرچند امام معصوم نیستند ولی آن‌قدر منزلت دارند که برای زیارت ایشان باید زیارت‌نامه خوانده شود.
همان طور که در سؤال هم اشاره کردید پس از حضرت عباس و حضرت علی اکبر علیهما السلام تنها برای حضرت معصومه سلام الله علیها زیارت‌نامه نقل شده است. این زیارت‌نامه را امام رضا علیه السلام با مضامین و آموزه‌های والا به ما آموخته‌اند که طی آن تأکید می‌کنیم که آن بانوی بزرگوار در روز قیامت شفیع ما باشد. مشخص است وقتی امام رضا علیه السلام این گونه برای آن بانو زیارت‌نامه خوانده‌اند، باید ایشان دارای منزلت عظیمی باشند که فیض و برکات بسیاری برای ما نیز دارد.
گفتگو از: مریم مرتضوی
