خبرگزاری بسیج قزوین: یش از 8 ماه از خروج ترامپ از برجام می‌گذرد و به همین میزان از وعده اروپا برای ارائه ساز و کار اجرایی برای حفظ برجام! اما این موضوع به امروز مربوط نمی‌شود و ماه‌هاست در نقطه عمل واقع شده است. فارغ از همه آنچه موافقان و مخالفان توافق هسته‌ای تاکنون مطرح کرده‌اند، برای اینکه بتوان یک ارزیابی دقیق نسبت به روند طی شده درباره برجام ارائه کرد، می‌توان با مراجعه به آمارها و اطلاعات و نگاهی به شرایط کشور قبل از شروع مذاکرات هسته‌ای در دولت روحانی و بعد از خروج دولت ترامپ از برجام، این دو بازه زمانی را با هم مقایسه کرد.
برای جامع بودن این مقایسه می‌توان پارامترهای لازم برای بررسی این موضوع را نیز در ابعاد مختلف مد نظر قرار داد. «وطن‌امروز» به همین منظور با در نظر گرفتن 2 بازه زمانی مطرح شده، یعنی قبل از آبان 92 که شروع مذاکرات دولت روحانی درباره برجام است و همچنین پس از 13 آبان ماه 97 که ترامپ از برجام خارج شد، شرایط کشور را در 3 حوزه میزان تحریم‌ها، وضعیت اقتصادی و توانمندی هسته‌ای بررسی کرده است. در حقیقت در این پرونده به این سوال پاسخ داده شده است که آیا بعد از 5 سال مذاکره، رایزنی و تعطیلی بخش قابل توجهی از صنعت هسته‌ای کشور، شرایط بهتر شده است، تغییری نکرده یا اینکه بدتر شده است؟ در نخستین شماره از این پرونده، «وطن‌امروز» در تاریخ 26 آذر 97 در گفت‌وگو با دکتر فریدون عباسی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی، موضوع توانمندی‌های هسته‌ای کشور را قبل از شروع مذاکرات در دولت روحانی و پس از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای بررسی کرد. در دومین گزارش از این پرونده، وضعیت تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران را در 2 بازه زمانی مورد اشاره بررسی کرده‌ایم. الف - در این بخش تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه ایران پیش از شروع مذاکرت هسته‌ای مرور شده است
قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران
قطعنامه تحریم 1373 مصوب سال 2001
قطعنامه تحریم 1474 مصوب سال 2003
قطعنامه تحریم 1696 مصوب سال 2006
قطعنامه تحریم 1803 مصوب سال 2008
قطعنامه تحریم 1835 مصوب سال 2008
قطعنامه تحریم 1929 مصوب سال 2010
قطعنامه‌های شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران
قطعنامه سپتامبر 2003
قطعنامه نوامبر 2003
قطعنامه مارس 2004
قطعنامه ژوئن 2004
قطعنامه سپتامبر 2004
قطعنامه نوامبر 2004
قطعنامه آگوست 2005
قطعنامه سپتامبر 2005
قطعنامه فوریه 2006
قطعنامه نوامبر 2009
قطعنامه نوامبر 2011
تحریم‌های اروپا علیه ایران تحریم نقل و انتقالات مالی از مبدأ ایران یا به مقصد ایران مصوب اتحادیه اروپا
تحریم فعالیت‌های بانکی و مالی ایران و تحریم ارائه خدمات پیام‌رسان مالی بانکی (سوئیفت) به ایران و تحریم بانک ملی ایران و شعبات آن در خارج از کشور و تحریم بانک‌های تجارت، ملت، رفاه کارگران، صنعت و معدن و دیگر بانک‌های دولتی ایران و بسیاری از موسسات مالی ایرانی توسط کشورها و موسسات اروپایی
تحریم امکان دسترسی ایران به اوراق ضمانت و تضمین‌های مالی و اقتصادی
تحریم صنعت بیمه ایران و ارائه هرگونه بیمه به کشتی‌های ایرانی که بار اصلی واردات و صادرات ایران را بر عهده دارند
تحریم ارائه کمک‌های مالی، اقتصادی و وام‌های ترجیحی از سوی کشورها و موسسات اروپایی به ایران
تحریم واردات نفت و گاز و محصولات پتروشیمی از ایران
تحریم صادرات تجهیزات کلیدی صنایع نفت و گاز و پتروشیمی به ایران / تحریم سرمایه‌گذاری در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران
تحریم شرکت نفت جمهوری اسلامی ایران و شرکت ملی گاز ایران شامل انسداد حساب‌های بانکی آنها و تمام اموال شرکت نفت و شرکت‌های وابسته به آن
تحریم کشتیرانی و کشتی‌سازی
تحریم صنایع خودرو و حمل‌ونقل
تحریم نقل و انتقال و خرید و فروش طلا، فلزات گرانبها، الماس، اسکناس و ضرب سکه
تحریم همکاری‌های هسته‌ای صلحآمیز در اروپا با ایران
تحریم انتقال فلزات حساس به ایران
تحریم نقل و انتقال و فروش نرم‌افزار و برنامه‌های نرم‌افزار برای اهداف صلحآمیز به ایران
تحریم صدها شرکت صنعتی ایران
تحریم مسافرتی و انسداد حساب‌های بیش از 400 نفر از اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی
تحریم‌های آمریکا علیه ایران
تحریم‌ها و محدودیت علیه درآمدهای ایران در خارج از کشور از جمله نقل و انتقال این منابع و درآمدها از سیستم‌های مالی و بانکی
تحریم‌های مربوط به اوراق بانکی و اوراق دولتی ایران، تحریم‌های مربوط به ریال و اسکناس
تحریم ارتباط ایران با سیستم پیام‌رسان بین بانکی (سوئیفت)
تحریم‌های مربوط به بیمه افراد و شرکت‌ها
تحریم‌های مربوط به خرید و فروش نفت و تحریم‌های مربوط به صادرات نفت خام ایران به‌گونه‌ای که فروش نفت ایران حداقلی شود
تحریم‌های مربوط به سرمایه‌گذاری، مشارکت و ارائه خدمات به صنایع نفت، گاز و پتروشیمی ایران
تحریم صادرات و خرید و فروش محصولات پتروشیمی
تحریم‌های مرتبط با شرکت نفت ایران و شرکت‌های تابعه آن مانند نیکو و شرکت ملی گاز ایران، شرکت کشتیرانی نفت جمهوری اسلامی ایران، پتروپارس، شرکت نفت مسجدسلیمان و...
تحریم‌های مرتبط با کشتیرانی و کشتی‌سازی و توقف اجرای تحریم‌های کار با اپراتورهای بنادر ایران مانند بندرعباس
تحریم‌های مرتبط با بخش وسیعی از صنایع سنگین و سبک ایران شامل شرکت آلومینیوم ایران، ماشین‌سازی اراک، شرکت سیمان مازندران، شرکت ساخت تجهیزات نیروگاهی و...
تحریم‌ها علیه سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت‌ها و مهندسان تابعه این سازمان
ممنوعیت و محدودیت و تحریم‌های مسافرت و انسداد حساب چند صد شخصیت حقیقی و حقوقی از کسانی که در لیست تحریم‌های مختلف بوده‌اند
تحریم صنایع خودروی ایران
تحریم‌های مرتبط با فلزات حساس و نرم‌افزار به ایران برای اهداف صلحآمیز و لغو ارائه خدمات مرتبط این نقل و انتقال‌ها مانند بیمه و حمل و نقل آنها
ب- وضعیت تحریم‌ها و قطعنامه‌های علیه ایران بعد از خروج آمریکا از برجام
یک روز بعد از خروج رسمی ترامپ از برجام یعنی 19 اردیبهشت 97، خزانه‌داری آمریکا در بیانیه‌ای دستور‌العمل نحوه بازگشت تحریم‌ها را منتشر کرد. در این دستور‌العمل به 2 بازه زمانی 90 و 180روزه برای بازگشت تحریم‌ها اشاره شده بود. در پی این بیانیه، خزانه‌داری آمریکا اعلام کرد در جریان بازگشت تحریم‌ها، شرکت‌ها و بانک‌ها فعالیت‌های مرتبط با ایران خود را بتدریج کاهش خواهند داد. تحریم‌های بازگشتی بعد از دوره 90 روزه (6 آگوست 2018)
تحریم‌های مربوط به خرید یا اکتساب اسکناس‌های دلار آمریکا توسط حکومت ایران
تحریم‌های مربوط به تجارت ایران با طلا یا فلزات گرانبها
تحریم‌های مربوط به فروش، عرضه، تأمین یا نقل و انتقال گرافیت، فلزات خام و نیمه‌ساخته مانند آلومینیوم و فولاد و صادرات یا نرم‌افزار برای یکپارچه‌سازی فرآیندهای صنعتی به ایران
تحریم‌های مربوط به معاملات خرید یا فروش ریال ایران یا نگهداری حساب‌ها و وجوه عمده‌ای که در خارج از خاک ایران بر پایه ریال ایران نگهداری می‌شود
تحریم‌های مربوط به خرید، پذیره‌نویسی یا تسهیل معاملات دیون حاکمیتی ایران
تحریم بخش خودروسازی ایران
علاوه بر این، بعد از گذشت این دوره 90 روزه، دولت آمریکا مجوزهای برجامی صادر‌شده برای رفع تحریم‌های اولیه زیر را نیز لغو کرد:
مجوز واردات فرش و مواد غذایی از مبدا ایران به آمریکا و برخی مبادلات مالی مرتبط با آنها ذیل مجوزهای مربوط به «قانون تحریم‌ها و مبادلات ایران»
فعالیت‌های انجام‌شده وفق مجوزهای صادر شده برای صادرات و بازصادرات هواپیماهای تجاری مسافری و قطعات و خدمات مربوط به ایران تحریم‌های بازگشتی بعد از دوره 180 روزه (4 نوامبر 2018)
تحریم معامله با بخش‌های کشتیرانی و کشتی‌سازی ایران و عاملان بنادر شامل شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، خطوط کشتیرانی جنوب و وابستگان به آنها
تحریم مربوط به معامله با شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی نفتکش ایران، شرکت بازرگانی نفت ایران (نیکو) از جمله خریداری نفت، محصولات نفتی یا محصولات پتروشیمی از ایران
تحریم‌های مربوط به مبادلات موسسات مالی خارجی با بانک مرکزی ایران و موسسات مالی ایرانی که به موجب بند 1245 قانون اختیارات دفاع ملی برای سال مالی 2012 در فهرست تحریم قرار گرفته‌اند
تحریم‌های مرتبط با ارائه خدمات پیام‌رسان مخصوص مالی به بانک مرکزی ایران و دیگر موسسات مالی ایران که در بند 104 قانون CISADA درباره آنها توضیحات لازم آمده است
تحریم‌های مربوط به ارائه خدمات پذیره‌نویسی، بیمه یا بیمه اتکایی
تحریم‌های مربوط به بخش انرژی ایران
علاوه بر این، دولت آمریکا همان زمان اعلام کرد تحریم‌ها علیه افراد خارج‌شده از «فهرست افراد ویژه مشخص شده و بلوک شده» (SDN) و سایر فهرست‌ها را اعمال خواهد کرد.
سرانجام یک روز بعد از موعد نهایی اعلام شده برای بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران یعنی در تاریخ ۱۴ آبان ماه، وزرای خارجه و خزانه‌داری آمریکا در نشست خبری اعمال تحریم‌ها را رسما اعلام کردند. تحریم‌هایی که بخشی از آنها بر اثر خروج آمریکا از برجام مجددا احیا شده و بخش قابل توجه دیگری نیز جدید اعمال شده است. وزیر خزانه‌داری آمریکا در این نشست اعلام کرد بیش از 700 فرد، شرکت و نهاد، کشتی و هواپیما تحریم شده‌اند. وزیر خارجه آمریکا نیز ضمن هشدار درباره تجارت با ایران، به بخشی از تحریم‌هایی که علیه ایران اعمال شده است اشاره کرد.
«مایک پمپئو» وزیر خارجه آمریکا در بخشی از این نشست گفت: دولت دونالد ترامپ از ابتدای ریاست جمهوری تاکنون 19 دور تحریم علیه جمهوری اسلامی ایران اعمال کرده که در جریان آن 168 شخصیت حقیقی و حقوقی هدف این تحریم‌ها قرار گرفته‌اند. وزیر خارجه آمریکا همچنین مدعی شد از وقتی در ماه مه راهبرد جدید آمریکا در قبال ایران اجرایی شد، حدود 100 شرکت از ادامه تجارت با ایران صرف‌نظر کرده‌اند.
وزیر خارجه آمریکا در بخش دیگری از این نشست مدعی شد 20 کشور خرید نفت خود از ایران را به صفر رسانده‌اند، بیش از یک میلیون بشکه از صادرات نفت ایران کاسته شده و از ماه مه تا آن زمان، 5/2 میلیارد دلار درآمد نفتی ایران از دست رفته است.
پمپئو در ادامه نسبت به مجازات سخت و دردناک علیه نهادهایی که بعد از بازگشتن تحریم‌ها با ایران تجارت می‌کنند هشدار داد.
در بخش دیگری از این نشست، وزیر خزانه‌داری آمریکا به جزئیات تحریم‌ها اشاره کرد و گفت بیش از 700 فرد، شرکت و نهاد، کشتی و هواپیما را تحریم کرده‌ایم.
«استیو منوچین» در ادامه بازگرداندن تحریم‌ها را بخشی از راهبرد فشار حداکثری و بی‌سابقه اقتصادی علیه ایران عنوان کرد و ایران را بزرگ‌ترین کشور حامی تروریسم خواند. وی تاکید کرد این تحریم‌ها بزرگ‌ترین تحریم‌هایی است که تاکنون رژیم ایران را هدف گرفته است.
وزیر خزانه‌داری آمریکا اضافه کرد این تحریم‌ها 50 بانک ایرانی و شعب خارجی آنها را در برمی‌گیرد.
منوچین در تشریح تحریم‌های اعمال شده علیه ایران، به بخش‌های کشتیرانی، انرژی و هواپیمایی اشاره کرد و گفت: «بیش از 65 هواپیمای ایرانی نیز تحریم شده‌اند».
اما یک روز قبل از این نشست خبری نیز وزیر خزانه‌داری آمریکا در یادداشتی که چهارم نوامبر در فایننشال‌تایمز منتشر شد به موضوع بازگشت تحریم‌ها اشاره کرد. منوچین در این یادداشت ضمن اشاره به ۷۰۰ هدف تحریمی تاکید می‌کند ۳۰۰ مورد از این تحریم‌ها جدید است. استیو منوچین، وزیر خزانه‌داری آمریکا در بخشی از یادداشت می‌نویسد:
In the early hours of Monday, the Treasury department will complete its full snapback of sanctions on Iran, targeting the energy, shipping and banking sectors, among others. We are also adding back hundreds of targets previously removed from sanctions lists, as well as more than 300 new targets.
«از ساعات ابتدایی روز دوشنبه وزارت خزانه‌داری کاملا تحریم‌های ایران را بازخواهد گرداند، تحریم‌هایی که بخش‌های انرژی، کشتیرانی، بانکداری و دیگر بخش‌ها را هدف قرار خواهد داد. ما همچنین صدها بانک را هم که قبلا از لیست تحریم‌ها برداشته شده بودند به همراه 300 هدف جدید به تحریم‌ها اضافه می‌کنیم».
منوچین در بخش دیگری از یادداشت خود آورده است:
To implement the president’s decision, the US is adding more than 700 names to our list of blocked entities. Sanctions lifted under the original deal’s terms will be re-imposed on individuals, entities, vessels and aircraft that touch various segments of Iran’s economy.
«برای اجرای تصمیم رئیس‌جمهور، آمریکا درصدد افزودن 700 نام در لیست موسسات بلوکه شده‌مان است. تحریم‌های برداشته شده روی افراد، موسسات، کشتی‌ها و هواپیماها بنا بر مفاد توافق برجام هم دوباره برمی‌گردد».
همان‌طور که مشخص است بعد از خروج ترامپ از برجام در ۴ نوامبر و اعمال تحریم، ۳۰۰ هدف تحریمی که قبل از برجام و قبل از شروع مذاکرات هسته‌ای اساسا وجود نداشته‌اند، حالا بعد از 5 سال مذاکره، در کنار تحریم‌های سابق، در لیست تحریم‌های آمریکا علیه ایران قرار گرفته‌اند و این یعنی در حوزه تحریم‌های آمریکا علیه ایران، نسبت به قبل از شروع مذاکرات اوضاع بسیار بدتر شده است و نتیجه 5 سال مذاکره و توافق برجام 2 برابر شدن تحریم‌های آمریکا علیه ایران بوده است. البته دسترسی به ۷۰۰ هدف تحریمی نیز موجود است و بعد از نشست خبری مشترک وزرای خارجه و خزانه‌داری آمریکا، وزارت خزانه‌داری این کشور در بیانیه‌ای جزئیات این تحریم‌ها را اعلام کرد. مواردی که به سرعت در شبکه‌های اجتماعی نیز دست به دست شد اما به دلیل ابلاغ وزارت ارشاد به رسانه‌ها انتشار این لیست ممنوع اعلام شده است! می‌توان با مراجعه به این آدرس، اهداف تحریمی مورد اشاره را ملاحظه کرد:
https://www.treasury.gov/resource-center/sanctions/OFAC-Enforcement/Pages/20181105_names.aspx
تحریم‌های اروپا علیه ایران بعد از ۴ نوامبر
نگاهی به وضعیت تحریم‌های اروپا علیه ایران بعد از خروجترامپ از برجام و اعمال تحریم‌ها قابل توجه است اما پیش از بررسی این موضوع، سوال مهمی که باید به آن پاسخ داده شود این است که تا پیش از خروج ترامپ از برجام، آیا تحریم‌های اروپا علیه ایران در عمل لغو شده بود یا این موضوع صرفا روی کاغذ مطرح بود؟ شاید بدون بررسی دقیق و صرفا با نگاهی به مواضع و ادبیات مسؤولان ارشد دولتی از رئیس‌جمهور گرفته تا مسؤولان دستگاه دیپلماسی، بخوبی مشخص شود که عمده اقدامات اروپایی‌ها در قبال ایران، اتخاذ مواضع سیاسی بدون اقدامات عملی و در عین حال بهره‌مندی از مواهب اقتصادی برجام بوده است. رفتارهای شعاری اروپا مورد انتقاد مسؤولان عالی نظام نیز قرار گرفته است. عدم مراودات تجاری شرکت‌های بزرگ اروپایی با ایران که در پی هشدارهای مکرر آمریکا بوده است نیز بخوبی این گزاره را تایید می‌کند.
جالب‌تر اینکه در کنار همه این اقدامات، اروپا طی سال‌های گذشته به یکی از پایگاه‌های اصلی اقدامات تروریستی علیه ایران نیز تبدیل شده است. اما فارغ از این موضوع، بررسی وضعیت تحریم‌های اروپا بعد از بازگشت تحریم‌های آمریکا، نشان می‌دهد برخی معافیت‌های اعمال شده نیز کاملا هدفمند و در راستای تحدید ایران بوده است. لغو تحریم سوئیفت یکی از مهم‌ترین موضوعاتی بود که همواره به عنوان یکی از دستاوردهای مهم برجام از آن یاد شده است. با خروج ترامپ و فشار حداکثری آمریکا، عملا تحریم سوئیفت بار دیگر بازگشت و اروپایی‌ها برای مقابله با آن از ایجاد یک ساز و کار مالی موازی خبر دادند؛ موضوعی که با گذشت 8 ماه همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و راهکارهای عملی و اجرایی آن از سوی اروپا اعلام نشده است. امکان خرید نفت ایران از سوی اروپا نیز از دیگر موضوعاتی است که تحت عنوان دستاورد برجام یاد می‌شود. بعد از خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم، آمریکا اعلام کرده است به برخی کشورها معافیت‌های موقت برای خرید نفت ایران داده است. مدت زمان این معافیت تنها 6 ماه است که به 8 کشور اعطا شده است.
در این 8 کشور، تنها 2 کشور اروپایی یونان و ایتالیا حضور دارند که مجاز هستند تنها به مدت 6 ماه از ایران نفت و گاز بخرند. جالب اینکه آنطور که آمریکا رسما اعلام کرده است، این کشورها باید برای استفاده از این معافیت مشروط، میزان خرید نفت از ایران را به صورت قابل‌توجهی کاهش دهند و 6 ماه بعد حتی این دو کشور اروپایی نیز در صورت خرید نفت از ایران با تحریم‌های آمریکا مواجه خواهند شد و این یعنی تحریم‌های اروپا در حوزه نفت و گاز نیز به طور کامل اعمال خواهد شد. اما معافیت‌های تحریمی آمریکا برای اروپا در حوزه همکاری‌های هسته‌ای نیز قابل توجه و تامل است. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا روز 13 آبان ماه در گفت‌وگو با خبرنگاران اعلام کرد آمریکا 3 پروژه هسته‌ای ایران را از تحریم معاف کرده است. وی گفت نیروگاه اتمی بوشهر، رآکتور آب سنگین اراک و کارخانه غنی‌سازی فردو، از دور جدید تحریم‌های کشورش معاف می‌شوند. وزیر خارجه آمریکا در این‌باره گفت: «تصمیم بر آن شد معافیت‌های موقت و نه‌چندان عمده صادر کنیم که اجازه ادامه کار 3 پروژه عدم اشاعه را بدهد». بعد از این اعلام، پمپئو به نکته قابل تاملی اشاره می‌کند و البته بدون پرده و کاملا صریح اهداف این معافیت تحریمی در حوزه هسته‌ای را نیز اعلام می‌کند؛ تداوم امکان نظارت بر برنامه‌های هسته‌ای ایران! پمپئو درباره دلیل اتخاذ این تصمیم گفت آمریکایی‌ها برای محکم نگاه داشتن جای پای بازرسان خارجی در ایران این کار را کرده‌اند. وی بیان داشت: «صدور اجازه ادامه این فعالیت‌ها، فعلاً باعث تقویت نظارت بر برنامه هسته‌ای صلحآمیز ایران می‌شود و شک و شبهه استفاده غیرقانونی از مواد هسته‌ای در این تأسیسات را کاهش می‌دهد. مطمئن باشید ایران هیچ‌گاه حتی به آستانه داشتن توان ساخت سلاح هسته‌ای نمی‌رسد».
وزیر خارجه آمریکا گفته رآکتور اتمی بوشهر، رآکتور آب سنگین اراک و کارخانه غنی‌سازی فردو از تحریم‌های جدید آمریکا معاف هستند. پمپئو البته اطمینان داده این معافیت‌ها به رشد چشمگیر برنامه هسته‌ای ایران نخواهد انجامید. پمپئو در این خصوص گفته: «مجوزهایی که صادر کرده‌ایم خیلی جزئی، خیلی محدود و موقت است. البته در عین حال، این مجوزها اهمیت خاص خود را هم دارد، چون این پروژه‌های عدم اشاعه، پروژه‌هایی نیست که بدون داشتن آگاهی از روند اجرایش، ادامه یابد».
«واشنگتن اگزمینر» نیز یک روز قبل از این اظهارات پمپئو، درباره صدور معافیت تحریمی آمریکا برای ادامه همکاری کشورهای باقیمانده در توافق برجام نوشت: «تحریم‌ها علیه ایران به دنبال تصمیم ترامپ برای خروج از برجام دوباره اعمال خواهد شد اما صدور معافیت‌ها سبب خواهد شد همکاری در حوزه هسته‌ای صلحآمیز برای کشورهای اروپایی با آسیب و درد کمتری همراه شود». یک منبع مطلع از تصمیم دولت آمریکا در این رابطه به واشنگتن اگزمینر گفت: «موضوع این همکاری‌ها تنها تبدیل زیرساخت موجود (برنامه هسته‌ای ایران) به برنامه‌ای صرفا برای استفاده در برنامه صلحآمیز است، در نتیجه خوب است که این پروژه‌ها ادامه پیدا کنند». همان‌طور که مشخص است به‌رغم اعلام پایبندی کشورهای اروپایی طرف مذاکره نسبت به برجام اما در عمل تحریم‌های اروپا علیه ایران نیز مانند تحریم آمریکا هم روی کاغذ و هم در عمل، بازگشته است؛ تحریم‌هایی که البته همان‌طور که عنوان شد از ابتدای توافق برجام نیز تنها در حد بیانیه‌های سیاسی رفع شده بود !
