به گزارش خبرگزاری بسیج، پراکندگی ایلات و عشایر در پهنه جغرافیای ایران اسلامی یکسان نیست و چه بسا مناطقی که در گذشته از تراکم زیاد جمعیت عشایری برخوردار بوده، امروزه نیز به خاطر رشد سریع شهرنشینی یا تبدیل اراضی به کاربری های صنعتی، کشاورزی ،اقتصادی و... از تعداد و تراکم جمعیت عشایری دراین مناطق کاسته شده است.
نقش سیاسی و اقتصادی عشایر
با این حال مناطقی از کشور، بخصوص حوزه سلسله جبال زاگرس و به ویژه نواحی وسیعی از زاگرس مرکزی، هنوز هم عرصه کوچ و استقرار تعداد زیادی از ایلات و طوایف عشایری کشور به شمار می روند،هرچند زندگی جامعه عشایری همواره نقش بارز و تعیین کننده ای در سرنوشت سیاسی و اقتصادی این سرزمین پرافتخار داشته است.
با این وجود عشایر نسبت محدودی از جمعیت ایران زمین محسوب می شوند، اما به اقتضای شیوه زیست، قلمرو وسیعی از کشورمان هم فضاهای زیستی عشایری است که از نظر تعداد جمعیت و ایلات دارای جمعیت بالای دوهزار خانوار، تعداد ایلات مهم کشور 17 ایل شامل بختیاری، قشقایی، ایلسون (شاهسون)، ممیوند، بویراحمد سفلی، خمسه، قره‌داغ – ارسباران، بویراحمد علیا، بهمئی، ممسنی، کرد، طیبی، جلالی، جبال بارزی، ذلکی، بلوچ و افشار است.
تمرکز در محور زاگرس
با این حال تمرکز عشایر به طورعمده در نیمه غربی و جنوبی کشور، به ویژه حول محور زاگرس بوده و در زاگرس میانی، استقرار عشایر بیشتر به چشم می خورد،بنابراین توزیع جغرافیایی قلمروهای عشایری در استانهای کشور نیز متفاوت است که به عنوان مثال در برخی از مناطق همچون کهگیلویه و بویراحمد تمامی این دیار زرخیز زیست بوم عشایر و در برخی از استان ها نیز گستره محدودی به عنوان قلمروهای عشایری به شمار می روند و این در حالی است که حدود 35درصد از عشایر در سه استان فارس، چهارمحال بختیاری و کهگیلویه و بویر احمد سکنی گزیده اند.
کاهش جمعیت عشایر
جدای از این موارد بررسی وضعیت جمعیت عشایرکشور در چند دهه گذشته نشان‌دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر کشور در مقایسه با جمعیت کل کشور است که بر اساس اطلاعات منابع تاریخی، درسال 1245 حدود 38.6 درصد جمعیت کشور، عشایری بوده که این نسبت در سال 1345 به 9.6 درصد کاهش پیدا کرده است، هرچند بر اساس آخرین سرشماری رسمی عشایر کشور که توسط مرکز آمار ایران صورت گرفته است نسبت جمعیت عشایر کشور به کل جمعیت به 1.68 درصد کاهش پیدا کرده است که این امر نشان‌دهنده کاهش نسبت جمعیت عشایر کشور است.
استان عشایری کهگیلویه و بویراحمد
استان کهگیلویه و بویراحمد با مساحت حدود ۱۶هزار و ۲64 کیلومتر مربع،سرزمینی نسبتا مرتفع و کوهستانی است که در جنوب غربی ایران واقع شده و به استان چهارفصل شناخته می شود، براساس آخرین سرشماری عشایر کوچنده کشور در سال 1387 توسط مرکز آمار ایران،جمعیت ییلاقی عشایر کهگیلویه و بویراحمد 70 هزار و 770 نفر ( 11هزار و 120خانوار) و جمعیت قشلاقی عشایر این استان 63 هزار و 225 نفر (10 هزار و 88 خانوار) است که این استان 5 درصد از جمعیت عشایری کشور را در خود جای داده است و اراضی کشاورزی در اختیار آنان 53 هزار و 816 هکتار است.
مهمترین عشایر کهگیلویه و بویراحمد شامل ایلات و طوایف بویراحمد، طیبی، دشمن زیاری، دریکوند، چرام، ممسنی، بهمئی، قشقایی، باشت و بابوئی هستند که نوع دام در اختیار عشایر این استان شامل گوسفند و بز و گاو است که در مجموع عشایر کهگیلویه و بویراحمد 925 هزار و 848 رأس دام سبک و ده هزار و 116 رأس دام سنگین در اختیار دارند.
مهمترین تولیدات
مهمترین تولیدات لبنی عشایر کهگیلویه و بویراحمد عبارت ازشیر، روغن حیوانی، کشک، کره، دوغ، ماست، پنیر ، قره قوروت و مهمترین صنایع دستی تولیدی عشایر استان عبارت ازقالی، گبه، گلیم، جاجیم، پلاس، خورجین، توبره و نیز مهمترین گیاهان دارویی در مناطق عشایری این استان هم شامل بومادران، شیرین بیان، شاه پسند، چای کوهی، سینبله ای موردار، پونه سای ایرانی، ثعلب، گل راعی، مینای صخره ای و مریم نخودی است.
دامداری محور فعالیت اقتصادی
با این تفاسیر، محور و زمینه اصلی فعالیت های اقتصادی در جامعه عشایری همان دامداری است که نقش تعیین کننده و بارزی در این شیوه از زندگی دارد اگرچه سایر فعالیت های تولیدی عشایر مانند زراعت، صنایع دستی و … از اهمیت کمتری برخوردار بوده و تحت الشعاع دامداری قرار گرفته است.
اگرچه سرپرست امور عشایر کهگیلویه و بویراحمد در این خصوص وضعیت عشایر این استان نیزمی گوید:از زمان کوچ پاییزه عشایر، تاکنون بیش از ۱۰ هزارو ۸۰۰ خانوار عشایری با ۹۰۰ هزار راس دام سبک و سنگین وارد مناطق قشلاقی این استان شده که۱۰ درصد از عشایر نیز معادل ۳۲۰ خانوار به دلیل فقر مراتع مناطق گرمسیری تاکنون کوچ نکرده اند.
مهرداد کدخداپور می افزاید:با توجه به اولویت امور عشایر برای تامین آب بهداشتی هم اکنون روزانه ۴۰۰ متر مکعب آب آشامیدنی با استفاده از ۱۰ تانکر آبرسان بین عشایر توزیع می شود که تاکنون بیش از ۲ هزار منبع ذخیره آب برای استفاده عشایر در این استان احداث شده است.
وی در ادامه تصریح می کند: پنج هزار کیلومتر جاده عشایری در کهگیلویه و بویراحمد وجود دارد که بر اثر بارندگی ها و سیلاب های سالانه مسدود می شود که هم اکنون تمام راههای عشایری این استان بازگشایی شده و چهار دستگاه ماشین آلات در مناطق عشایری این استان در حال آماده باش برای مقابله با سیل های احتمالی هستند.
کدخدا پور در ادامه می گوید:سالیانه ۲۸ هزار تن شیر، هفت هزار و ۹۰۰ تن گوشت قرمز، ۶۰۰ تن پشم و۱۵۰ تن کشک و روغن توسط جامعه عشایری کهگیلویه و بویراحمدتولید می شود،ومیزان تولید سالیانه صنایع دستی عشایر استان نیز ۱۰ هزار متر مربع است.
عشایر در روزگار کرونایی
سرپرست امور عشایر کهگیلویه و بویراحمد اشاره به وضعیت عشایر در روزگار کرونایی می افزاید:هنوز موردی از بیماری کرونا در جامعه عشایری استان گزارش نشده است،۷۰ هزار و ۷۷۰ نفر از جمعیت کهگیلویه و بویراحمد عشایر است که از ۶ ایل بومی، دو طایفه قشقایی، ۱۶ تیره، ۱۸۱ طایفه و بیش از یک هزار و ۱۱۰ اولاد شکل گرفته است هرچند ۵۵ درصد دام، ۲۷ درصد عرصه‌های زراعی، ۱۷ درصد باغ‌ها و تولید ۵۴ درصد گوشت قرمز استان متعلق به جامعه عشایری است.
طرح زنجیره گوشت قرمز
وی درادامه نیز می افزاید:۹۰ میلیارد ریال تسهیلات بانکی برای تحقق طرح زنجیره گوشت قرمز عشایر استان در سال جاری اختصاص یافته است که به هر یک از خانوارهای عشایر کهگیلویه و بویراحمد ۵۰۰ میلیون ریال تسهیلات بانکی پرداخت می شود.
وی بیان می کند:۸۰درصد از این تسهیلات برای خرید خوراک دام و ۲۰ درصد نیز به صورت نقدینگی پیش بینی شده است واین تسهیلات با سود ۱۰درصد پرداخت می شود که سال گذشته ۱۷۰ میلیارد ریال تسهیلات بانکی طرح زنجیره ای گوشت قرمز در کهگیلویه و بویراحمد به ۲۵۴ دامپرور مناطق عشایری پرداخت شد که این تسهیلات نقش مهمی در افزایش تولید داشته است.
مصائب عشایر
جدای از این موارد باید توجه داشت که لحظه لحظه زندگی عشایر از کوچ گرفته تا دامداری در قشلاق و ییلاق کار و تلاش است و استراحت برای عشایر نیز جایگاهی ندارد،عشایر ایران زمین با آغاز کوچ با مشکلات و مصائب بسیاری همچون قیمت گوشت،مشکل تحصیل،گرانی نهاده های دامی،حمل و نقل و... روبرو بوده که امسال شیوع بیماری کرونا نیز به مشکلات جدید عشایر هم اضافه شد و نگرانی های بسیاری برای جامعه عشایری کشورمان به ارمغان آورده است.
تبعات شیوع کرونا
هرچند به گفته متولیان امر امسال ۳ تا ۵ میلیون رأس دام عشایر راهی به بازار پیدا نکردند،بنابراین تبعات ویروس کرونا،افزایش هزینه‌ها ، کاهش شدید فروش دام و کسادی بازار گوشت قرمز شرایط اقتصادی و معیشتی نامطلوبی برای بخش زیادی از جمعیت یک‌میلیون و 108هزار نفری عشایر کشورمان ایجاد کرده که به تبع جان و رمقی هم برای عشایر باقی نگذاشته است.
کاهش تقاضا گوشت قرمز
هرچند آمار ابتلا به کرونا در میان جمعیت کوچ‌نشین بسیار پایین است، اما تعطیلی ادارات و دستگاه های مختلف، رستوران‌ها، عدم برگزاری جشن‌ها و آیین‌های مذهبی و سنتی نیز تقاضا برای گوشت قرمز(مهمترین محصول تولیدی عشایر )را به‌صورت چشمگیری کاهش داده است که 25درصد از گوشت قرمز موردنیاز کشور از سوی عشایر تولید می‌شود و علاوه بر کاهش تقاضا برای این محصول، افزایش قیمت نهاده‌های دامی و کمبود علوفه هم مشکلات این قشر را دوچندان کرده است.
این در حالی است که به گزارش رسانه های خبری سرپرست سازمان امور عشایر ایران در دیداری با "عباس گلرو" عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس(اول آذرماه) ،دلایل کاهش مصرف گوشت را برگزار نشدن مراسمات محرم و صفر و نذورات مردم، برگزار نشدن جشن عروسی و عزای اموات، بسته شدن رستوران‌ها و جلوگیری از صادرات دام عنوان کرده است.
کاهش 40درصدی مصرف گوشت
شاهپور علائی‌مقدم در این دیدار نیز گفته است که ۴۰ درصد مصرف گوشت قرمز در کشور با شیوع کرونا کاهش یافته که به دلیل انباشت دام موجب ضرر عشایر شد، به‌طوری که می‌توان گفت کرونا بیشترین ضرر را به اقتصاد عشایر زده است،بنابراین باید برای ارتقای رفاه و معیشت عشایر برنامه داشته باشیم،در این زمینه در سال‌های اخیر هفت برنامه و طرح تعریف شده که شاخص‌ترین آنها اجرای "طرح زنجیره تولید گوشت قرمز" است.
دلالان، بیشترین ضرر عشایر
وی درادامه نیز توضیح داده که عشایر بیشترین ضرر را وقتی می‌دهند که دام‌شان را دلالان و واسطه‌ها می‌گیرند، اما با اجرای زنجیره تولید گوشت و پرداخت تسهیلات به عشایر، دست دلالان کوتاه شده است با اجرای این طرح اطمینان خاطری برای عشایر ایجاد شده و تاکنون ۲ هزار میلیارد تومان تسهیلات برای اجرای آن به عشایر پرداخت شده است.
سرپرست سازمان امور عشایر ایران همچنین اظهار کرده که فراوری، بسته‌بندی، برندسازی و بازاریابی محصولات عشایر دارای اهمیت زیادی است و آمادگی داریم در صورت برندسازی، از راه‌اندازی فروشگاه‌های عشایری با محوریت تعاونی‌های عشایری حمایت کنیم،بنابراین تعداد ۲۳۰ تعاونی عشایری در کشور وجود دارد که همه عشایر بدون استثناء عضو این تعاونی‌ها هستند، اکنون میانگین سرمایه هر عشایر در این تعاونی‌ها که ۲۰۰ هزار تومان بود به یک میلیون تومان افزایش یافته است.
تغییر الگوی تعذیه دام
علائی‌مقدم در ادامه نیز گفته که تغییر الگوی تعذیه دام از جو به کنسانتره در مناطق عشایری در حال جا افتادن است ،درحالی که بهره‌وری جو به‌طور تقریبی ۶۵ درصد است اما بهره‌وری کنسانتره ۱.۵ برابر جو است که هزینه‌های تولید را در مناطق عشایری کاهش می‌دهد.
جایگاه عشایر در بودجه سالیانه
سرپرست سازمان امور عشایر ایران با انتقاد از اینکه در قانون بودجه سالیانه، عشایر چندان دیده نمی شوند، نیز بیان کرده ۸۴ میلیون هکتار مرتع در کشور وجود دارد که ۳۴ میلیون هکتار آن در اختیار عشایر است، با بهره‌برداری از این مراتع هر نفر عشایر گوشت ۱۶ نفر ایرانی را تامین می‌کند که مهم است در بودجه سالیانه کشور به این موضوع توجه شود.
سرپرست سازمان امور عشایر ایران در ادامه نیز توضیح داده که اتحادیه تعاونی عشایری درخواست تامین ۹ هزار تن جو برای عشایر داده است، اما تا به امروز ارز ۴۲۰۰ تومانی از سوی بانک مرکزی برای تامین آن اختصاص داده نشده است،طرحی در دست پیگیری است تا با تفاهم اتحادیه عشایری دامداران متحرک و شرکت پشتیبانی امور دام وزارت جهاد کشاورزی، به‌ازای تولید هر کیلوگرم دام دو کیلوگرم جو به عشایر داده شود.
شاهکار مجلس برای عشایر
علائی‌مقدم بازهم ادامه‌داده میزان تولید پشم در کشور ۴۳ هزار تن است که ۱۳ هزار تن آن را عشایر تولید می‌کنند، اما به دلیل اینکه خریداری ندارد سوزانده می‌شود و باید برای این موضوع فکر و برنامه‌ریزی شود،هرچند سازمان امور عشایر با امنیت غذایی و تامین مواد غذایی مردم سر و کار دارد که باید حمایت‌های لازم از سوی مجلس انجام شود.
وی توضیح داده اگر برای جامعه عشایری در قانون ظرفیت ایجاد کنیم، دستگاه‌های مختلف موظف به ارائه خدمات به آنان می‌شوند و دیگر نیاز نیست برای توجه به عشایر التماس کنیم،۱۷ مورد در قانون برنامه ششم توسعه از عشایر نام برده شده که سهم عشایر از مالیات بر ارزش افزوده شاهکار مجلس است که سالیانه ۱۵۹ میلیارد تومان از این محل برای اجرای پروژه‌های زیربنایی در مناطق عشایری اختصاص می‌یابد.
ارتقای ۱۱ شاخص توسعه‌ای
علائی‌مقدم در این دیدار هم اضافه‌کرده که ارتقای ۱۱ شاخص توسعه‌ای در زمینه‌های دسترسی به آب، راه، بهداشت و درمان و مسائل آموزشی و مذهبی را در مناطق عشایری پیگیری می‌کنیم و درخواست داریم نمایندگان مجلس ما را در این زمینه‌ها یاری کنند،بنابراین 66 هزار کیلومتر راه عشایری در کشور داریم که اطلس این راه‌ها تهیه شده و نیاز به رسیدگی دارند، از نمایندگان مجلس درخواست داریم طرح جامع ملی در خصوص راههای عشایری تصویب کنند.
شاخصه‌های جامعه عشایری
بر این اساس،70 درصد اقتصاد عشایر کشور متکی به دام بوده و کوچ رو بودن ،زندگی در مناطق قشلاقی و ییلاقی، تولید محصولات پروتئینی، لبنی، گیاهان دارویی و صنایع دستی از شاخصه‌های جامعه عشایری است هرچند عشایر 40درصد مراتع و حدود 29درصد دام سبک کشور را در اختیار دارند.
مقایسه آمار جمعیتی در 4سرشماری انجام شده از عشایر در دهه‌های گذشته از کاهش جمعیت و همچنین طایفه‌های عشایری خبر می‌دهد؛ کاهشی که با وجود مشکلات زیاد عشایر در آینده هم قابل پیشبینی خواهد بود اگرچه مهمترین دغدغه عشایر باتوجه به نوع زندگی و درآمد مربوط به دام است و در این روزهای سخت کرونایی، کمبود دارو و واکسن دام هم بر مشکلات آنها افزوده است.
ضرورت حمایت از جامعه عشایری
با این وجود هم سراسر زندگی جامعه عشایری مملو از مشکلات است اما با توجه به نقش مهم آنها در توسعه اقتصادی کشور و تحقق اقتصاد مقاومتی باید مورد توجه جدی مسئولان و متولیان امر قرار گیرند،مردمان عشایر با تولید سالیانه بیش از ۱۹۰ هزار تن گوشت قرمز(25درصد) و تولید ۳۵ درصد صنایع دستی سهم مهمی را در اقتصاد درون زای کشور ایفا می کنند که به همین جهت باید حمایت‌ها از این قشر زحمت کش هم افزایش یابد.
