به گزارش خبرگزاری بسیج از شاهرود، مدتی است که استخراج معدنی در روستای تاش از توابع شهرستان شاهرود در ارتفاعات شاهوار باعث نگرانی‌هایی از جنس زیست‌محیطی در بین متخصصان و مردم شده است.لذا بر آن شدیم تا با یکی از متخصصان زمین‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود که درباره این موضوع تحقیقاتی را انجام داده مصاحبه‌ای داشته باشیم.
دکتر عبدالرضا جعفریان استادیار گروه زمین‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود در مورد استخراج ماده معدنی بوکسیت از منطقه تاش در ارتفاعات کوه ۴۰۰۰ متری شاهوار شاهرود گفت: معدن کاری برای استخراج اکسید و هیدروکسید آلومینیوم (بوکسیت) در منطقه تاش عوارض و خطرات زیست‌محیطی عدیده‌ای را برای این منطقه ایجاد کرده است.
وی یکی از اولین مخاطرات را تخریب سنگ مخزن‌های آب کارستیک ارتفاعات شاهوار برشمرد و گفت: باتوجه به عکس زیر واقع بر نقشه Google Earth محدوده حوضه آبخیز شاهرود- بسطام با رنگ بنفش مشخص‌شده است که معرف محدوده جمع‌آوری آب در این حوضه آبخیز است. این حوضه آبخیز از حوضچه‌های کوچک‌تر و متعددی شکل‌گرفته است و هریک از این حوضچه‌ها آب جمع‌آوری شده خود را به یک آبراهه خطوط آبی‌رنگ در شکل ۱ به‌عنوان آبریز می‌ریزند و این آبراهه‌ها در جهت شیب زمین به یکدیگر متصل شده و آبراهه‌های بزرگ‌تری را شکل می‌دهند. به‌این‌ترتیب کل حوضه آبخیز شاهرود- بسطام با این سیستم زهکشی آب تغذیه شده و سفره های زیرزمینی دشت‌های شاهرود٬ مجن٬ پشت بسطام و ... از این سیستم آبراهه‌ای تغذیه می‌شود.
لذا آب کل این حوضه آبخیز که از منشا بارش‌های سالانه هزاران ساله و ذخیره شدن آن‌ها در سفره‌های آب زیرزمینی است از یک چنین سازوکاری شکل‌گرفته است. حال با یک نگاه اجمالی بر شکل ۱ مشخص می‌شود که سرچشمه و سرشاخه‌های این سیستم جمع‌آوری آب در حوضه آبخیز شاهرود- بسطام از ارتفاعات شمالی شاهرود – بسطام یعنی همان ارتفاعات شاهوار سرچشمه می‌گیرد و هرگونه دست‌کاری زمین در این سرشاخه‌ها دارای تأثیر مستقیمی بر منابع آب حوضه آبخیز شاهرود- بسطام دارد.
مضافا بر اینکه معدن بوکسیت تاش که به‌صورت روباز استخراج می‌شود با ایجاد انفجارهای بزرگ بار فوقانی سنگ معدن بوکست را که متأسفانه سنگ‌های آهکی به سن بیش از ۲۰۰ میلیون سال است تخریب می‌کنند تا در حفرات کارستیک این سنگ‌آهک به ماده معدنی بوکسیت برسند. بار فوقانی که همان سنگ‌های آهکی سرشار از خلل و فرج و حفرات کارستیک جهت ذخیره آب است به‌عنوان باطله معدن در مسیرهای آبراهه‌ای یا جاهای دیگر رها می‌شود. غافل از اینکه این سنگ‌های آهکی به‌عنوان سنگ مخزن منابع آب شاهوار نابود و به‌عنوان باطله دور ریخته و فقط ماده معدنی بوکسیت پس از سنگجوری و سنگ‌شکنی بار کامیون شده و از منطقه خارج می‌شوند.
و بدین ترتیب تأثیر این تخریب سنگ مخزن شاهوار بسیار مخرب و نگران‌کننده است زیرا چشمه‌های بزرگ و با آبدهی بالا در ناحیه شاهوار در مجاورت معدن ازجمله چشمه پیر میشی٬ چشمه پری خانی٬ چشمه امیر و... دارای سنگ مخزنی آهک کارستیک هستند که آب را در خود ذخیره کرده و از محل این چشمه‌ها جاری می‌شوند. (شکل2)
این چشمه‌ها و ذخایر آب کارستیک شبیه ذخایر و منابع آب کارستیک منطقه زاگرس ایران است و به‌عنوان ذخایر استراتژیک آب ایران محسوب می‌شود. بسیار بدیهی و واضح است که با تخریب سنگ‌های مخزنی آهکی کارستیک ۲۰۰ میلیون ساله توسط معدن کاری روباز و انفجارهای بزرگ جهت حذف بار فوقانی به‌عنوان باطله (سنگ‌آهک کارستیک ۲۰۰ میلیون ساله) چه فاجعه بزرگی برای منابع آب کارستیک شاهوار رخ می‌دهد.
شکل ۱) حوضه آبخیز شاهرود-بسطام٬ خطوط بنفش‌رنگ مرز این حوضه آبخیز را نمایش می‌دهد و خطوط آبی‌رنگ سیستم آبراهه‌ای و رودخانه‌های این حوضه آبخیز را نشان می‌دهد.
شکل ۲) موقعیت چشمه‌های کارستیک شاهوار چشمه پیر میشی٬ چشمه پری خانی٬ چشمه امیر و... با سنگ مخزن آهکی در مجاورت ناحیه معدن بوکسیت تاش (خطوط بنفش حوضچه‌های آبخیز٬ خطوط آبی آبراهه‌ها).
جعفریان در مورد عارضه دوم این معدنکاری در ارتفاعات شاهوار یعنی تغییر شیب توپوگرافی در مرز حوضه آبخیز شاهرود افزود:
مشکل دیگری که توسط چنین برداشت‌های وسیعی در ناحیه در حال رخ دادن است این است که این معدن کاری در مرز شمالی حوضه آبخیز شاهرود- بسطام در مجاورت حوضه آبخیز علی‌آباد گرگان قرار دارد. لذا چنین تخریب وسیعی در این مرز حوضه آبخیز سبب می‌شود که شیب توپوگرافی در حوضچه‌های جمع‌آوری آب در این مرز به سمت شمال تغییر کرده و آب بین حوضه‌ای حوضچه‌های متعلق به حوضه آبخیز شاهرود- بسطام از این حوضه جدا شده و به سمت حوضه آبخیز علی‌آباد گرگان در مرز مشترک جاری شود (شکل۳). درحالی‌که شهرستان شاهرود به دلیل کمبود آب طرحی را در دست اجرا دارد که از منطقه قطری از آب‌های چشمه‌های حوضه آبخیز علی‌آباد گرگان به حوضه آبخیز شاهرود- بسطام منتقل کند. درحالی‌که با این تخریب وسیع در منطقه معدن بوکسیت تاش شیب توپوگرافی در مرز این حوضه آبخیز به سمت حوضه آبخیز علی‌آباد گرگان تغییر می‌کند و بخشی از منابع آبی متعلق به حوضه آبخیز شاهرود- بسطام در این مرز از این حوضه آبخیز جدا می‌شود. و مشکل کمبود آب شهرستان شاهرود بیشتر خواهد شد.
شکل ۳ ) موقعیت معدن بوکسیت تاش در مرز حوضه آبخیز شاهرود و حوضه آبخیز علی‌آباد گرگان در یک تصویر مایل از
Google Earth
وی خطر آلودگی منابع آب‌وخاک به فلزات سنگین را از دیگر مضرات استخراج معدن در این منطقه عنوان و تصریح کرد: با توجه به نتایج آنالیز نمونه‌های بوکسیت معدن تاش جهت تعیین عناصر کمیاب ٬ مقادیر بعضی از فلزات سنگین نظیر سرب(Pb)٬ نیکل (Ni)٬ کرم (Cr) ٬ آرسنیک (As)٬ در نمونه‌های بوکسیت تاش بالا است. لذا با فرایند استخراج بوکسیت از میان سنگ‌های آهکی و خردایش آن‌ها عناصر فلزات سنگین نامبرده وارد منابع آبی مجاور ماده معدنی شده و از طریق سیستم زهکشی آب‌های ناحیه به سرتاسر حوضه آبخیز شاهرود-بسطام منتقل می‌شود. این فلزات سنگین دارای خطر بیماری‌زایی اثبات‌شده در مناطق مختلف دنیا است. بیماری‌هایی نظیر سرطان دستگاه گوارش٬ مثانه٬ پوست و ریه ازجمله این عوارض هستند (WHO,2011). بر اساس استانداردهای سازمان بهداشت جهانی (WHO,2011) حداکثر میزان تمرکز آرسنیک (As)در آب آشامیدنی 0.01 ppm است. اما ملاحظه می‌شود که در بعضی از نمونه‌ها تا 129ppm آرسنیک وجود دارد. لذا این سنگ‌های معدنی پتانسیل آلایش آب‌های منطقه را تا مقادیر بیش از 0.01 ppm دارا می‌باشند. فلزات سنگین اگرچه که مقادیر اندکی دارند ولی به جهت اینکه سیستم دفعی انسان قادر به دفع آن‌ها نیست٬ به‌صورت تجمعی در بدن انسان افزایش تمرکز میابد و نهایتا سبب بیماری‌زایی در فرد می‌گردد.
ممکن است این سؤال مطرح شود که این عناصر در سنگ معدن قبل از استخراج هم وجود داشته و چرا در آن زمان در اعماق زمین بیماری‌زا نبوده‌اند؟ جواب این است که درست است که این فلزات سنگین در ماده معدنی از ابتدا وجود داشته است اما ماده معدنی بوکسیت در دل آهک‌های سازند الیکا در میان حفرات کارستیک این سنگ بسته‌بندی‌شده و از دسترس آب‌های زیرزمینی و آب‌های جاری دور بوده‌اند و این عناصر نمی‌توانسته‌اند در حالت اولیه خود وارد منابع آب شوند. اما با استخراج بوکسیت از دل زمین و خردایش و سنگ جوری آن سنگ به قطعات ریز تبدیل می‌شود و در سطح زمین در تماس مستقیم با آب‌های جاری آن‌ها را آلوده می‌کند. و آب‌های زیرزمینی منطقه هم در اثر این فرایند آلوده می‌شوند.
از طرف دیگر با انفجارت معدنی ریزگرد های تولیدشده حاوی مقادیر زیادی از این فلزات سنگین هستند که از طریق تنفس وارد سیستم تنفس انسان می‌شود. همچنین این ریز گردها خاک منطقه را هم آلوده کرده و محصولات کشاورزی منطقه آلوده به این فلزات سنگین می‌شوند.
عضو هیات علمی گروه زمین‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود تأثیر ذرات غبار بوکسیت بر انسان و گیاهان را یکی از خطرات جدی این معدن برشمرد و تأکید کرد: استخراج سنگ معدن بوکسیت به روش معدن کاری روباز و با انفجار روباره سبب تولید ریزگرد در منطقه می‌گردد. ریزگردهایی که مقادیر زیادی اکسیدها و هیدروکسیدهای آلومینیوم دارند. طبق گفته اهالی محل هنگام انفجار تمام منطقه را ریزگرد معدنی فرامی‌گیرد. این ریزگردهای حاوی آلومینا تاثیر نامطلوب بر انسان و گیاهان برجای میگذارد. بر اساس مطالعات سازمان بهداشت جهانی (WHO) ریزگردهای با قطر 2.5 تا 10 میکرون با نفوذ در سیستم تنفسی سبب مشکلات تنفسی٬ بالا رفتن ریسک بیماری‌های قلب و عروق٬ تولد نوزادان نارس٬بیماری‌های سیستم عصبی٬ می‌گردد این عوامل به‌ویژه بر روی کودکان شدیدتر از بزرگ‌سالان است.
از طرف دیگر مجاورت معدن بوکسیت تاش با جنگل‌های هیرکانی الستان در ضلع شمالی معدن سبب از بین رفتن درختان جنگلی این ناحیه می‌شود. بطوریکه معدنکاری بوکسیت در کشور جامائیکا و مالزی سبب تخریب وسیع جنگل‌ها و گیاهان جنگلی این کشورها شده است. همچنین ایجاد جاده‌های معدنی جهت دسترسی کامیون‌ها به ماده معدنی تخریب وسیع دامنه‌های شاهوار را سبب شده است. تردد وسیع کامیون‌های حمل مواد معدنی در جاده‌های خاکی معدن خود از دیگر عوامل تولید غبار و آلودگی هوا در ناحیه است.
تأثیرات زیست‌محیطی دیگری که این معدن کاری بر گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه دارد خود مقوله دیگری است که باید توسط متخصصین مربوطه مطالعه و گزارش شود.
عکس شماره یک
عکس شماره دو
عکس شماره سه
