طرح خاورمیانه بزرگ چگونه شکل گرفت؟

به گزارش خبرگزاری بسیج، کتاب «طرح خاورمیانه بزرگ و امنیت ملی ایران» نوشته دکتر حشمت‌الله فلاحت‌پیشه عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی و دانیال درویشی است که نشر حکایت قلم نوین آن را در سال 1397 منتشر کرده است.

«طرح خاورمیانه بزرگ» که در سال 2004 میلادی به عنوان راهبرد منطقه‌ای آمریکا در خاورمیانه در ربع قرن اول قرن بیست‌ویکم منتشر شد، واکنشی استراتژیک بود به گزارش توسعه انسانی سال 2003، که بر مبنای آن در جغرافیای اسلامی و عربی به دلیل فقدان دموکراسی، جوانان شاخصه‌های تهدیدآمیزی برای منافع غرب از خود بروز می‌دهند.

به گفته فلاحت‌پیشه در مقدمه کتاب: «روح طرح خاورمیانه بزرگ حفظ دنیای عرب در قلمرو استراتژیک آمریکا و ارتقاء امنیت اسرائیل در افق 2025 است ولی سازوکار آن تشویق و حتی تحمیل دموکراسی به دنیای عرب می‌باشد.»

اگر چه گروه‌هایی مانند حزب‌الله لبنان، برخی گروه‌های شیعی عراقی، گروه‌های مقاومت در فلسطین و البته جمهوری اسلامی ایران، تهدیدهای این طرح به شمار می‌آمدند، اما به اعتقاد مولفان کتاب، برخی موضع‌گیری‌های داخلی نیز در شکل‌گیری ساختار ضد امنیت ایران در چارچوب طرح خاورمیانه بزرگ، که «ایران‌هراسی» نامیده می‌شود موثر بوده است. از جمله این موضع‌گیری‌های داخلی، ادعای محو اسرائیل و نیز رد هولوکاست به وسیله رئیس دولت‌های نهم و دهم بوده است.

کتاب در پنج فصل، علاوه بر تامل در پیشینه‌های تاریخی و تئوریک این بحث، به چگونگی شکل‌گیری طرح خاورمیانه بزرگ و نیز پیامدهای آن برای امنیت ملی ایران می‌پردازد.

فصل اول کتاب زمینه‌های تاریخی تحولات در خاورمیانه را بررسی می‌کند. از جمله مباحث این فصل، نگاهی به شکل‌گیری خاورمیانه، جایگاه این منطقه در جنگ سرد، تاثیر فروپاشی شوروی بر این منطقه و نیز تاثیر حادثه یازدهم سپتامبر بر منطقه است. به گمان نویسندگان، در شرایط فعلی تلاش بازیگران منطقه خاورمیانه متمرکز بر شکل دادن به نوعی «منطقه‌گرایی نوین» بر مبنای بازتعریف روابط میان خود و نیز گسترش ارتباطات و نفوذ و هژمونی مبنتی بر شبکه‌های اطلاع‌رسانی از طریق شکل دادن به شبکه‌های تلویزیونی منطقه‌ای و... است.

فصل دوم کتاب که به مرور مبانی تئوریک امنیت ملی اختصاص دارد، پس از بررسی ابعاد اساسی امنیت ملی مشتمل بر بعدهای نظامی، اقتصادی، محیطی و سیاسی- فرهنگی، دیدگاه‌های آرمان‌گرایان و واقع‌گرایان درباره امنیت ملی را بررسی می‌کند و سپس به چالش‌های امنیت جهانی در آغاز قرن بیست‌ویکم می‌پردازد. این چالش‌ها در چندین حوزه مشاهده می‌شود. از جمله چالش‌های محیط‌زیستی، چالش افزایش جمعیت، شکاف بین کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته، چالش‌های مرتبط با بازیگران غیر دولتی از قبیل گروه‌های تروریستی و... و در نهایت چالش‌های مرتبط با جهانی شدن.

فصل سوم کتاب به بررسی دگرگونی‌های ژئوپولتیکی دهه 90 میلادی و تاثیر آن بر جغرافیای امنیتی ایران اختصاص دارد. دگرگونی‌های ژئوپولتیکی‌ای که در این فصل از آنها یاد شده است، عبارتند از: فروپاشی نظام دوقطبی، جنگ خلیج فارس (حمله آمریکا به عراق پس از تجاوز این کشور به کویت) و نیز حمله آمریکا به افغانستان که اگر چه پس از دهه نود میلادی رخ داده است ولی از آنجا که پیش از شکل‌گیری طرح خاورمیانه بزرگ صورت گرفته، نویسندگان آن را در چارچوب این فصل گنجانده‌اند.

در انتهای فصل و بر مبنای جغرافیای نوین امنیتی‌ای که مبتنی بر انبساط و انقباض قدرت‌های شمالی و جنوبی ایران بوده و منجر به شکل‌گیری موقعیتی ویژه برای قدرت‌گیری منطقه‌ای ایران شده، چهارچوب امنیتی جمهوری اسلامی ایران تبیین شده است. بر مبنای این تبیین، چالش‌هایی نظیر فشار تک‌قطبی منبعث از اختلاف ایران و آمریکا، مبارزه جهانی برای نفت، خطرهای مسابقه تسلیحاتی از جمله چالش‌های تصویر شده‌اند که امنیت ملی ایران را متاثر می‌سازد و بر این مبنا چهارچوبی چندسطحی و چندبعدی برای امنیت ملی ایران طرح شده است. بر اساس این طرح، منابع ناامنی ایران هم داخلی است و هم خارجی که سطح خارجی به دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی تقسیم می‌شود.



منابع داخلی ناامنی از دو جهت بسیار مهم هستند: اول، از جهت اینکه ناامنی داخلی زمینه مناسبی برای تجاوزات خارجی است و نیز از این جهت که این سطح از ناامنی می‌تواند رفاه عمومی را تهدید کند. در سطح فراملی، منابع ناامنی را در دو بخش منطقه‌ای و بین‌المللی می‌توان ارزیابی کرد. در سطح منطقه‌ای، کشورهای در حال توسعه تمایل بسیار بالایی نسبت به درگیری بین‌الدولی دارند و به ویژه منطقه خاورمیانه از این نظر منحصر به فرد است. در سطح بین‌المللی هم شاهد تهدیدات عمده‌ای بر ضد امنیت ملی هستیم و در بسیاری مواقع سطح منطقه‌ای به شدت از سطح بین‌المللی متاثر می‌شود.

در بخش چهارم کتاب، ابعاد طرح خاورمیانه بزرگ مورد بررسی قرار گرفته است. زمینه‌های تاریخی این طرح، بودجه طرح و منابع تامین آن، نقش ناتو در این طرح، اهداف طرح و در نهایت پیامدهای آن از مواردی هستند که در این بخش مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در بخش پیامدهای طرح استدلال شده است که اجرای آن باعث ایجاد تزلزل در پایه‌های قدرت منطقه‌ای است. از جمله حفظ قدرتی مانند عراق، لزوم شکل‌گیری جایگزین برای آن را نمایان ساخته بود و همین مسئله به خلق جایگزین برای مراکز قدرت موجود در خاورمیانه منجر شد. این روند به تغییر و اصلاح نگرش‌های سنتی نسبت به قدرت سیاسی در خاورمیانه انجامید و اهمیت قدرت نرم، جای محوریت بی‌چون و چرای قدرت سخت در خاورمیانه را گرفت.

در پایان فصل موانع راهبردی طرح خاورمیان بزرگ بررسی شده است. عدم هماهنگی طرح با ساخت فرهنگی خاورمیانه، مقاومت‌های درون ساختاری از سوی دولت‌ها و ملت‌های عربی، بی‌اعتمادی مردم منطقه به آمریکا و ابهامات فراوان در جنبه‌های مختلف طرح از موانع اجرای کامل و موفق آن بوده است.

فصل آخر کتاب به پیامدهای طرح خاورمیانه بزرگ برای امنیت ملی ایران اختصاص دارد. این پیامدها از چهار بعد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، نظامی و امنیتی و نیز اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. از جمله پیامدهای سیاسی این طرح برای ایران، ایجاد چالش‌های قومیتی و تلاش آمریکا و متحدانش برای اختلاف افکنی مذهبی میان شیعه و سنی در ایران ذکر شده است، پیامد فرهنگی اجتماعی آن هدفگذاری طرح برای تحت تاثیر قرار دادن جوانان و دانشگاهیان در قالب نوعی تهاجم فرهنگی دانسته شده و در بخش پیامدهای نظامی، نویسندگان معتقدند حضور آمریکا در خاورمیانه می‌توانسته پیامد انزوای ایران در منطقه را به دنبال داشته باشد. از منظر اقتصادی نیز از آنجا که این طرح با مسئله تحریم اقتصادی ایران همراه شده است، در پی آن بوده که چالش امنیتی فراوانی برای ایران ایجاد کند.

مدت زمان چندانی به پایان بازه اجرای طرح خاورمیانه بزرگ باقی نمانده است. همان‌گونه که ذکر شد بنای این طرح این بوده است که در ربع قرن اول قرن بیست و یکم اجرایی شود. ولی اکنون مدت‌هاست که دیگر خبری از این طرح نیست و با خروج نیروهای آمریکایی از عراق و کم شدن نیروهای این کشور در افغانستان، در عمل این طرح شکست خورده است. قدرت منطقه‌ای ایران نیز در خاورمیانه به نسبت بازه زمانی آغاز این طرح بیشتر شده است. این‌ها نمودهایی از تاثیر بلندمدت این طرح به امنیت ملی ایران است که در کتاب مغفول واقع شده است. به نظر می‌رسد که کتاب مدت‌ها پیش نوشته شده و بدون آنکه به روز رسانی شود به دست ناشر سپرده شده است.

کتاب «طرح خاورمیانه بزرگ و امنیت ملی ایران» را نشر حکایت قلم نوین، در 268 صفحه با شمارگان 500 نسخه و قیمت 25 هزار تومان منتشر کرده است.