تغییر کاربری «ایاصوفیه» و «نمادگرایی» در سیاست خارجی ترکیه
به گزارش سرویس اساتید خبرگزاری بسیج، اندیشکده راهبردی تبیین در مقاله‌ای به موضوع تغییر کاربری «ایاصوفیه» و «نمادگرایی» در سیاست خارجی ترکیه پرداخته است.
در این مقاله تحلیلی آمده است:
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه فرمان تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد را امضا کرد و دولت ترکیه نخستین نماز جمعه را ۲۴ جولای در این مکان و با حضور عموم مردم برگزار کرد. این اقدام که با واکنش کشورهایی نظیر آمریکا، یونان و قبرس، کلیسای ارتدکس روسیه و بسیاری از مسیحیان کشورهای مختلف دنیا روبه‌رو شده، از دید بسیاری از کارشناسان ترکیه در راستای «نمادگرایی» یا بهره‌گیری اردوغان از نمادهای هویتی و مذهبی برای پیشبرد سیاست‌های توسعه‌طلبانه تفسیر می‌شود. فارغ از این‌که لفظ «نوعثمانی‌گری» را بتوان برای سیاست‌های آنکارا بکار برد یا خیر، به نظر می‌رسد اردوغان در حال تدارک و تقویت قدرت نرم نوینی برای دولتی است که یک‌بار در انتخابات شهرداری‌ها صندوق‌های رأی را به رقیب غرب‌گرای خود واگذار کرده است.
تغییر کاربری ایاصوفیه و حضور شخص اردوغان در این مسجد و سخنان رئیس امور دیانت ترکیه نشان می‌دهد این اقدام میتواند آغازکننده حرکت‌های نوینی برای نقش‌آفرینی‌های گسترده در غرب آسیا و شمال آفریقا باشد. پیش از این نیز در اظهارنظرهای مسئولان ترکیه بارها مناطق شمالی عراق و سوریه و حتی شمال غرب ایران به عنوان وطن ترکی خوانده و درباره آن ادعاهایی را مطرح کرده‌اند. نگاه دقیق به روند این دست اقدامات، نشان می‌دهد نمادگرایی به عنوان تلاش برای بازگشت به عناصر تاریخ‌ساز ترکیه که اغلب آن‌ها از درون امپراتوری عثمانی بیرون می‌آید، یکی از اهداف آنکارا در اعمال سیاست‌های خود در منطقه به شمار می‌رود. ازاین‌رو تغییر کاربری ایاصوفیه، بهانه‌ای برای پرداختن به این پرسش است که نمادگرایی چه جایگاهی در سیاست خارجی ترکیه دارد؟ برای پاسخ به این سؤال بررسی موارد ذیل حائز اهمیت است.
- ترکیه و تنش‌های عثمانی گرایی در منطقه
ترکیه امروز از یک چالش هویتی میان غرب‌گرایی و نوستالژی امپراتوری عثمانی رنج می‌برد. این چالش باعث شده است تا علاوه بر تلاش برای حضور در اتحادیه اروپا، عثمانی گرایی نیز در سه مفهوم ترک‌گرایی، اسلام‌گرایی اخوانی و کردهراسی در سیاست خارجی این کشور تبلور داشته باشد.
اردوغان به دنبال ایجاد گفتمان عثمانی‌گرایی تلاش دارد تا ژئوپلیتیک هویتی خود را از منطقه ترک‌زبان به منطقه اسلام سنی تسری ببخشد. در این میان، شمال سوریه، شمال عراق، شمال لبنان و شمال غرب ایران به‌عنوان پایه اصلی این قلمروخواهی هویتی به شمار می‌آید. وجود کردها، ترکمن‌ها و آذری‌زبانان ایرانی باعث شده است تا این منطقه به‌عنوان هسته اصلی هویت‌سازی ترکی و غیریت‌سازی کُردی مطرح شود. تحولات بیداری اسلامی که به قدرت‌گیری اخوان المسلمین مصر و تونس و آغاز ناآرامی‌ها در سوریه انجامید، اردوغان را به طمع ایجاد منطقه نفوذ و تجزیه شمال سوریه انداخت؛ لذا با حمایت همه‌جانبه از ارتش آزاد و جبهه النصره تلاش کرد تا دولت سوریه را ساقط و قلمرو نفوذ ترکیه را در سوریه گسترش دهد.
از طرف دیگر حمایت از اقلیت ترکمن عراق در شهرهای تلعفر، کرکوک، موصل و اربیل[۱] در کنار بمباران مناطق کردنشین به بهانه مبارزه با تروریسم و کشتار مردم بی‌گناه، به حضور نامشروع ارتش این کشور و ایجاد بیش از ۳۸ پایگاه نظامی در عمق ۴۰ کیلومتری شمال عراق به بهانه مبارزه با تروریسم انجامیده و شمال عراق را به عرصه تاخت‌وتاز ارتش ترکیه تبدیل کرده است. تلاش دولت ترکیه برای احیای نفوذ امپراتوری عثمانی در منطقه حتی تا مرز تهدید تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران از سوی وزیر کشور دولت اردوغان به بهانه حضور اعضای پ.ک.ک نیز پیش رفت[۲].
- مصادیق نمادگرایی در سیاست خارجی ترکیه
سیاست احیای محور ترکی و حضور در جغرافیای نفوذ امپراتوری عثمانی، به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی نظریه سیاست خارجی داود اوغلو به شمار می‌رود. هرچند اردوغان به‌ظاهر از اندیشه‌های وی استفاده نمی‌کند اما در باطن معتقد است که ترکیه نه یک پل میان شرق و غرب بلکه محوری در راستای احیای تفکر فرهنگی، سیاسی و اقتصادی عثمانی است. لذا تلاش دارد تا عثمانی‌گری را به عنوان زیرساخت اندیشه‌ای سیاست خارجی خود احیا کند.
مصادیق نمادگرایی در سیاست خارجی ترکیه را می‌توان در سه بخش سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تقسیم‌بندی کرد. در مجموع این مصادیق باعث درک ایدئولوژی رفتاری سیاستمداران ترکیه خواهد شد. در این ایدئولوژی، اردوغان در قامت یک قهرمان فاتح نشان داده می‌شود که در خطبه‌های نخستین نماز جمعه در ایاصوفیه به‌وضوح مشخص بود. رئیس امور دیانت ترکیه، خطبه‌های خود را با سلام بر محمد فاتح آغاز و تلاش کرد تا اردوغان را ادامه‌دهنده راه وی برشمارد[۳]. از این منظر درک مصادیق نمادگرایی در سیاست خارجی دولت ترکیه نقش مهمی در چارچوب شناخت اهداف اردوغان دارد.
شاید بتوان تبدیل ایاصوفیه از موزه به مسجد و اقامه نماز جمعه در آن را به‌عنوان مهمترین مصداق نمادگرایی فرهنگی در دولت اردوغان برشمرد؛ اما پایه‌های اصلی نمادگرایی فرهنگی در سیاست خارجی ترکیه با آغاز تفکر نوعثمانی‌گرایی در سال ۲۰۰۴ آغاز می‌شود. درواقع حزب عدالت و توسعه به این موضوع واقف بود که با رویکرد پان‌ترکسیم نمی‌تواند به توسعه نفوذ خود در منطقه ادامه دهد. از این‌رو اردوغان تلاش کرد با تکیه بر مفهوم عام احیای امپراتوری عثمانی، نفوذ خود را در منطقه و جهان اسلام گسترش دهد. حمایت از احزاب اسلام‌گرای اخوان، دفاع از آرمان فلسطین و حمایت از اسلام معتدل باعث شد تا جهان اسلام نیز ترکیه را به‌عنوان یکی از قدرت‌های تأثیرگذار برای رسیدن به آرمان‌های خود برشمارد. تیکا، بنیاد یونس امره، ساخت فیلم‌های تاریخی عثمانی، تلاش برای ثبت خوش‌‌نویسی اسلامی در یونسکو به نام ترکیه و بزرگداشت وقایع تاریخی که ترکان نقش مهمی در آن داشتند، مانند فتح ملازگرد[۴] نماد بارزی برای افزایش قدرت نرم ترکیه در منطقه تحلیل می‌شود. این نمادگرایی بعدها در زمینه‌های سیاسی و اقتصادی نیز تبلور پیدا کرد.
دولت اردوغان از ابتدای روی کار آمدن، سرمایه‌گذاری کلانی را در کشورهایی که روزگاری در قلمرو امپراتوری عثمانی بودند، انجام داد. در بُعد اقتصادی، استفاده از کمک‌های مالی، ایجاد شعبات بانک‌های ترک در کشورهای جداشده از امپراتوری عثمانی و ارائه مشوق‌های اقتصادی برای افزایش تجارت با کشورهای اسلامی با نمادهای عثمانی و با استانداردهای ترکیه، بخش مهمی از تلاش‌های اردوغان به شمار می‌آید. در بُعد سیاسی، اردوغان از سویی با حمایت از گروه‌های اسلام‌گرای افراطی و اخوان‌المسلمین تلاش کرد تا با استفاده از هیجانات بیداری اسلامی خود را به عنوان رهبر تحولات بیداری اسلامی نشان دهد و از سوی دیگر نیز تلاش کرد تا با حمایت از جبهه النصره و داعش برای تغییر نظام سوریه[۵] در کنار ایجاد پایگاه‌های نظامی در قلمرو امپراتوری عثمانی، نفوذ نظامی را در منطقه فرهنگی امپراتوری عثمانی گسترش دهد[۶].
- فرصت‌ها و چالش‌های نمادگرایی در سیاست خارجی برای ترکیه
نمادگرایی در سیاست خارجی دولت ترکیه توانسته است فرصت‌ها و چالش‌هایی را برای این کشور به وجود آورد. از مهمترین فرصت‌هایی که این رویکرد در سیاست خارجی توانسته است برای آنکارا به همراه داشته باشد، می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- بازآفرینی نقش ترکیه در برابر ناتو، اروپا و آمریکا
- ایجاد یک هویت مستقل در برابر غرب‌گرایان و کمالیست‌ها
- تبدیل‌شدن به گزینه اصلی رهبری اسلام سنی برای آرمان فلسطین
- افزایش سهم اقتصادی در بازار کشورهای اسلامی و تبدیل ترکیه به‌عنوان یکی از اقتصادهای قدرتمند جهان اسلام
- حمایت از جریان‌های اخوانی و قدرت‌گیری آن‌ها در برخی از مناطق
- افزایش نفوذ و قدرت نرم در کشورهای اسلامی
این سیاست‌ها علاوه بر این‌که توانسته است فرصت‌ها و دستاوردهایی را برای دولت اردوغان به وجود آورد، چالش‌هایی را نیز در پی داشته است. برخی از این چالش‌ها عبارتند از:
- در سیاست داخلی، اردوغان بخش مهمی از حامیان کمالیست خود را از دست داده است. این موضوع در شکست انتخابات شهرداری‌ها به‌وضوح دیده می‌شود.
- در سیاست خارجی، نمادگرایی ترکیه باعث افزایش تنش‌های منطقه‌ای آنکارا با عربستان، امارات، عراق، ایران، سوریه و مصر شده است.
- دخالت ترکیه در جنگ‌ها و تنش‌های خونین شمال آفریقا، میتواند از نتایج این رویکرد باشد.
- نمادگرایی ترکیه باعث ایجاد تنش در روابط میان آنکارا و اتحادیه اروپا شده است. اعتراضات به تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد نمونه بارز این تنش‌ها به‌حساب می‌آید.
- رویکرد نمادگرای دولت اردوغان باعث شده تا نتواند درک درستی از نقش کردها داشته باشد و تنش میان دولت ترکیه و کردها افزایش یافته است. این رویکرد، باعث احیای روح کردی در چشم‌انداز تحولات داخلی و خارجی ترکیه شده و بحران‌های فراوانی برای این کشور ایجاد کرده است.
- چالش‌های نمادگرایی ترکیه برای قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران
نمادگرایی ترکیه در سیاست خارجی برای قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران نوعی تهدید به شمار می‌رود. با نگاه به عملکرد آنکارا و تلاش برای حضور نظامی و اقتصادی در کشورهای همسایه ایران، این تهدید علاوه بر مسائل سیاست خارجی میتواند به تهدیدات امنیت ملی نیز تبدیل شود. از مهمترین مصادیق این چالش‌ها می‌توان به دور کردن ایران از رهبری جهان اسلام برای پیگیری آرمان فلسطین اشاره کرد. تلاش ترکیه در این راستا، باعث ایجاد گروه‌های اسلام‌گرای اخوانی متعددی در فلسطین و نوار غزه شده که این اقدام انشقاق گروه‌های مبارز فلسطینی را در پی داشته است.
از سوی دیگر شکل‌گیری رقابت میان ترکیه و ایران در بحران‌های منطقه‌ای باعث گسترش شکاف‌های قومیتی و مذهبی می‌شود. درواقع رویکرد نمادگرا در سیاست خارجه ترکیه، باعث ایجاد درک ناقص از مسائل منطقه برای سیاستمداران این کشور می‌گردد. این موضوع، رقابت‌هایی میان آنکارا و تهران در مسائل منطقه مانند بحران سوریه و عراق را رقم می‌زند که به پررنگ شدن حرکت‌های افراطی دینی خواهد انجامید. تلاش‌های ایران برای وحدت اسلامی در برابر افزایش حمایت ترکیه از نیروهای افراطی اسلامی، عملاً باعث صدور بحران در منطقه و کاهش قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران می‌گردد.
اما در این میان هویت‌یابی ترکی به‌عنوان مهمترین نماد در سیاست خارجی ترکیه، چالشی برای ایران محسوب می‌شود. نفوذ ترکیه با تکیه بر هویت ترکی و ترویج آن در کشورهای ترک‌زبان حاشیه دریای خزر، باعث گسترش تنش‌های قومیتی در منطقه قفقاز و آسیای میانه می‌شود. این تنش‌ها میتواند علاوه بر ایجاد مشکلات امنیت داخلی برای ایران، به کاهش قدرت نرم تهران در بحران‌های قفقاز و آسیای میانه نیز بیانجامد. هرچند ایران میتواند با استفاده از شعار وحدت جهان اسلام از یک‌سو و گسترش نفوذ و پررنگ کردن نماد ایدئولوژیک ایرانی در کردهای منطقه از سوی دیگر این تنش‌ها را مدیریت کند.
نتیجه‌گیری
سیاست نمادگرای ترکیه با هدف احیای امپراتوری عثمانی از سوی اردوغان مطرح و پیگیری می‌شود؛ هرچند رسیدن به اهداف این سیاست به دلیل افزایش تنش در منطقه از یک‌سو و حضور قدرتمند هویت شیعی و ایرانی از سوی دیگر با ابهام روبه‌روست. در این خصوص اما نباید این موضوع را از نظر دور داشت که ادامه این اقدامات از سوی ترکیه میتواند باعث عمیق‌تر شدن شکاف‌های قومیتی و مذهبی در منطقه شود که نتیجه آن جز افزایش تنش‌ها و گسترش بحران‌ها در منطقه نخواهد بود.
منابع
[۱] کالین: ترکیه به ترکمن های عراق کمک‌های پزشکی ارسال می‌کند، خبرگزاری TRT، ۲۸٫۰۶٫۲۰۲۰، قابل بازیابی در:
https://www.trt.net.tr/persian/trkhyh-1/2020/06/28/khlyn-trkhyh-bh-trkhm...
[۲] وزیر کشور ترکیه: حدود ۱۰۰ عضو پ‌ک‌ک در ایران حضور دارند، خبرگزاری دویچه وله، ۷٫۰۶٫۲۰۲۰، قابل بازیابی در:
[۳] خطبه‌های نخستین نماز جمعه در مسجد ایاصوفیه، خبرگزاری آناتولی، ۲۰۲۰/۷/۲۴، قابل بازیابی در:
https://www.aa.com.tr/fa//1921137
[۴] انگیزه اردوغان از بهادادن به سلجوقیان و ملازگرد، خبرگزاری تسنیم، ۰۲ شهریور ۱۳۹۸، قابل بازیابی در:
https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/06/02/2081743/
[۵] عماد اصلانی مناره بازاری، چرا ترکیه دنبال توسعه نفوذ در آفریقاست؟ اندیشکده راهبردی تبیین، ۲۰ تیر ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
[۶] عماد اصلانی مناره بازاری، افزایش پایگاه‌های نظامی ترکیه در آفریقا؛ اهداف و پیامدها، اندیشکده راهبردی تبیین، ۲۴ دی ماه ۱۳۹۶، قابل بازیابی در:
انتهای پیام/
منبع: اندیشکده تبیین
