بعثت؛ الگویی متعالی برای بازنمایی سبک زندگی معنوی و اخلاقی

به گزارش سرویس اساتید خبرگزاری بسیج،  سیدعلی قاسم زاده عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) در یادداشتی آورده است:

باسمه تعالی

سیمای پیامبر اکرم (ص) و بعثت رسول در کلام سعدی

الی اَن بَعَثَ اللَهُ مُحَمَّداً رَسُولَ اللَهِ صلّی الله علیه و آله لِاِنجازِ عِدَتِه وَ تَمامِ نُبُوَّتِه مَأخُوذاً عَلَی النَّبیّینَ مِیثاقُه (امام علی ع)

دکتر سیدعلی قاسم زاده عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)

در تعبیری و تفسیری تأویل­گرایانه، می­توان بعثت حضرت رسول (ص) را مصداقی آشکار از سپردن «امانت الهی» به نوع انسان دانست که خداوند بر کوه­ها و دریاها و بر اهل زمین و آسمان عرضه کرده بود؛ اما کسی را یارای تحمل، اقبال و پذیرش آن نبود و به ناچار انسان- این اشرف مخلوقات- بر آن تن داد و بر خود رنج به سرمنزل مقصود رساندن این امانت را تحمیل کرد. گرچه این رنج از هبوط حضرت آدم (ع) همراه آدمی و دغدغة او بود و هریک از انبیا و اولیا به سهم خویش اندکی از بار این رنج را بر دوش کشیده­اند؛ اما بار اصلی تحمل امانت الهی را باید در پذیرش رسالت حضرت حق از سوی پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی (ص) مشاهده کرد. میثاقی که از پیامبر عظیم الشأن اسلام در ابلاغ رسالت و پیام وحی گرفته شد؛ معیار کمال دین در نزد خداوند و کامل­ترین پیام خداوند و اتمام حجت پایانی خداوند برای پاسداشت تعهدی است که ما انسان­ها در پذیرش امانت الهی به خداوند سپرده­ایم.

مبعث رسول اکرم (ص) عید کمال و نقطة عطف دین مبین اسلام است. ارسال و ابلاغ پیام خداوند از سوی انسانی از جنس خود آدمیان، ضمن تقویت حس حقیقت نمایی؛ اهمیت و جایگاه انسان را در نزد حضرت حق آشکار می­سازد. پیامبر اسلام (ص) به مصداق «انا ارسلناک رحمه للعالمین» مظهر رحمت و صلح و آشتی است و مأموریت برحقش اتمام و اکمال مکارم اخلاق و زودن جهل و حقارت از جامعة انسانی بود. این روست که -به عقیدة بنده- بعثت حضرت رسول (ص) الگویی متعالی برای بازنمایی سبک زندگی معنوی و اخلاقی است و برماست که به پاس رنج­های بی­غایتی که حضرت رسول برای رستگاری نوع بشر تحمل کرده، در پرتو عمل به اوامر الهی و دوری از منکرات و منهیات در تحقق جامعة جهانی اخلاق­مدار یا آرمانشهر انسانی- الهی در این دنیا و به تبع آن کسب کمال رضایت خداوند و وصال به حضرت دوست در سرای ابدی بکوشیم.

برای پاسداشت این روز مبارک و درد و رنج­‌های غیرقابل تحمل حضرت رسول (ص) است که شعرا و ادبای ایرانی از دیرباز تاکنون کوشیدند برای زنده­نگهداشتن عظمت رسالت پیامبر اکرم (ص) به کمک ظرفیت­های کلام ادبی به بازنمایی سیمای آن حضرت و انتقال ارزش­‌های این عید بزرگ برای نسل­‌های بعدی روی آورند تا همواره عاملی برای وحدت و توسل بر مؤلفه‌­های وحدت بخش امت اسلام و یادکرد هدف غایی رسالت حضرتش باشند. شاید در میان شعرای بزرگ ایرانی هیچ کس به اندازه سعدی شیرازی شیفتة پیامبر اکرم (ص) و خاندان نبوت نبوده و این به خوبی در آثار منظوم و منثور او مشهود است:

ماه فرو ماند از جمال محمد (ص)               سرو نباشد به اعتدال محمد (ص)

قدر فلك را كمال و منزلتى نیست                در نظر قدر با كمال محمد (ص)

وعده دیدار هر كسى به قیامت                لیله اسرى شب وصال محمد (ص)

آدم و نوح و خلیل و موسى و عیسى         آمده مجموع در ظلال محمد (ص)

عرصه گیتى مجال همت او نیست              روز قیامت نگر مجال محمد (ص)

و آن همه پیرایه بسته جنت فردوس‏             بو كه قبولش كند بلال محمد (ص)

همچو زمین خواهد آسمان كه بیفتد               تا بدهد بوسه بر نعال محمد (ص)

شمس و قمر در زمین حشر نتابد                   نور نتابد مگر جمال محمد (ص)

شاید اگر آفتاب و ماه نتابد                       پیش دو ابروى چون هلال محمد (ص)

چشم مرا تا به خواب دید جمالش               خواب نمى‏گیرد از خیال محمد (ص)

سعدى اگر عاشقى كنى و جوانى                عشق محمد(ص) بس است و آل محمد(ص)

در نگاه سعدی-که گویا به تصریح خویش در شعر فوق جمال پیامبر را در خواب دیده- هیچ کس به زیبایی و اهمیت ایشان در نزد خداوند نیست:

بلغ العلی بکماله، کشف الدجی بجماله       حسنت جمیع خصاله صلوا علیه و آله

 از این روست که محوری‌­ترین شخصیت­ دینی در اشعار سعدی پیامبر اکرم حضرت محمد (ص) است و به تناسب آن می‌­بینیم که مضامین و خویش‌­کارهای متناسب با مقام نبوت در خلال آثار سعدی بویژه هنگام نعت آن حضرت بسیار پربسامد است. سعدی به هر بهانه‌­ای ضمن ستایش خصایص اخلاقی پیامبر به اهمیت و اعتبار راهی که آن حضرت پیش روی بشر بازکرده، اشاره می­‌کند:

در این بحر جز مرد راعی[1] نرفت        گم آن شد که دنبال داعی نرفت...

خلاف پیمبر کسی ره گزید              که هرگز به منزل نخواهد رسید

مپندار سعدی که راه صفا                  توان رفت جز بر پی مصطفی

وی مطابق روایات اسلامی و بویژه احادیث نبوی، پیامبر اسلام را نه تنها سرور مخلوقات که پیشوا و سرور پیامبران می­‌داند و معراج او را به سبب چنین جایگاهی و قبول امانت الهی در ابلاغ پیام نهایی حضرت حق، خاص الخاص ترسیم می‌­کند:

امام رُسُل، پیشوای سبیل                       امین خدا، مهبط[2] جبرئیل

شفیع الوری[3]، خواجه بعث و نشر            امام الهدی، صدر دیوان حشر

کلیمی که چرخ فلک طور اوست            همه نورها پرتو نور اوست

شفیعٌ مطاعٌ نبیٌ کریم                        قسیمٌ جسیمٌ نسیمٌ وسیم[4]

یتیمی که ناکرده قرآن دُرُست              کتبخانة چند ملت بشست

چو عزمش برآهیخت شمشیر بیم          به معجز میان قمر زد دو نیم[5]

چو صیتش[6] در افواه دنیا فتاد              تزلزل در ایوان کسری فتاد[7]

به لا[8] قامت لات بشکست خُرد          به اعزاز دین آب عُزّی ببرد

نه از لات و عزّی[9] برآورد گرد           که تورات و انجیل منسوخ کرد

شبی برنشست از فلک برگذشت         به تمکین و جاه از مَلَک درگذشت

چنان گرم در تیه قربت براند             که در سدره جبریل ازو بازماند ...

خدایت ثنا گفت و تبجیل کرد             زمین بوس قدر تو جبریل کرد

بلند آسمان پیش قدرت خجل             تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل[10]

تو اصل وجود آمدی از نخست            دگر هرچه موجود شد فرع توست

ندانم کدامین سخن گویمت                   که والاتری زانچه من گویمت

تو را عز لولاک تمکین بس است              ثنای تو طه و یس بس است[11]

چه نعت پسندیده گویم تورا         علیک السلام ای نبیّ الورا

 شعله شیفتگی و علاقة وافر سعدی به پیامبر هیچ گاه فرونمی‌­نشیند و هرجا که امکان دارد با توسل به پیامبر (ص) بیش ازاینکه مافی الضمیر خویش را بازگوید، تلاش می­‌کند به زیباترین وجه از جایگاه حضرت ختمی مرتبت در منظومه فکری اسلام پرده بر­دارد؛ چنانکه در برخی از غزلیات و گاه قطعات خود می‌­آورد:

- خدایا، گر تو سعدی را برانی                  شفیــع آرد روان مصطفی را

محمّــد سیّد ســادات عالم                   چــراغ و چشم جمله انبیا را  

- نگیــن ختــم رسـالت، پیمبر عربی               شفیــع روز قیــامت محمّـد مختــار

اگــر نـه واسطة موی و روی او بودی              خدای خلق نگفتی قسم به لیل و نهار

به سبب شیفتگی وصف ناپذیر سعدی به پیامبر است که وی بعد از ستایش خداوند، اغلب به مدح و ثنای پیامبر اکرم (ص) می­‌گراید و به علت همین شور و هیجان عاشقانه و صادقانه با التماس از درگاه خداوند ره رستگاری می­‌جوید:

امید رحمت است آری، خصوص آن را که در خاطر                ثنای سید مرسل، نبی محترم گردد

محمّد کز ثنای فضل او برخاک هرخاطر                       که بارد قطره­ای، در حال، دریار نعم گردد

چو دولت بایدم، تحمید ذات مصطفی گویم                 که در دریوزه، صوفی، گِرد اصحاب کرم گردد

اگر تو حکمت آموزی به دیوان محمّد رو              که بو جهل آن بُوَد کو خود به دانش، بوالحکم گردد

 سعدی در پاسخ مدعیانی که کلام قرآن را نه وحی که کلام حضرت محمد (ص) می­‌دانند، استدلال و اسلوبی قرآنی برمی­گزیند که  «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي* إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحی* عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوي» (نجم/3-5)

چندین هزار سکه پیغمبری زده                 اول به نام آدم و آخر به مصطفی

الهامش از جلیل و پیامش ز جبرئیل           رایش نه از طبیعت و نطقش نه از هوی

در نعت او زبان فصاحت که را رسد؟         خود پیش آفتاب چه پرتو دهد سُها[12]؟

دانی که در بیان اذا الشمس کّورت             معنی چه گفته­اند بزرگان پارسا؟

یعنی وجود خواجه سر از خاک برکند        خورشید و ماه را نبود آن زمان ضیا

یکی از بخش‌­هایی که سعدی از نقش پیامبر در آفرینش و جایگاه آن حضرت در میان انبیا سخن می­‌گوید و از چهل سالگی و موقعیت آن در عمر آدمی سخن می­‌گوید، مجالس اوست. مجلس که درحقیقت خطبه‌­های برجسته سعدی برای وعظ و اندرز مردم است- به سبب اینکه مخاطب عام را پیش روی خود دارد- از صراحت بیشتری برخوردار است و اشاراتی آشکارتردر تبیین مقام نبوت و اعتبار آن حضرت در پیشگاه خداوند دارد؛ مانند عبارات آغازین سعدی در مجلس اول که برای پند مخاطبان تلاش می­کند با بیان اعتبار راوی، توجه مخاطبان را به معنا و پیام سخنان خویش جلب کند:

« درخبرست از آن مقتدای زمرة حقیقت و از آن پیشوای لشکر طریقیت و از آن نگین خاتم جلال، و از آن جوهر عنصرِ کمال، و از آن اطلس پوش «والضحی» و از آن قصب بندِ «والیل اذا سجی»، و از آن طیلسان دارِ «ولسوف یعطیک ربک فترضی». آن صاحب خبرِ «والآخره خیر لک و الاولی»، آن مهتری که اگر حرمت برکت قدم او نبودی، راه دین از خاک کفر پاک نگشتی، «الیوم اکملتُ لکم دینکم». آن سروری که اگر هیبت دست او نبودی قبای ماه چاک نگشتی که «اقتربت الساعه و انشق القمر».

به از این بشنو: آدم صفی، خلعت صفوت ازو یافت، ادریس رفعت ازو گرفت، روح پرفتوح در قالب نوح به عزت او درآمد، طیلسان صعود بر سر هود او کشید، کمر شمشیر خُلّت بر میان خلیل او بست، منشور امارت بر نام اساعیل او نبشت، خاتم مملکت در انگشت سلیمان او کرد، نعلین قربت در پای موسی او کرد، عمامة رفعت بر سر عیسی او نهاد. این مهتر و این بهتر و این سید و این سرور که شمه­ای از نعت او شنیدی چنین می­فرماید: «من جاوز اربعین سنه فلم یغلب خیره بشَرِّه فلیتجهِّز الی النار» یعنی هر آن کس که درین سرای فتور و متاع غرور که تو او را دنیا می­خوانی، سال او به چهل برسد و خیر او بر شر او غالب نگردد و طاعت او بر معصیت ارجح نیاید، او را بگوی که رخت برگیر و راه دوزخ گیر. عظیم وعید[13]ی و بزرگ تهدیدی که مر عاصیان امت احمد راست....»

وی، پیامبر را کشتیبان امت اسلام و توسل به او را تنها راه نجات می­داند:

چـه غم دیـوار امّت را کـه دارد چون تو پشتیبان     

چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیبان

کلام و پیام آخر سعدی- با همة تلاش­های سعدی برای بازنمایی و ترسیم سیمای حقیقی پیامبر اسلام (ص) برای مخاطبانِ همزمانی و درزمانی خویش- عجز از ادای حق نعت نبی اکرم (ص) است که خود برای ما –که مدعیان متابعت از اسلام ناب هستیم- درسی فراموش ناشدنی است:

ای چشم و چراغ اهل بینش          مقصود وجود آفرینش

صاحب دل لاینام قلبی                مهمان ابیتُ عند ربی

در وصف تو لانبیّ بعدی         خود وصف تو و زبان سعدی؟

و من الله التوفیق و علیه التکلان

[1] منظور پیامبر اسلام (ص) است؛ برگرفته از حدیث نبوی : کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته

[2] محل فرود آمدن

[3] شفاعت کننده مردم به مصداق حدیث نبوی: انا اول شافع و اول مشفع یوم القیامه و لافخر.

[4] شافع و شفاعتگر، نافذ الحکم و مورد اطاعت، پیامبر و بزرگوار، قسمت کننده بهشت و جهنم و زیبارو و زیبا و نژاده(اصیل).

[5] اشاره به معجزه شق القمر پیامبر (ص) دارد.

[6] آوازه و شهرت

[7] اشاره به معجزه تولد حضرت رسول (ص) و شکاف برداشتن کاخ کسری و خواب نوشیروان.

[8] شعار لااله الا الله

[9] دو بت از سه بت معروف مکه در زمان جاهلیت.

[10] اشاره به حدیث نبوی: کنتُ نبیا و الآدم بین ماء و الطین: من پیامبر بودم قبل از اینکه حضرت آدم (ع) آفریده شده باشد.

[11] اشاره به حدیث قدسی: لَوْلاکَ لَما خَلَقْتُ الْأَفْلاکَ: اگر تو نبودی افلاک(عالم وجود) را خلق نمی­کردم.

[12] ستاره ای که به کم نوری و کوچکی معروف است.

[13] وعده عذاب

انتهای پیام/

منبع: دفتر رسانه و ارتباطات نهضت استادی بسیج استان قزوین