از رسانه تا رسانا؛ اطلاع رسانی تا باجگیری

زمان انتشار و توزیع این دو نشریه سراسری، عصرها بود که بستگی به موقعیت جغرافیایی و فاصله دکه های روزنامه فروشی سطح شهر تا چاپخانه، از ساعت 3 بعد از ظهر تا حدود ساعت 4 – 5 یا 6 بعد از ظهر و بیشتر طول می کشید. توزیع استانی این روزنامه ها از طریق هوایی، ریلی و جاده ای صورت می گرفت. و برای رساندن روزنامه به مشتریان، سهمیه روزنامه های استان های دور مانند هرمزگان، سیستان و بلوچستان، فارس و ...  از طریق هواپیما ارسال می شد و روزنامه بقیه شهرستان ها نیز از طریق   تعاونی های مسافربری به وسیله اتوبوس و یا به وسیله قطار توزیع می شد و روزنامه تعدادی از شهرستان های دورتر روز بعد به دست خوانندگان می رسید.

در کنار این رسانه ها، دو کانال تلویزیونی شبکه یک و مدتی بعد شبکه دو برنامه پخش می کردند که ساعت فعالیت آنها هم محدود بود و از ساعت حدود 5  صبح تا 12  شب برنامه پخش می کردند. ساعت 12 شب صفحه تلویزیون رنگین کمان می شد و صدای بوق ممتد خبر از تعطیلی برنامه های تلویزیون می داد.   

در حوزه توزیع روزنامه های اطلاعات و کیهان به دلیل مخاطبان زیاد، از زمان رسیدن روزنامه به دکه های مطبوعاتی کمتر از ده دقیقه روزنامه ها تمام می شد؛ برای همین گاهی اوقات قبل از رسیدن خودروی توزیع روزنامه، مشتریان روزنامه 10-20 دقیقه و گاهی اوقات بیشتر جلوی دکه ها  صف می ایستادند تا موفق به خرید روزنامه  بشوند. بعضی از مردم هم که خرید روزنامه برایشان خیلی مهم بود   به دکه دار انعام می دادند تا برایش روزنامه کنار بگذارد. در بسیاری از مواقع هم یک روزنامه بین چند نفر دست به دست می شد و معمولا روی میز بسیاری از آرایشگاه ها، مطب پزشکان ، بنگاه های معاملات ملکی و غیره روزنامه وسیله سرگرمی، وقت گذرانی و مطالعه بود.

روزنامه های کیهان و اطلاعات تا دهه های 70 و 80 در کنار چاپ روزنامه، مجلات مختلفی هم منتشر می کردند. مجلات اطلاعات هفتگی، دنیای ورزش، جوانان امروز، مجله «روو دو تهران» به زبان فرانسوی، اطلاعات علمی،ماهنامه سیاسی-اقتصادی، مجله اطلاعات بانوان و اطلاعات دختران و پسران از جمله مجلات زیرمجموعه روزنامه اطلاعات بودند که تعدادی از آنها بعد از انقلاب به دلایل مختلف از جمله مشکلات مالی، کمبود کاغذ و در سالهای گذشته به دلیل سرعت نفوذ فضای مجازی در سطح جامعه و نیز کاهش سرانه مطالعه به تاریخ پیوستند.

روزنامه کیهان نیز مجلات مختلفی مثل: کیهان بچه ها، زن روز، کیهان ورزشی را منتشر می کرد که این نشریات هم به سرنوشت مجلات روزنامه اطلاعات دچار شده و از پیشخوان مطبوعات محو شدند.

روزنامه سَلام، اولین روزنامه منتقد  حاکمیت بعد از ارتحال امام خمینی(ره) بود که  ۲۰ بهمن ۱۳۶۹  آغاز به کار کرد . خط تند و افشاگری های این روزنامه موجب استقبال مردم در آن دوران از این روزنامه شده بود.   

 از آذر ماه سال 1371 روزنامه همشهری متعلق به شهرداری تهران متولد شد. روزنامه اطلاعات بین‌المللی از ۲۳ اسفند ۱۳۷۲ آغاز به کار کرد که  یک روزنامه دوزبانه فارسی و انگلیسی بود . کارهای فنی و تهیه اخبار آن در ایران انجام می شد و نسخه صفحه بندی شده آن به لندن و نیویورک فکس   و در آنجا چاپ می شد که این نشریه روزانه در سراسر اروپا، آمریکای شمالی و بخش‌هایی از کانادا، استرالیا و ژاپن توزیع می‌شد. اطلاعات بین‌المللی ویژه ایرانیان مقیم خارج از کشور بود و برای کسانی که فارسی نمی‌دانستند، یک صفحه انگلیسی داشت که اخبار مربوط به ایران را پوشش می‌داد.

  سپس روزنامه ایران متعلق به ارگان دولت، یکم بهمن ۱۳۷۳ وارد بازار نشر شد. با استقبال مردم از روزنامه های جدید، تب انتشار نشریات بالا گرفت  و روزنامه جام جم  متعلق به صدا وسیمای جمهوری اسلامی از ۱۰ اردیبهشت ۱۳۷۹ قدم به عرصه فرهنگ گذاشت. در ادامه روزنامه های دیگری مثل: جمهوری اسلامی، رسالت، آسیا، آرمان امروز، آفتاب یزد، آفرینش، ملت، ابرار، ابرار اقتصادی، ابرار ورزشی، اعتماد، افتخار، انتخاب، ایران فردا، بامداد، بانی فیلم، توس، تابناک، تماشا، تهران تایمز، جامعه، جوان، جهان صنعت، حیات نو، خبر جنوب، خبر ورزشی، خراسان، خورشید، دنیای اقتصاد، راه مردم، سرمایه، سیاست روز، شرق، شهروند،  فرهیختگان، قدس، کسب و کار، گسترش تجارت، گسترش صنعت، مردم‌سالاری، وطن امروز، نسل فردا، هفت صبح، همبستگی، هم‌میهن و.... بر روی دکه ها جا گرفتند.

به تدریج نشریات شکل تخصصی تری به خود گرفتند و  در کنار این روزنامه ها، مجلات مختلف از جمله: خانواده سبز، خانواده، راه زندگی، خانه و خانواده، روزهای زندگی، آشپزی، دوخت و دوز، دانستنیها، فیلم، چهلچراغ، ایده آل، تماشاگر،آهنگ زندگی، مادران، فیلم و سینما، موفقیت، کوک، برش، سرگرمی و جدول، صنعت، ساختمان، صنعت نفت، صنعت بسته بندی،... و «حوادث» و صدها نشریه دیگر به جمع رسانه های مکتوب کشور پیوستند که هر کدام مخاطبان خاص خودشان را داشتند.

هر نشریه ای مخاطبان خاص خود را جذب می کرد. از جمله،   مجله حوادث به گونه ای منتشر می شد که از سیر تا پیاز ماجراهای جنایی، عشقی، قتل، تصادف و غیره را واکاوی می کرد تا  جایی که مسئولان امر، انتشار این مجله را به صلاح ندانسته و به دلیل بد آموزی و تحریک خوانندگان به ارتکاب جرم ، از ادامه انتشار آن جلوگیری کردند و این مجله تعطیل شد.

  نگارنده مدتی با سازمان آگهی های مجلات مختلف از جمله ، مجله حوادث همکاری داشتم؛ یکی از  آگهی هایی که آن روزها تبلیغات سراسری مطبوعاتی و تلویزیونی داشت، «مجتمع آموزشی امیر بهادر»  بود  که علاوه بر تبلیغات تلویزیونی به تعدادی از نشریات هم آگهی می داد. نگارنده که با سازمان آگهی های روزنامه سلام همکاری داشتم، سفارش چاپ آگهی این موسسه را برای مجله حوادث هم گرفتم. اما بعد از مدتی مدیر موسسه امیربهادر از بنده خواست که انتشار آگهی های این موسسه در مجله حوادث را قطع کنم؛ وقتی که علت عدم انتشار آگهی های این موسسه  در مجله حوادث را جویا شدم ، این مدیر اعلام کرد که ما برای همه دانشجویانی که در موسسه ثبت نام می کنند پرونده ای تشکیل می دهیم و در پرسشنامه ای نحوه آشنایی آنها را از طریق رسانه های مختلف جویا می شویم؛ متاسفانه مدتی است که تعدادی از دانشجویان ما نظم کلاس ها را به هم زده اند، روی میز ها می دوند، چاقوکشی می کنند و رفتار های ناهنجار دارند، در بررسی های بعمل آمده مشخص شد که همه آنها خوانندگان مجله حوادث هستند.

تاثیرپذیری مخاطبان از رسانه های مختلف موضوع مهمی است که نیاز به  آسیب شناسی و کارشناسی دارد. اما در اهمیت رسانه فرمایشات رهبر انقلاب در این خصوص  به یک اصل مهم در مقابل چند آفت مرسوم فعالیت در رسانه و فضای مجازی اشاره می کند که: رعایت اخلاق و پرهیز از دروغ و تهمت و دشنام سرلوحه قراربگیرد.

  پس از بروز مشکلات متعدد برای مطبوعات کشور به دلیل کمبود و گرانی کاغذ، هم از تعداد نشریات و هم از تیراژ آنها کاسته شده و فضای مجازی  تاحدودی جای نشریات مکتوب را گرفته اند و به مرور حضور نشریات بر روی کیوسک های مطبوعاتی کم رنگ شده و حتی   در بسیاری از پیشخوان ها و دکه های مطبوعاتی جای روزنامه ها را سیگار و اسباب بازی و سایر تنقلات پر کرده است.  

هرچند الگوی بسیاری از نشریات و رسانه های سنتی و مطبوعاتی تاحدودی تغییر کرده و   به سمت تحلیل اخبار و گزارش نویسی و روش های دیگر اطلاع رسانی رفته اند با این حال هنوز هم جذابیت و مخاطبان خودشان را دارند و هنوز هم در بسیاری از موارد حرف  اول را می زنند که نمونه آن را در رسانه های مجازی   نمی توان یافت. اما؛ با محدود شدن رسانه های سنتی؛ اصل و اصول خبرنویسی هیچگاه منسوخ نمی شود. یکی از اصول خبرنویسی اخلاق رسانه ای است. علاوه بر اخلاق، در مطبوعات و خبرگزاری ها، برای انتشار  یک خبر مراحل زیادی طی می شود و  از فیلتر های مختلفی عبور می کند تا منتشر شود و به دست مخاطب برسد.

برای انتشار یک خبر در روزنامه، ابتدا خبرنگار خبر تولیدی خود را پس از نگارش، ویرایش و بازخوانی می کند، سپس دبیر سرویس مربوطه خبر را مطالعه می کند، در ادامه، خبر در قسمت حروفچینی تایپ می شود  و تایپیست ها هم که اغلب با تجربه هستند، هنگام تایپ کردن، ایرادات مشهود را برطرف می کنند، سپس در قسمت تصحیح، اصل خبر با نمونه تایپی مطابقت داده می شود و غلط های املایی یا ایرادات فنی و دستوری و ویراستاری برطرف می شود؛ سپس «پاک شد» خبر به تحریریه بازگردانده می شود. در نهایت بعد از صفحه بندی، «سردبیر» اخبار را نظارت و از لحاظ املایی، محتوایی و سایر موارد بررسی و مطالعه   می کند.

حساسیت خط تولید خبر کمتر از خط تولید صنعت  نیست، تا جایی که چند ساعت  قبل از ارسال صفحات به چاپخانه، شورای تیتر تشکیل می شود و  دبیران سرویس های مختلف سیاسی، ورزشی، استانها، اجتماعی، گزارش و... به همراه سردبیر در اتاق شورای تیتر جلسه برگزار می کنند و هر سرویس اخبار مهم حوزه خود را مطرح می کند و نسبت به انتخاب تیتر اول روزنامه، خبر دوم و سوم، عکس   و غیره بحث و تبادل نظر می کنند   یک تیتر بارها چکش کاری و بالا و پایین می شود تا همه اعضای شورای سردبیری روی تیتر نهایی اشتراک نظر پیدا کنند؛ این در حالی است که در فضای مجازی اغلب اخبار بدون در نظر گرفتن شرایط جامعه، پیامدها و نکات مثبت و منفی آن براساس خواست فرد به سرعت منتشر می شود.

اینکه؛ مقام معظم رهبری نسبت به فضای مجازی هشدار می دهند و اعلام می کنند که اگر من رهبر نبودم مدیریت فضای مجازی کشور را  بر عهده می گرفتم و از رها و یله بودن فضای مجازی ابراز نگرانی می کنند، به همین موضوع باز می گردد. یکی از   نگرانی های معظم له،  انتشار مطالب در این فضا بدون مشورت و بررسی جوانب امر و البته گاهی هم به طور عمد در جهت مطامع و منافع شخصی و خواست های سیاسی و جناحی و حزبی، هم از طریق عوامل داخل کشور و هم خارج از کشور  به صورت هدفمند صورت می گیرد.    

براساس تعریف کارشناسان حوزه خبر، هر وسیله ای که موجب انتقال اطلاعات از یک فرد به یک فرد، یا از یک فرد به یک جمع و گروه  و سازمان و شود    رسانه محصوب می شود. این رسانه می تواند یک پاکت نامه باشد، یا یک نسخه روزنامه، مجله، رادیو، تلویزیون، ضبط صوت و یا وسایل ارتباط جمعی پیشرفته امروزی که از آن به عنوان فضای مجازی یاد می شود که هر کدام به تناسب؛ اثرگذاری  خاص خودشان را دارند.

اما عده ای، «رسانه» را به «رسانا» برای رسیدن به منافع خود تبدیل کرده اند.   ابزار رسانا، به وسیله ای برای رساندن پول و در آمد تبدیل شده است. هرکس می تواند بدون گذراندن دوره های خاص حوزه خبر، با انجام یک فرایند ساده، با ایجاد کانال یک نام مکش مرگ من تو را هم برای آن انتخاب  کند و  برای خود رسانه ایجاد نماید و بدون پذیرش عواقب حقوقی و اجتماعی و بدون پرداخت هیچ هزینه ای به یک رسانه تبدیل شود و بستگی به توانایی شان در برقراری ارتباط با منابع قدرت در سطح جامعه برای خود اعتبار و جایگاه ایجاد می کنند و متاسفانه در سایه خلاء قوانین و نبود نظارت ها، برخی مدیران و مسئولان نیز   آگاهانه یا ناآگاهانه مسیر را برای بروز بسیاری از تخلفات هموار می کنند که هزینه هایی را برای جامعه و حتی ناخواسته برای خودشان تحمیل می کنند.

در این میان برخی اصحاب رسانه در کنار فعالیت در رسانه های معتبر و رسمی، کانال هایی هم در فضای مجازی راه اندازی می کنند. این افراد با عنوان خبرنگار رسمی یک رسانه معتبر، اخبار و اطلاعاتی را که در شرایط عادی یک شهروند با عنوان صاحب کانال نمی تواند بدست بیاورد، از مسئولان و مدیران ادارات، سازمان ها و ارگان های مختلف کسب می کنند و برای کسب درآمد و به عبارتی باج گیری؛ از   «رسانا»ی شخصی خود به عنوان «رسانه» برای« رساندن» پول به حساب خود بهره می گیرند.

 متاسفانه این وضعیت به یک پدیده غیر اخلاقی در بسیاری از شهرها تبدیل شده است و هم اکنون نیز پرونده هایی در دادسرا مفتوح است. سخن آخر اینکه فضای مجازی مانند یک کشتی است که درصورت وقوع هر حادثه ای در این عرصه و یا بروز هر روزنه ای در بدنه این کشتی، تمام مسافرانش غرق خواهند شد. نمونه بارز آن اتفاقاتی است که حدود چهار ماه کشور را درگیر کرده و هزینه های مالی، مادی و جانی زیادی به کشور وارد کرده است.

علی اشرف خانلری