منتظر واقعی کیست؟

به گزارش خبرنگار خبرگزاری بسیج استان مرکزی؛ متن زیر برشی از کتاب «معرفت امام زمان» اثر ابراهیم شفیعی سروستانی است که در ادامه می‌خوانید؛

در مورد وظایف و تکالیف شیعیان در دوران غیبت، بسیار سخن گفته شده است. حتی در بعضی کتاب‌ها، از جمله کتاب مکیال‏‬ المکارم فی فواید الدعاء للقائم تا هشتاد وظیفه برای منتظران خاتم اوصیا حضرت بقیه‬ ‏اللّه ارواحنا له الفداء آمده است. [۱] از آنجا که تبیین همه وظایفی که شیعیان در عصر غیبت بر عهده دارند، در این محدوده نمی‌گنجد، به شماری از مهم‌ترین وظایف اشاره می‌کنیم:

الف) شناخت حجت خدا و امام عصر (ع)

اولین و مهم‌ترین وظیفه‬ ‏ای که هر شیعه منتظر برعهده دارد، کسب معرفت نسبت به وجود مقدس امام و حجت زمان خویش است. این موضوع چنان اهمیتی دارد که در روایات بسیاری که شیعه و اهل سنّت از پیامبر گرامی اسلام و ائمه معصومین (ع) نقل کرده‬ ‏اند، چنین آمده است: «مَنْ ماتَ وَ لَمْ یَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ میتَةً جاهِلِیَّةً؛ هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است». [۲]

در روایت دیگری، کلینی از امام محمد باقر (ع) چنین نقل می‌کند: مَنْ ماتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمامٌ فَمیتَتُهُ میتَةً جاهِلِیَّةً، وَ مَنْ ماتَ وَ هُوَ عارِفٌ لاِءِمامِهِ لَمْ یَضُرُّهُ، تَقَدَّمَ هذَا الْأَمْرُ أَوْ تَأَخَّرَ، وَ مَنْ ماتَ وَ هُوَ عارِفٌ لاِءِمامِهِ کانَ کَمَنْ هُوَ مَعَ الْقائِمِ فِی فُسْطاطِهِ. [۳]

هر کس در حالی‬ ‏که امامی نداشته باشد، بمیرد، مردنش، مردن جاهلیت است و هر آن‏ که در حال شناختن امامش بمیرد، پیش ‏افتادن یا تأخیر این امر [دولت آل محمد (ع)]، او را زیان نرساند و هر کس بمیرد در حالی‏‬ که امامش را شناخته، همچون کسی است که در خیمه قائم [(ع)] با آن حضرت باشد. در مورد مفهوم، ضرورت و شاخصه‌های معرفت امام پیش از این، به تفصیل سخن گفتیم و در اینجا به همین مقدار بسنده می‌کنیم. [۴]

ب) پیراستگی از بدی‌ها و آراستگی به خوبی‌ها

وظیفه مهم دیگری که هر شیعه منتظر بر عهده دارد، پیراستن خود از ویژگی‌های ناپسند و آراستن خود به اخلاق نیکو است. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: مَنْ سَرَّهُ أَنْ یَکُونَ مِنْ أَصْحابِ الْقائِمِ، فَلْیَنْتَظِرْ، وَ لْیَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحاسِنِ الْأَخْلاقِ، وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ.... [۵] هر کس دوست دارد از یاران حضرت قائم (ع) باشد، باید منتظر باشد و در این حال، به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار کند، در حالی که منتظر است.

امام عصر (ع) نیز با توجه به ناگهانی بودن امر ظهور، همه شیعیان را در زمان غیبت به انجام اعمال پسندیده و دوری از اعمال ناپسند فرا خوانده است: فَلْیَعْمَلْ کُلُّ امْرِی‏ءٍ مِنْکُمْ بِما یَقْرُبُ بِهِ مِنْ مَحَبَّتِنا وَ لیَتَجَنَّبْ (لیَجْتَنِبْ) ما یُدْنیهِ مِنْ کَرَاهَتِنا وَ سَخَطِنا، فَإِنَّ أَمْرَنا بَغْتَةٌ فُجاءَةٌ حینَ لاتَنْفَعُهُ تَوْبَةٌ وَ لا یُنْجیهِ مِنْ عِقابِنا نَدَمٌ عَلی حَوْبَةٍ. [۶]

پس هر یک از شما باید آنچه را موجب دوستی ما می‌شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه موجب خشم و ناخشنودی ما می‌گردد، دوری گزیند؛ زیرا فرمان ما به یک‏باره و ناگهانی فرا می‌رسد و در آن زمان، توبه و بازگشت برای کسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه، کسی را از کیفر ما نجات نمی‌بخشد.

تهذیب نفس و دوری گزیدن از گناهان و کردار ناشایست، به عنوان یکی از وظایف منتظران در عصر غیبت، چنان اهمیتی دارد که در توقیع شریفی که از ناحیه مقدسه حضرت صاحب‬ ‏الامر خطاب به شیخ مفید (ره) صادر گشته، کردار ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر می‌زند، یکی از اسباب یا تنها سبب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای آن بدر منیر شمرده شده است… فَما یَحْبِسُنا عَنْهُمْ إِلاّ ما یَتَّصِلُ بِنا مِمّا نُکْرِهُهُ وَ لانُؤْثِرُهُ مِنْهُمْ. [۷] … پس تنها چیزی که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده می‌دارد، همانا چیزهای ناخوشایندی است که از ایشان به ما می‌رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نمی‌رود.

باید توجه داشت تنها زمانی می‌توانیم خود را منتظر امام عدالت‌گستر و پیرو او بدانیم که در زندگی فردی و اجتماعی خویش، راه و روش مورد نظر او را اجرا کنیم، چنان‏که در نامه امیرمؤمنان علی (ع) خطاب به عثمان بن حنیف، فرماندار بصره آمده است: أَلا وَ إِنَّ لِکُلِّ مَأْمُومٍ إِماما یَقْتَدِی بِهِ وَ یَسْتَضیءُ بِنُورِ عِلْمِهِ، أَلا وَ إنَّ إمامَکُمْ قَدِ اکْتَفی مِنْ دُنْیاهُ بِطِمْرَیْهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَیْهِ. أَلا وَ إِنَّکُمْ لا تَقْدِرُونَ عَلی ذلِکَ، وَ لکِنْ أعِیُنُونی بِوَرَعٍ وَ اجْتِهادٍ، وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ.... [۸] آگاه باش که هر پیروی را پیشوایی است که پی وی را پوید و از نور دانش او روشنی جوید. بدان که پیشوای شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده بسنده کرده و دو قرص نان را خوردنی خویش ساخته است. بدانید که شما چنین نتوانید کرد، ولی مرا به پارسایی و کوشیدن و پاک‏دامنی و درستی ورزیدن یاری کنید.

از همین روست که در دعای ندبه می‌خوانیم: اللّهُمَّ… وَ أَعِنّا عَلی تَأْدِیَةِ حُقُوقِهِ إِلَیْهِ وَ الاْءِجْتِهادِ فِی طاعَتِهِ وَ اجْتِنابِ مَعْصِیَتِهِ وَ امْنُنْ عَلَیْنا بِرِضاهُ. [۹] خداوندا! … ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی (ع))، تلاش در پیروی از او و دوری از مخالفت او یاری کن و با خشنودی او بر ما منت‏گذار.

در اینجا ممکن است پرسیده شود: از کجا می‌توان فهمید که امام زمان (ع) از ما چه می‌خواهد و چه کاری را می‌پسندد؟ در پاسخ به این پرسش باید دو نکته را یادآور شویم:

یک: امام زمان (ع)، ادامه‬ ‏دهنده راه پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع)

به اعتقاد ما، همه امامان معصوم (ع)، مفسران کتاب خدا و بیان‏کنندگان سنّت رسول خدا (ص) هستند. رضایت و خشنودی امام زمان (ع) نیز در چیزی نیست جز آنچه در کتاب خدا آمده یا در سخنان رسول خدا (ص) و دیگر امامان معصوم (ع) به آن اشاره شده است. به بیان دیگر، اگر کسی به همه تکالیف و وظایفی که در قرآن و روایات معصومین (ع) به آنها امر شده است، عمل کند و از همه محرمات و گناهانی که در این دو منبع الهی از آنها نهی شده است، دوری جوید، خواهد توانست رضایت امام عصر (ع) را چنان‏‬ که باید و شاید، به دست آورد. بنابراین، هیچ لزومی ندارد که ما حتماً از زبان امام زمان (ع) بشنویم که ایشان از چه رفتار و گفتاری، خشنود و از چه رفتار و گفتاری، ناخشنود می‌شود. چنان‏که پیش از این گفته شد، با مراجعه به دعایی مانند «دعای مکارم الاخلاق» که از امام سجاد (ع) نقل شده است، می‌توانیم پی ببریم که امام زمان (ع) از ما چه می‌خواهد و چه کاری را می‌پسندد.

دو: اشاره امام زمان (ع) به عوامل خرسندی و ناخرسندی خود

در احادیث، زیارت‌ها و دعاهایی که در طول دوران غیبت صغری و پس از آن، به صورت توقیع یا صورت‌های دیگر از امام مهدی (ع) برای ما به یادگار مانده است، به صراحت تمام، آنچه موجب خرسندی یا ناخرسندی آن حضرت می‌شود، بیان و چگونه عمل کردن، چگونه سخن گفتن و چگونه اندیشیدن به ما آموخته شده است. از‬ این‏‬ رو، با مراجعه به مجموعه ارزشمند یادگارهای آن حضرت و تأمل و تدبّر در آنها می‌توان به راحتی هدایت را از گمراهی و صراط مستقیم را از راه کج باز شناخت. گفتنی است مجموعه سخنان و رهنمودهای امام عصر (ع) را برخی نویسندگان، جمع‏ آوری و در قالب کتاب منتشر کرده‏‬ اند. [۱۰]

برای روشن‌تر شدن موضوع، شایسته است که به یکی از این یادگارهای گران‏قدر امام عصر (ع) نگاهی بیفکنیم؛ همان دعای معروفی که با جمله «أَللّهُمَ‏اَرْزُقنا تُوفیقَ الطّاعَةِ…» آغاز می‌شود و در اوایل مفاتیح‏الجنان نیز آمده است. در این دعای کوتاه و مختصر، امام مهدی (ع) هر آنچه را شایسته است خود را بدان‌ها آراسته یا از آنها پیراسته سازیم، در قالب درخواست از خدا بیان کرده و به صورت غیرمستقیم به ما فهمانده است که به عنوان حجت خدا، چه انتظاری از ما دارد و چگونه شیعه‏ای را برای خود می‌پسندد.

با هم بخش‌هایی از این دعا را می‌خوانیم: أَللّهُمَّ ارْزُقْنا تَوفیقَ الطاعَةِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِیَةِ وَ صِدْقَ النیَّةِ وَ عِرْفانَ الْحُرمَةِ وَ أَکْرِمْنا بِالْهُدی والإِسْتِقامَةِ وَ سَدِّدْ أَلْسِنَتَنا بِالصَّوابِ وَ الحِکْمَةِ وَ املَأ قُلُوبَنا بِالْعِلمِ وَالْمَعْرِفَةِ وَ طَهِّر بُطُونَنا عَنِ الْحَرامِ وَ الشُّبْهَةِ وَ اکفُفْ أَیْدِیَنا عَنِ الظُّلْمِ وَ السِّرقَةِ واغْضُضْ أَبْصارَنا عَنِ الفُجُورِ وَ الْخِیانَةِ وَاسْدُد أَسْماعَنا عَنِ اللَّغوِ وَالْغِیْبَةِ. [۱۱]

بار خدایا! توفیق فرمان‬ ‏برداری، دوری از گناهان، درستی و پاکی نیت و شناخت حرام‌ها را روزی ما فرمای. ما را به راهنمایی و پایداری گرامی دار و زبان ما را در درست‏گویی و گفتار حکیمانه استوار ساز. دل ما را از دانش و معرفت سرشار کن و درون ما را از حرام و مال شبهه‏‬ ناک پاکیزه گردان و دست ما را از ستمگری و دزدی بازدار و چشم ما را از فجور و خیانت بپوشان و گوش ما را از شنیدن سخن بیهوده و غیبت ببند.

در ادامه این دعا، امام عصر (ع)، ویژگی‌هایی را که شایسته عالمان، دانش‏پژوهان، پیران، جوانان، زنان، توانگران، تنگ‏دستان، جنگ‏جویان، حکم‏رانان و دیگر قشرهای اجتماعی است، برمی‏‬ شمارد و از خداوند می‌خواهد به هر یک از این گروه‌های اجتماعی، ویژگی‌هایی را که شایسته آنهاست، عطا فرماید.

ج) پیوند با مقام ولایت

حفظ و تقویت پیوند قلبی با امام عصر (ع) و تجدید دائمی عهد و پیمان با آن حضرت، یکی دیگر از وظایف مهمی است که هر شیعه منتظر در عصر غیبت بر عهده دارد. بدین معنا که یک منتظر واقعی حضرت حجت (ع) با وجود غیبت ظاهری آن حجت الهی هرگز نباید احساس کند که در جامعه، رها و بی‏‬ مسئولیت رها شده است و هیچ تکلیفی نسبت به امام و مقتدای خود ندارد. این موضوع در روایات بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

در روایتی، امام محمد باقر (ع) در تفسیر این کلام خدای تعالی: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. [۱۲] ‬ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، شکیبا باشید و دیگران را به شکیبایی فرا خوانید و مراقب باشید و از خدا بترسید. باشد که رستگار شوید.

می‌فرماید: إِصْبِرُوا عَلی أَداءِ الْفَرائِضِ وَ صابِرُوا عَدُوَّکُمْ وَ رابِطُوا إِمامَکُمُ [الْمُنْتَظَرُ]. [۱۳] بر انجام واجبات صبر کنید و با دشمنانتان پایداری کنید و پیوند خود را با امام منتظرتان مستحکم سازید.

همچنین امام ‏صادق (ع) در تفسیر آیه یاد شده می‌فرماید: ‬ إِصْبِرُوا عَلَی الْفَرائِضِ وَ صابِرُوا عَلَی الْمَصائِبِ وَ رابِطُوا عَلَی الْأَئِمَّةِ. [۱۴] بر واجبات صبر کنید و یکدیگر را بر مصائب به صبر وا دارید و خود را بر پیوند با امامان [و یاری آنها] ملتزم سازید.

روایات دیگری نیز به همین مضمون از امام جعفر صادق و امام موسی کاظم ۸ وارد شده است که برای رعایت اختصار، آنها را نمی‌آوریم. [۱۵]

در روایت‌های متعددی، امامان ما، شیعیان خود را به تجدید عهد و بیعت با امام زمان خود سفارش کرده و از آنها خواسته‬ ‏اند در آغاز هر روز و حتی پس از هر نماز واجب، دعای عهد بخوانند. همه این موارد از اهمیت پیوند دائمی شیعیان با مقام عظمای ولایت و حجت خدا حکایت دارد.

یکی از مشهورترین دعاهای عهد، دعایی است که سید بن طاووس آن را در کتاب ارزشمند مصباح الزائر به نقل از امام صادق (ع) روایت کرده و در ابتدای آن آمده است: مَنْ دَعا إِلَی اللّهِ تَعالی أَرْبَعینَ صَباحا بِهذَا الْعَهْدِ کانَ مِنْ أَنْصارِ قائِمِنا، فَإِنْ ماتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللّهُ تَعالی مِنْ قَبْرِهِ، وَ أَعْطاهُ بِکُلِّ کَلِمَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ، وَ مَحا عَنْهُ أَلْفَ سَیِّئَةٍ. [۱۶] هر کس چهل بامداد، خدا را با این عهد بخواند، از یاوران قائم ما خواهد بود. پس اگر پیش از [ظهور] قائم از دنیا برود، خداوند تعالی، او را از قبرش خارج می‌سازد [تا قائم را یاری دهد]. خداوند به شماره هر کلمه [از آن]، هزار حسنه به او عطا کند و هزار بدی را از او برطرف می‌سازد.

به دلیل اهمیت و اعتبار مضمون این دعای شریف، بخشی از آن را نقل می‌کنیم: أَللّهُمَّ إِنِّی أُجَدِّدُ لَهُ فِی صَبیحَةِ یَوْمِی هذا وَ ما عِشْتُ مِنْ أَیّامِ حَیاتِی عَهْدا وَ عَقْدا وَ بَیْعَةً لَهُ فِی عُنُقی لا أَحُولُ عَنْها وَ لا أَزُولُ أَبَدا، أَللّهُمَّ اجْعَلْنی مِنْ أَنْصارِهِ وَ أَعْوانِهِ وَ الذّابّینَ عَنْهُ وَ الْمُسارِعینَ إِلَیْهِ فِی قَضاءِ حَوائِجِهِ وَ الْمُمْتَثِلینَ لِأَوامِرِهِ وَ نِواهیهِ وَ الْمُحامینَ عَنْهُ وَ السّابِقینَ إِلی إِرادَتِهِ وَ الْمُسْتَشْهَدینَ بَیْنَ یَدَیْهِ. [۱۷] ‬ بار خدایا! من در بامداد این روز و تمام دوران زندگانی‏ام، عهد و عقد و بیعتی را که از آن حضرت بر گردن دارم، با او تجدید می‌کنم که هرگز از آن عهد و بیعت برنگردم و بر آن پایدار بمانم. بار خدایا! مرا از یاران آن حضرت و از مدافعان [حریم مقدس] او و شتابندگان در پی انجام هدف او و اطاعت‬ ‏کنندگان از دستورها و نواهی او و حمایت‬ ‏کنندگان از [وجود شریف] او و سبقت‏جویان به سوی خواسته او و شهیدان در حضورش قرار ده.

دقت در عبارت‌های بالا می‌تواند تصویری روشن از مفهوم عهد و پیمان با امام و حجت زمان را ترسیم کند؛ عهد و پیمانی ناگسستنی برای یاری و نصرت امام زمان خود و پیروی مخلصانه و تا پای جان از اوامر و نواهی او.

آیا اگر هر شیعه منتظر در آغاز هر روز، با حضور و توجه، چنین عهد و پیمانی را با امام و مقتدای خود تجدید کند، هرگز به سستی، خواری، ستم و بی‏عدالتی تن خواهد داد؟ آیا هرگز حاضر خواهد شد که به رضای مولا و سرور خود بی‏اعتنا باشد و گناه کند؟ بی‏تردید، اگر چنین فرهنگی در هر جامعه‏ای حاکم شود و همه تنها در پی رضای امام زمان خود باشند، آن جامعه هرگز دچار بحران فرهنگی، از خودبیگانگی، نومیدی و انحطاط نخواهد شد. مسلّم است اگر همه شیعیان با هم‏دلی و همراهی، دست بیعت و یاری به سوی مولا و سرور خود دراز کنند و بر یاری او هم‏داستان شوند، دیری نخواهد پائید که فرج مولایشان را درک خواهند کرد و برای همیشه از ستم‌ها و ذلت‌ها رهایی خواهند یافت. در توقیع شریفی که پیش از این نیز به بخشی از آن اشاره شد، آمده است: ‬ لَوْ أَنَّ أَشْیاعَنا، وَفَّقَهُمُ اللّهُ لِطاعَتِهِ، عَلی إِجْتِماعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِی الْوَفاءِ بِالْعَهْدِ عَلَیْهِمْ لَما تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْیُمْنُ بِلِقائِنا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعادَةُ بِمُشاهَدَتِنا عَلی حَقِّ الْمَعْرِفَةِ وَ صِدْقِها مِنْهُمْ بِنا. [۱۸]

اگر شیعیان ما که خداوند آنان را در اطاعتش یاری دهد، در وفای پیمانی که از ایشان گرفته شده است، یک‏دل و مصمم می‌شدند، نعمت دیدار ما از آنان به تأخیر نمی‌افتاد و سعادت دیدار ما برای آنها با معرفت کامل و راستین نسبت به ما تعجیل می‌شد.

شیعیان منتظر علاوه بر دعای عهد می‌توانند با بهره‬ ‏گیری از دعاها و زیارت‌های دیگری که مرتبط با امام عصر (ع) است، پیوند دائمی خود را با آن امام برقرار سازند که از آن جمله به دعای ندبه، دعای فرج، دعای زمان غیبت، استغاثه به امام زمان (ع)، زیارت آل‏یاسین، زیارت امام عصر در روز جمعه، نماز امام زمان و مانند آن می‌توان اشاره کرد. دعا به امام زمان (ع) در قنوت و تعقیب نمازهای پنج‬ ‏گانه نیز می‌تواند در ایجاد ارتباط و انس بیشتر با آن حضرت نقش داشته باشد. چشم‏‬ انتظاران امام‬ ‏عصر (ع) همچنین می‌توانند با حضور در مساجد و مکان‌های مقدسی که به امام عصر (ع) منسوب است، مانند مسجد جمکران در قم، مسجد سهله در نجف و سرداب مقدس سامرا، پیوند خویش را با آن حضرت روز به روز مستحکم‌تر سازند.

د) زمینه‏‬ سازی و کسب آمادگی برای ظهور حجت حق

یکی دیگر از وظایفی که به تصریح روایات، در دوران غیبت بر عهده شیعیان و منتظران فرج قائم آل محمد (ع) است، کسب آمادگی‌های نظامی و فراهم کردن تسلیحات مناسب هر عصر برای یاری امام غایب است. در روایتی که نعمانی از امام صادق (ع) نقل کرده، آمده است: لَیَعِدَنَّ أَحَدُکُمْ لِخُرُوجِ الْقائِمِ (ع) وَ لَوْ سَهْما فَإِنَّ اللّهَ تَعالی إِذا عَلِمَ ذلِکَ مِنْ نِیَّتِهِ رَجَوْتُ لِأَنْ یَنْسِیَ فی عُمْرِهِ حَتّی یُدْرِکَهُ [فَیَکُونَ مِنْ أَعْوانِهِ وَ أَنْصارِهِ]. [۱۹] هر یک از شما باید برای خروج حضرت قائم (ع) [سلاحی] آماده کند، هر چند یک تیر باشد. خدای تعالی هر گاه بداند کسی چنین نیتی دارد، امید آن است که عمرش را طولانی کند تا آن حضرت را درک کند [و از یاران و همراهانش قرار گیرد].

در روایت دیگری، شیخ کلینی از امام ابوالحسن موسی کاظم (ع) نقل می‌کند… مَنِ ارْتَبَطَ دابَّةً مُتِوَقِّعا بِهِ أَمْرَنا وَ یَغیظُ بِهِ عَدُوَّنا وَ هُوَ مَنْسُوبٌ إِلَیْنا أَدَّرَ اللّهُ رِزْقَهُ، وَ شَرَحَ صَدْرَهُ وَ بَلَّغَهُ أَمَلَهُ وَ کانَ عَوْنا عَلی حَوائِجِهِ. [۲۰] ‬ … هر کس اسبی را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن، دشمنان ما را خشمگین سازد، در حالی که او منسوب به ماست، خداوند روزی‏‬ اش را فراخ گرداند، به او شرح صدر عطا کند، او را به آرزویش برساند و در رسیدن به خواسته‌هایش یاری کند.

همچنین شیخ کلینی از ابوعبداللّه جعفی، روایتی را نقل می‌کند که توجه به مفاد آن سودمند است: قالَ لی أَبُوجَعْفَرٍ مُحَمَّدٌ بنِ عَلیٍّ ۸: کَمِ الرِّباطُ عِنْدَکُمْ؟ قُلْتُ: أَرْبَعُونَ. قالَ (ع)، لکِنْ رِباطَنَا الدَّهْرُ. [۲۱]‬ حضرت ابوجعفر محمد بن علی (امام‏باقر )۸ به من فرمود: منتهای زمان مرابطه (مرزداری) [۲۲] نزد شما چند روز است؟ عرضه داشتم: چهل روز. فرمود: ولی مرابطه ما مرابطه‬ ‏ای است که همیشه هست....

علامه مجلسی در شرح این فرمایش امام می‌فرماید: ‬ بر شیعیان واجب است که خود را بر اطاعت امام برحق و انتظار فرج او ملتزم سازند و برای یاری‏اش آماده باشند. [۲۳]

شیخ محمد حسن نجفی (م ۱۲۶۶ ه‌. ق) نیز در کتاب جواهرالکلام در شرح این روایت می‌فرماید: ‬ مرابطه در این روایت به معنای اراده انتظار فرج در تمام ساعات شبانه‬ ‏روز است، همچنان‏که در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است، نه مرابطه مصطلح در فقه. [۲۴] ‬ شاید بتوان گفت کلام صاحب جواهر نیز در نهایت به همان کلام مجلسی برمی‏‬ گردد که فرمود: مرابطه در این روایت به معنای آمادگی برای یاری امام منتظر است.

رمز اینکه شیعه باید هر لحظه آماده یاری امام خود باشد، این است که زمان ظهور مشخص نیست و هر آن‏که اراده خداوند تعلق گیرد، ممکن است ظهور رخ دهد. بنابراین، شیعیان باید همواره در حال آماده‏باش به سر برند تا در زمان ضرورت، به فرمان امام خود برای مقابله با مستکبران و ستم‏کاران جهان به پا خیزند.

با نگاهی به تاریخ شیعه می‌توانیم به عمق باور مردم به موضوع ظهور و آمادگی همیشگی آنها برای این موضوع پی ببریم. ابن بطوطه در سفرنامه خود می‌نویسد: ندبه شیعیان حِلّه برای امام زمان: … در نزدیکی بازار بزرگ شهر، مسجدی قرار دارد که بر در آن، پرده حریری آویزان است و آنجا را «مسجد صاحب‏الزمان» می‌خوانند. شب‌ها پیش از نماز عصر، صد مرد مسلح با شمشیرهای آخته… اسبی یا استری زین کرده می‌گیرند و به سوی مسجد صاحب‏الزمان روانه می‌شوند. پیشاپیش این چارپا، طبل و شیپور و بوق زده می‌شود. سایر مردم در طرفین این دسته حرکت می‌کنند و چون به مسجد صاحب‏الزمان می‌رسند، در برابر در ایستاده و آواز می‌دهند که: «بسم‏اللّه‏، ای صاحب‏الزمان، بسم‏اللّه‏ بیرون آی که تباهی روی زمین را فراگرفته و ستم فراوان گشته. وقت آن است که برآیی تا خدا به وسیله تو، حق را از باطل جدا گرداند…» و به همین ترتیب، به نواختن بوق و شیپور و طبل ادامه می‌دهند تا نماز مغرب فرا رسد.... [۲۵]

باید توجه داشت که شیوه آمادگی برای ظهور، به شرایط زمان و مکان بستگی دارد و اگر در بعضی روایات، از آماده کردن اسب و شمشیر برای ظهور ولیّ امر (ع) سخن به میان آمده و برای آن، فضیلت بسیار شمرده شده است، به این معنا نیست که اینها موضوعیت دارند. با قدری تأمل روشن می‌شود که ذکر این موارد تنها به عنوان تمثیل و بیان لزوم آمادگی رزمی برای یاری آخرین حجت حق است. در این عصر بر شیعیان لازم است که با فراگرفتن فنون رزمی و مسلح شدن به تجهیزات نظامی روز، خود را برای مقابله با دشمنان قائم آل محمد (ع) آماده سازند. در حال حاضر، به دلیل حاکمیت دولت شیعی و حکومت فقیه جامع‬ ‏الشرایط بر سرزمین اسلامی ایران، این وظیفه در درجه اول بر عهده حکومت اسلامی است که در هر زمان، نیروی مسلح کشور را در بالاترین حد آمادگی نظامی قرار دهد تا به فضل خدا در هر لحظه که اراده الهی بر ظهور منجی بشر، حضرت مهدی (ع) قرار گرفت، بتوانند به بهترین صورت در خدمت آن حضرت باشند.

امام خمینی (ره) با وسعت دیدی که داشت، «کسب آمادگی برای ظهور» را بسیار فراتر از آنچه گفته شد، مطرح می‌کرد و معتقد بود که باید از هم اکنون برای گسترش قدرت اسلام در جهان تلاش کنیم تا زمینه ظهور چنان‏که باید، فراهم شود. ایشان در این زمینه می‌فرمود: همه ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج، قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان شاءالله تهیه شود. [۲۶]

ه) ارتباط با فقیهان و مراجع تقلید

از یک سو می‌دانیم که در دوران غیبت، هیچ یک از احکام اسلام تعطیل نمی‌شود و باید تا آمدن امام عصر (ع)، به همه آنچه اسلام از ما خواسته است، عمل کنیم. از سوی دیگر می‌دانیم که امکان دست‏رسی به امام معصوم (ع) و فراگرفتن مستقیم احکام دین از ایشان، برای ما وجود ندارد. حال در این شرایط چه باید کرد؟ آیا دست روی دست بگذاریم و به هیچ یک از احکام اسلام عمل نکنیم یا به هر آنچه خود احتمال می‌دهیم درست باشد عمل کنیم؟ به یقین، هیچ یک از این دو راه ما را به مقصود نمی‌رساند. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا امامان معصوم (ع) برای شیعیان خود در زمان غیبت فکری نکرده‏اند؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت ائمه (ع)، تکلیف ما را در زمان غیبت و دست‏رسی نداشتن به امام معصوم مشخص کرده و به ما فرموده‏اند که به فقیهان جامع‏الشرایط مراجعه کنیم. در روایتی که امام حسن عسکری (ع) از امام صادق (ع) نقل می‌کند، چنین می‌خوانیم: فَأَمّا مَنْ کانَ مِنَ الْفُقَهاءِ صائِنا لِنَفْسِهِ، حافِظا لِدینِهِ، مُخالِفا عَلی هَواهُ، مُطیعا لِأَمْرِ مَوْلاهُ، فَلِلعَوامِ أَنْ یُقَلِّدُوهُ وَ ذلِکَ لایَکُونُ إِلاّ بَعْضُ فُقَهاءِ الشّیعَةِ لا کُلُّهُمْ. [۲۷]

... امّا هر یک از فقیهان که نفس خود را بازدارنده، دین خود را نگه‏دارنده، هوای خود را پس‏زننده و اوامر مولای خود را اطاعت‏کننده بود، بر عوام (مردم) لازم است که از او پیروی کنند و تنها بعضی از فقیهان شیعه هستند که از این صفات برخوردارند، نه همه آنها.

امام عصر (ع) نیز در یکی از توقیع‌های خود در پاسخ اسحاق بن یعقوب می‌فرماید: وَ أَمَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ فَارْجِعُوا فیها إِلی رُواةِ حَدیثِنا فَإِنَّهُمْ حُجَّتی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللّهِ عَلَیْهِمْ. [۲۸] … و امّا در رویدادهایی [که در آینده] پیش می‌آید، به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ زیرا آنها حجت بر شما هستند و من حجت خدا بر ایشان.

چنان‏که می‌دانید در طول ۶۹ سال غیبت صغری؛ یعنی از سال ۲۶۰ تا ۳۲۹ ه. ق، چهار تن از بزرگان شیعه به عنوان «نواب خاص»، واسطه میان امام مهدی (ع) و مردم بودند. آنها پرسش‌های علما و بزرگان شیعه و حتی برخی از مردم معمولی را با آن حضرت مطرح می‌کردند و ایشان پاسخ می‌دادند. با پایان یافتن دوران غیبت صغری و آغاز دوران غیبت کبرا، دیگر کسی به عنوان نایب خاص معرفی نشد و مردم موظف شدند برای یافتن پاسخ پرسش‌های دینی خود، به راویان احادیث اهل‏بیت (ع) که همان فقیهان جامع‏الشرایط بودند، مراجعه کنند. از آن زمان به بعد، فقیهان به عنوان نواب عام امام عصر (ع) مطرح شدند و رسالت هدایت شیعه را در عصر غیبت بر عهده گرفتند.

بنابراین، بر همه منتظران امام عصر (ع) لازم است که بنا به فرموده امامان خود، با پیروی از فقیهان و مجتهدان واجد شرایط، اعمال دینی خود را انجام دهند. در زمینه امور اجتماعی و سیاسی نیز وظیفه مردم، اطاعت از فقیهی است که بزرگان شیعه به عنوان «ولیّ فقیه» انتخاب کرده‏اند.

و) دعا برای سلامتی امام عصر (ع)

از روایات و ادعیه نقل شده از معصومان برمی‬ ‏آید که هر شیعه وظیفه دارد پیوسته برای سلامتی امام عصر خود و رفع هرگونه خطر و آسیب از وجود شریف او دعا کند. در اینجا به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱. علامه مجلسی (ره) در بیان اعمال ماه مبارک رمضان می‌نویسد: از جمله وظایفی که در هر شب (ماه رمضان) مقرر شده، این است که بنده در آغاز هر دعای نیکو و در پایان هر عمل پسندیده، آن کس را که جانشین خداوند جلّ جلاله در میان بندگان و سرزمین‌های او می‌داند، یاد کند؛ زیرا آن جانشین، عهده‏دار همه نیازمندی‌های روزه‏دار است؛ از خوراکی و آشامیدنی او گرفته تا همه آنچه او در نظر دارد؛ یعنی همه اسباب و وسایلی که در اختیار جانشین پروردگار بزرگ (رب الارباب) است. همچنین هر روزه‏دار وظیفه دارد آن جانشین خدا را به آنچه شایسته مانند اوست، دعا کند و معتقد باشد که خداوند جل جلاله و جانشینش بر وی منت گذاشته‏اند که چنین جایگاه و منزلتی را به او بخشیده‬ ‏اند. [۲۹]

مجلسی پس از این عبارت، روایتی را از ابن ابی‏‬ قره نقل می‌کند که در آن، به نقل از صالحین (ع) چنین آمده است: در شب بیست و سوم ماه رمضان، ایستاده و نشسته و در هر حالی‏که هستی و همچنین در تمام این ماه و به هر صورت ممکن، بلکه در تمام مدت روزگارت، پس از بزرگداشت نام خدای تعالی و درود و صلوات بر پیامبر و خاندان او بگو: أَللّهُمَّ کُنْ لِوَلیِّکَ الْقائِمِ بِأَمْرِکَ، مُحَمّدَبْنَ الْحَسَنِ الْمَهدِیِ عَلَیهِ وَ علی آبائِهِ أَفْضَلَ الصَّلاةِ وَ السَّلامِ، فی هذِهِ السّاعَةِ وَ فی کُلِّ ساعَةٍ، وَلِیّا وَ حافِظا وَ قائِدا وَ ناصِرا وَ دَلیلاً وَ مُؤَیِّدا حَتّی تُسْکِنَهُ أَرْضَکَ طَوْعا وَ تُمَتِّعَهُ فیها طُوْلاً و عَرْضا.... [۳۰] ‬ خداوندا، ولیّ و برپا کننده امرت، محمد، زاده حسن، مهدی را که برترین درودها و سلام‌ها بر او و پدرانش باد در این ساعت و در همه ساعت‌ها، سرپرست، نگه‏دار، راهبر، یاور، راهنما و پشتیبان باش تا او را [نه، از سر زور، بلکه] به اختیار [مردم] در زمین جایگاه بخشی و او را در درازا و پهنای زمین بهره‏ور و کامران سازی.

چنان‏که در عبارت مرحوم مجلسی نیز آمده بود، دعای ما به امام زمان (ع) در واقع شکرانه نعمت وجود حجت خداست. آن شخصیت بزرگواری که هر چه داریم از اوست و همه نعمت‌های مادی و معنوی عالم به واسطه او به ما ارزانی می‌شود.

۲. امام سجاد (ع) در بسیاری از دعاها و مناجات‌های خود، دعا به امام و ولی عصر را مورد توجه قرار داده است و از جمله در دعای روز عرفه از خداوند چنین درخواست می‌کند: أَللّهُمَّ فَأَوْزِعْ لِوَلِیِّکَ شُکْرَ ما أَنْعَمْتَ بِهِ عَلَیهِ و أَوْزِعْنا مِثْلَهُ فِیهِ وَ اتِهِ مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً وَ افْتَحْ لَهُ فَتْحاً یَسیِراً وَ أعِنْهُ بِرُکْنِکَ الأَعَزِّ وَ اشْدُدْ أَزْرَهُ وَ قَوِّ عَضُدَهُ وَ راعِهِ بِعَیْنِکَ وَ احْمِهِ بِحِفْظِکَ وَ انْصُرْهُ بِمَلائِکَتِکَ وَ امْدُدْهَ بِجُنْدِکَ الأغْلَبِ. [۳۱] ‬ بار خدایا، به ولیّ خود الهام کن که شکر نعمتی را که به او ارزانی داشته‏ای به جای آرَد و به ما نیز الهام ده که شکر نعمت هدایت او را به جای آریم و او را از جانب خود سلطه و توانایی ده و به آسانی راه پیروزی بر او بگشای و به نیرومندترین ارکان قدرت خود یاری‏‬ اش فرمای و پشتش محکم و بازوانش توانا گردان و زیر نظر مراقبت خویش قرار ده و در سایه حفظ خود حفظش کن و به ملائکه خود یاری‏‬ اش ده و به شکر پیروزمند خود مددش رسان.

۳. امام رضا (ع) نیز از سال‌ها پیش از تولد نسل چهارم خود با بیان‌های متعدد و متفاوت، او را دعا کرده و یاری‏اش را از خداوند خواسته است. در یکی از این دعاها چنین می‌خوانیم: ‬ أَللّهمَّ أَصْلِحْ عَبْدَکَ وَ خَلیفَتَکَ بِما أَصْلَحْتَ بِهَ أَنبِیائَکَ وَ رُسُلَکَ وَ حُفَّهُ بِمَلائِکَتِکَ وَ أَیِّدْهُ بِرُوحِ القُدُسِ مِنْ عِنْدَکَ وَ اسْلُکْهُ مِنْ بَینِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَدا یَحْفِظُونَهُ مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ أَبْدِلْهُ مِنْ بَعدِ خَوْفِهِ أَمْنا یَعبُدُکَ لا یُشرِکَ بِکَ شَیئا وَ لا تَجْعَل لِأَحَدٍ مِنْ خَلقِکَ عَلی وَلیِّکَ سُلطانا وائذَن لَهُ فی جِهادِ عَدُوِّکَ وَ عَدُوِّهِ وَاجْعَلنی مِنْ أَنصارِهِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَی‏ءٍ قَدیرٌ. [۳۲] خداوندا! [امور] بنده و جانشینت را اصلاح کن، آن‏‬ چنان‏‬ که [امور] پیامبران و رسولانت را اصلاح کردی. او را با فرشتگانت در بر گیر و با روح‬ ‏القدس از جانب خودت یاری کن. در پشت سر و پیش روی نگهبانانی قرار ده که او را از بدی در امان دارند. بیم و نگرانی او را به امنیت و آرامش تبدیل کن تا تنها تو را بپرستد و کسی را برای تو شریک نگیرد. هیچ‬ ‏یک از آفریدگانت را بر ولیّ‏ات مسلط مساز. اجازه جهاد با دشمنان تو و دشمنان خودش را به او عطا کن و مرا از یاران او قرار ده؛ زیرا تو بر همه چیز توانایی.

با توجه به روایات یاد شده، همه ما وظیفه داریم که پیوسته به یاد امام زمان خود باشیم و در دعاهای خود هیچ‬ ‏گاه دعا برای سلامتی و طول عمر آن حضرت را فراموش نکنیم؛ زیرا این دعا در گام نخست، ادای بخش بسیار ناچیزی از حقوق بی‬ ‏شماری است که امام عصر (ع) برعهده همه ما دارند و در مرحله بعد، سپاس و ستایشی است به درگاه خداوند متعال که ما را از نعمت وجود حجت معصوم خود بهره‬ ‏مند ساخته و آن حضرت را واسطه میان خود و بندگانش قرار داده است.

ز) دعا برای تعجیل فرج

یکی از وظایف مهمی که بنا به تصریح حضرت صاحب‏‬ الامر (ع) بر عهده همه منتظران گذاشته شده، دعا برای تعجیل فرج است. امام عصر (ع) در توقیعی که خطاب به اسحاق بن یعقوب صادر شده است، می‌فرماید: «وَ أَکْثِرُوا الدُّعاءَ بِتَعْجیلِ الْفَرَجِ، فَإِنَّ ذلِکَ فَرَجُکُمْ؛ برای تعجیل فرج بسیار دعا کنید که فرج شما همان است». [۳۳]

امام حسن عسکری (ع) نیز دعا برای تعجیل فرج را شرط رهایی از فتنه‌های دوران غیبت دانسته است و می‌فرماید: وَ اللّهِ لَیَغیبَنَّ غَیْبَةً لایَنْجُو فیها مِنَ الْهَلَکَةِ إِلاّ مَنْ ثَبَّتَهُ اللّهُ عَلَی الْقَولِ بِإِمامَتِهِ وَ وَفَّقَهُ [فیها] للدُّعاءِ بِتَعْجیلِ فَرَجِهِ. [۳۴] ‬ به خدا سوگند، [او] غیبتی خواهد داشت که در آن تنها کسانی از هلاکت نجات می‌یابند که خداوند آنها را بر قول به امامتش ثابت‏قدم داشته و در دعا برای تعجیل فرجش موفق کرده است.

دعا برای تعجیل فرج چنان اهمیتی دارد که امام صادق (ع) می‌فرماید: مَنْ قالَ بَعْدَ صَلوةِ الْفَجْرِ وَ بَعْدَ صَلوةِ الظُّهْرِ: «أَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ‏مُحَمَّدٍ وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ» لَمْ‏یَمُتْ حَتّی یُدْرِکَ الْقائِمَ. [۳۵] هر کس پس از نماز صبح و نماز ظهر بگوید: «خداوندا! بر محمد و خاندان او درود فرست و در فرج ایشان تعجیل کن»، نمیرد تا قائم را دریابد. در روایت دیگری نیز آمده است که هر کس چنین کند، خداوند، شصت حاجت او را برآورده می‌سازد؛ سی حاجت از حوائج دنیا و سی حاجت از حوائج آخرت. [۳۶]

بنابراین، همه شیعیان باید در طول شبانه‬ ‏روز، در اوقات نماز و ایامی که در آنها دعا سفارش شده است، دعا برای تعجیل فرج را به عنوان یک تکلیف و وظیفه مهم عصر غیبت فراموش نکنند. همچنین این دعا را بر همه دعاهای خود مقدّم کنند تا خداوند به برکت این دعا، آنها را از همه فتنه‌ها و آشوب‌های زمان غیبت در امان نگه دارد و همه گرفتاری‌ها و غم و غصه‌های آنها را برطرف سازد.

ح) بزرگداشت یاد و نام حضرت مهدی (ع)

مؤمنان باید نام همه معصومین (ع) را بزرگ بدارند و جز با تعظیم و احترام از آنها یاد نکنند. در این میان، امام مهدی (ع) جایگاه ویژه‏‬ ای دارد؛ زیرا:

۱. ایشان امام عصر و زمان ما و حجت حیّ و حاضر و ناظر خداوند هستند؛

۲. آن حضرت، وارث همه فضائل و شایستگی‌هایی هستند که در خاندان رسالت وجود داشته است؛

۳. آن امام، احیاکننده مکتب اهل‏بیت (ع)، بلکه احیاکننده دین و دین‏‬ باوری در سراسر جهان هستند؛

۴. ایشان در میان امامان پیش از خود نیز از جایگاه ویژه‏‬ ای برخوردار بود تا آنجا که امام صادق (ع) در پاسخ کسی که از ایشان می‌پرسد: «آیا قائم (ع) متولد شده است؟»، می‌فرماید: «لا وَ لَوْ أَدْرَکْتُهُ لَخَدَمْتُهُ أیّامَ حَیاتی؛ خیر، ولی اگر او را دریابم، در همه ایّام زندگانی‬ ‏ام خدمت‏گزارش خواهم بود». [۳۷]

بزرگداشت یاد و نام امام مهدی (ع)، مصداق‌های مختلفی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

یک: برپا خاستن هنگام شنیدن نام‌های آن حضرت

بر همه ارادتمندان حضرت مهدی (ع) لازم است هنگام شنیدن نام‌ها و القاب آن حضرت، به ویژه نام مبارک «قائم» از جا برخیزند و نسبت به امام خود ادای احترام کنند.

روایت شده است روزی در مجلس حضرت صادق (ع)، نام مبارک حضرت صاحب‬ ‏الامر (ع) برده شد. امام ششم برای تعظیم و احترام نام آن حضرت، از جای خود برخاست و قیام فرمود. [۳۸]

همچنین نقل شده است زمانی که دعبل خزاعی قصیده معروف خود در وصف اهل‏‬ بیت (ع) را در پیش‏گاه امام رضا (ع) خواند، آن امام با شنیدن نام حضرت حجت (ع) از جای برخاست. دست خود را به نشانه تواضع بر سر گذاشت و برای تعجیل در فرج آن حضرت دعا کرد. [۳۹] برخاستن هنگام شنیدن نام امام مهدی (ع) می‌تواند به معنای اعلام آمادگی برای یاری آن حضرت و همچنین اعلام درک حضور و شهود ایشان باشد.

دو: نکوداشت روزهای منسوب به آن حضرت

شیعیان باید در روزهایی مانند اعیاد چهارگانه اسلامی (فطر، قربان، غدیر و جمعه)، شب و روز نیمه شعبان به‏طور ویژه به یاد امام غایب خود باشند و با خواندن زیارت آن حضرت و خواندن دعاهایی مانند دعای ندبه، عهد و فرج، پیمان خود را با امامشان تجدید کنند.

سه: آغاز کردن هر روز با سلام به پیش‏گاه آن حضرت

منتظران امام مهدی (ع) باید در آغاز هر روز و در تعقیب نماز صبح، سلام به مولای خود را فراموش نکنند و بسته به فرصت و وقتی که دارند، با یکی از زیارت‌های وارد شده یا دعای عهد، به امام خود عرض ارادت کنند تا هرگز یاد و نام آن حضرت از دل‌هایشان نرود.

با توجه به آنچه گفته شد، اگر بخواهیم مفهوم انتظار در مکتب تشیع را در چند جمله بیان کنیم، می‌توانیم بگوییم انتظار در مکتب تشیع، حالت انسانی است که با پیراستن وجود خویش از بدی‌ها و آراستن آن به خوبی‌ها، در ارتباطی مستمر با امام و حجت زمان خویش، همه همت خود را صرف زمینه‏‬ سازی ظهور مصلح آخرالزمان می‌سازد و برای تحقق وعده الهی نسبت به برپایی دولت کریمه اهل بیت (ع) با تمام وجود تلاش می‌کند.