امروز، یازدهم ذی‌القعده مصادف با سالروز میلاد امام رضا(ع) است. علی بن‌موسی بن‌جعفر(ع) معروف به امام رضا(ع) هشتمین امام شیعه است. مشهورترین لقب ایشان، رضا است. در حدیثی از امام جواد(ع) آمده است که لقب رضا از سوی خداوند به ایشان داده شده است. امام رضا(ع) به عالم آل محمد و امام رئوف نیز شهرت دارد.

امام رضا(ع) در سال ۱۸۳ قمری امامت را بر عهده گرفتند و ۲۰ سال امام بودند. دوره امامت امام رضا(ع) با خلافت هارون عباسی، محمد امین و مأمون عباسی همزمان بود.  امام رضا(ع) تا پیش از سفر به خراسان، در مدینه زندگی می‌کرد. ایشان در سال ۲۰۰ یا ۲۰۱ قمری به دستور مأمون به مرو رفت و با تهدید و به اکراه ولایتعهدی او را پذیرفت.

حدیث مشهور سلسلة‌الذهب در سفر به خراسان، در نیشابور از امام رضا(ع) نقل شده است. این حدیث درباره توحید و شرایط آن است. پس از ورود امام رضا(ع) به خراسان، مأمون برای زیر سؤال بردن مقام و علم او، مناظراتی میان وی و بزرگان ادیان و مذاهب تشکیل داد که برخلاف میل مأمون، سبب برتری امام رضا(ع) و اقرار به دانش او شد. بخشی از این مناظرات در کتاب الاحتجاج اثر شیخ طبرسی نقل شده است.

امام رضا(ع) تا پیش از سفر به خراسان در مدینه زندگی می‌کرد و از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار بود. او در گفت‌وگویی که با مأمون درباره ولایتعهدی داشت، در توصیف این دوره گفته است: «همانا ولایتعهدی هیچ امتیازی را بر من نیفزود. هنگامی که من در مدینه بودم فرمان من در شرق و غرب نافذ بود و وقتی سوار بر مرکب خود، از کوچه‌های مدینه عبور می‌کردم، کسی عزیرتر از من نبود». 

حجت‌الاسلام غلامحسن محرمی، عضو هیئت‌ علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه  در رابطه با سیره اجتماعی امام رضا(ع) اظهار کرد: ائمه اطهار(ع) افضل‌الخلق بوده و برترین انسان‌ها هستند. خداوند متعال از لطف و رحمت خود ائمه(ع) را از برترین انسان‌ها قرار داده و امامت را در بهترین خلق قرار داده تا اینکه مردم به وسیله آن‌ها هدایت شوند و هدایت شدن مردم از سوی آن‌ها سهل و آسان باشد.

وی افزود: ائمه اطهار(ع) در هر زمینه‌ای که ورود کردند، حرف آخر را زدند. برای مثال در امر شجاعت حضرت امیرالمؤمنین(ع) وارد می‌شود و به یکباره به اشجع‌الناس تبدیل می‌شود. شجاعت امام حسین(ع) در صحرای کربلا در برابر یک لشکر بروز می‌کند و آن حماسه را از خود به جای می‌گذارد. همچنین، امام حسن(ع) به مقوله صبر و بردباری ورود کرده و به احلم‌الناس و حلیم تبدیل می‌شود. ایشان از حکومت دنیا که هیچ‌کس در دنیا از آن نمی‌گذرد، گذشت کرد.  

حجت‌الاسلام محرمی ادامه داد: ائمه اطهار(ع) هر زمان که در مقوله علم نیز وارد ‌شدند، حرف آخر را زدند. برای مثال عهدنامه مالک اشتر که از سوی امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر نوشته شد، الگوی حکومت‌داری است که تاکنون نیز مانند آن نگاشته نشده و در منشور سازمان ملل نیز از آن به عنوان منشور عدالت نام برده شده که تاکنون نوشته‌ای مانند آن در زمینه عدالت نیامده است. 

عضو هیئت‌ علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه تصریح کرد: در حوزه اجتماعی نیز تمامی ائمه(ع) در جامعه بروز داشتند که این مسئله در مورد امام رضا(ع) بیشتر ظهور و بروز داشت. دلیل این مسئله نیز این بود که وجود مقدس امام رضا(ع) مقداری بیشتر از دیگر ائمه(ع) تقیه می‌کردند. یعنی عصر امام رضا(ع) دورانی بود که ایشان کمتر تقیه می‌کردند و ارتباطات ایشان با مردم بیشتر بود. 

وی ادامه داد: به همین دلیل بود که کمالات امام رضا(ع) در اخلاق و رفتار به زیبایی و فراوانی در جامعه آن زمان ظهور و بروز پیدا کرد و ایشان به عنوان یک نمونه و الگو در میان مسلمانان معرفی و نمایان شد. تعریفی در کتاب مناقب آل ابی‌طالب(ع) از یکی از معاصران دوره امام رضا(ع) به نام ابراهیم بن عباس در مورد ایشان آمده است که رفتار اجتماعی را به خوبی نشان می‌دهد. 

 هيچ‌گاه نيازمندان بی‌پاسخ از محضرش باز نمی‌گشتند

حجت‌الاسلام محرمی تصریح کرد: در این تعریف این‌گونه آمده است: «ما رأيتُ و لا سمعت باحد افضل من ابی الحسن الرضا(ع)، ماجفا احداً قطٌ و لا قطع علي احد كلامه، و لا ردّ احداً عن جاجة، و مامدّ رجلية بين جليسه، و لا إتكاء قبله؛ هرگز نديدم و نشنيدم كسی برتر از ابوالحسن الرضا(ع) باشد. هيچ‌گاه به هنگام سخن بر كسی جفا نكرد و با درشتی سخن نگفت، هيچ‌گاه به هنگام سخن با ديگران، كلام مخاطب را قبل از پايان آن قطع نمی‌كرد و اين يكی از نشانه‌های بارز ادب در گفتار و مجالست و مخاطبت است و اين سيره حتی در هنگام مكالمه با دشمنان هم رعايت می‌شد. هيچ‌گاه نيازمندان، بی‌پاسخ از محضرش باز نمی‌گشتند و نااميد نمی‌شدند، به خواهش افراد رسيدگی می‌كرد، به پرسش‌ها و خواسته‌های همگان احترام و توجه می‌کرد و به تمام سؤالات پاسخ می‌گفت و حتی در نامه‌ای به امام جواد(ع) در مدينه به او توصيه كرد و دستور داد تا همواره با خود مبالغی پول داشته باشد و به هنگام خروج از منزل و در وقت تقاضای فقرا به آنان عطا کند. هرگز ديده نشد در كنار ديگران پاهای خويش را دراز کند و اين سلوک برای همنشينان بسيار درس‌آموز بوده و گويای ارزش‌گذاری برای آنان بود. هرگز ديده نشد در مجالست با ديگران به ديوار يا متكايی تكيه زند». 

وی افزود: امام رضا(ع) در طول دوران زندگی هیچ‌گاه سخنی سخت به غلامان خود نگفتند و در خندیدن خود نیز هیچ‌گاه قهقهه نمی‌کرد. ایشان همیشه بر سر سفره غلامان خود نشسته و با آن‌ها غذا تناول می‌کرد. امام رضا(ع) در طول عمر خود کارهای نیک بسیار زیادی انجام داده و صدقات فراوانی به فقرا اعطا می‌کرد. در این تعریف می‌توان تمام فتار اجتماعی امام رضا(ع) را به خوبی مشاهده کرد. 

عضو هیئت‌ علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه گفت: امام رضا(ع) در برخورد با غلامان و خدمتکاران خود چنان زیبا و با فروتنی رفتار می‌کردند که زبانزد همگان بود. در واقع ایشان در برخورد با دیگران در نهایت احترام رفتار می‌‌کردند. یکی از رفتارهای نمونه امام رضا(ع) تواضع ایشان بود. ایشان فرد بسیار متواضعی بودند. زمانی که ایشان بر سر سفره غلامان خود حاضر می‌شدند، به آن‌ها تأکید می‌کردند که تا زمانی که غذای خود را به اتمام نرسانده‌اید، از جای خود برنخیزید.

حجت‌الاسلام محرمی بیان کرد: در تاریخ آمده است که برخی به امام رضا(ع) خرده می‌گرفتند که چرا در رفتار خود با تمامی افراد در سطوح مختلف اجتماعی تواضع به خرج می‌دهید؟ که ایشان در پاسخ این افراد می‌فرمودند که خدا، مادر و پدر ما یکی است و خداوند متعال پاداش را فقط به اعمال می‌دهد. 

اخلاق حسنه و تواضع بالای امام رضا(ع)

وی تصریح کرد: امام رضا(ع) از لحاظ رفتار اجتماعی دارای درجه بسیار والا بود و از جایگاه رفیعی در میان مردم برخوردار بودند. ایشان در مدینه در مسجد پیامبر(ص) حاضر شده و پس از عبادت، در گوشه‌ای از مسجد تکیه داده و به پرسش‌های مردم و طلاب پاسخ می‌دادند. ایشان زمانی به مأمون خلیفه عباسی فرمودند: «همانا ولایتعهدی هیچ امتیازی را بر من نیفزود. هنگامی که من در مدینه بودم، فرمان من در شرق و غرب نافذ بود و وقتی سوار بر مرکب خود، از کوچه‌های مدینه عبور می‌کردم، کسی عزیرتر از من نبود». در مورد جایگاه علمی امام در مدینه نیز از خود ایشان نقل شده است: «من در مسجد پیامبر(ص) می‌نشستم و دانشمندانی که در مدینه بودند، هرگاه در مسئله‌ای درمی‌ماندند، همگی به من ارجاع می‌دادند و مسائلشان را نزد من می‌فرستادند و من به آنها پاسخ می‌دادم». این جایگاه و نفوذ بالای امام رضا(ع) به دلیل اخلاق حسنه و تواضع بالای ایشان بود.

عضو هیئت‌ علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه تصریح کرد: یکی از عوامل تنگ شدن عرصه به مأمون عباسی در مرو این بود که پس از حضور امام رضا(ع) در این شهر، به سوی ایشان سرازیر شدند و در تاریخ آمده است که مأمون دستور داد که اجازه دیدار با امام رضا(ع) به مردم داده نشود اما رفتار امام رضا(ع) باعث شده بود تا همگان جذب ایشان شده و به دیدارشان بشتابند. امام رضا(ع) به عنوان ذریه پیامبر(ص) از توانمندی‌های اجتماعی بسیار والایی برخوردار بودند که این جایگاه بلند اجتماعی را در میان مردم به دست آورده بودند.

گفت‌وگو از مجتبی افشار