به گزارش خبرگزاری بسیج از قم، سخنرانی انتقادی و آتشین امام‌خمینی علیه لایحه کاپیتولاسیون که در ۴ آبان ۱۳۴۳ در منزلشان واقع در محله یخچال قاضی قم ایراد کردند، چنان تاثیرگذار بود که سبب شد رژیم پهلوی یک هفته بعد از این سخنرانی امام را دستگیر و به ترکیه تبعید نماید و این آخرین سخنرانی امام خمینی(ره) در ایران تا زمان بازگشت پیروزمندانه به وطن بود.
لایحه قضاوت کنسولی مشهور به کاپیتولاسیون، لایحه ای بود که ۲۱ مهرماه ۱۳۴۳ توسط حسنعلی منصور نخست وزیر وقت به مجلس شورای ملی برد که پس از هشت ساعت جلسه پرتنش، بالاخره با موافقت ۷۴ رأی و مخالفت ۶۱ رأی به تصویب مجلس رسید.
حجت الاسلام والمسلمین محمد حسن رحیمیان از شاگردان امام خمینی(ره) در مصاحبه ای در رابطه با شرایط آن روز می گوید: در آن زمان تقریبا توده مردم و حوزه های علمیه اطلاعی از مفهوم و ماهیت کاپیتولاسیون نداشتند و تا قبل از این که امام علیه آن موضع گیری کنند حتی این کلمه هنوز به گوشمان نخورده بود تا چه رسد اطلاعی از خبر لایحه و تصویب آن برای جامعه مطرح باشد.
انتشار سر بسته تصویب لایحه
براساس مستندات تاریخی رژیم پهلوی تلاش نمود تصویب لایحه، مصونیت قضایی آمریکایی ها در مجلس سنا و شورای ملی پنهان نگه داشته شود. مطبوعات کشور و حتی روزنامه رسمی مجلس شورای ملی که معمولا مشروح کامل مذاکرات مجلس را نشر می داد، به بهانه نقص فنی و خرابی چاپخانه، آن را منتشر نکرد و تنها دولت خلاصه خبر و گزارش مبهمی را در روزنامه ها منتشر کرد. امام خمینی که در آغاز نخست وزیری حسنعلی منصور از حصر آزاد شده بود، از طریق شاگردان و مرتبطین خود در جریان تصویب لایحه کاپیتولاسیون قرار گرفت.
حضرت امام به محض اطلاع از موضوع در تاریخ چهارم آبان ۱۳۴۳ ابتدا با صدور اعلامیه ای کوبنده ضمن تبیین و افشای این جنایت ننگین به شدت علیه آمریکا و خیانت رژیم وابسته آن موضع گیری کردند.
در صدر آن اعلامیه آیه «لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا» قرار گرفته بود تا آن زمان در جامعه نه توجهی به «احکام » صریح و قاطع قرآن در زمینه مسائل سیاسی وجود داشت و نه «موضوعات » مورد توجه بود . استناد امام به «حکم » صریح و روشن نفی همیشگی و ابدی سلطه کفار بر مؤمنان از یک سو و افشاگری و تبیین ماهیت کاپیتولاسیون به عنوان روشن ترین و در عین حال زشت ترین نمونه از «موضوع » و مصداق سلطه کفار بر مؤمنین و پافشاری قاطع بر نفی آن به حکم قرآن، جهش بزرگی را در بیداری جامعه اسلامی و بخصوص حوزه های علمیه در جهت تصحیح و تعمیق نگرش نسبت به قرآن و منابع اسلامی و همچنین موضوع شناسی و شناخت مسائل سرنوشت سیاسی و اجتماعی به وجود آورد.
سخنرانی در روز میلاد حضرت فاطمه(س) و اعلام اعزا
روز چهارم آبان ماه ۱۳۴۳ علاوه بر روز میلاد با سعادت حضرت فاطمه(س)، دو مناسبت دیگر نیز داشت، یکی تولد امام خمینی (ره) براساس تقویم هجری قمری و همچنین روز تولد محمدرضا پهلوی دومین شاه پهلوی براساس تقویم شاهنشاهی که رژیم پهلوی در نظر داشت به مناسبت تولد شاه در اکثر شهرهای ایران جشن و پایکوبی برگزار نماید.
با وجود آنکه اعلامیه مکتوب امام خمینی درباره کاپیتولاسیون تقریبا مفصل ترین و کوبنده ترین اعلامیه ایشان تا آن زمان بود و به طور کامل مواضع ایشان در آن بیان شده بود و برغم قطعیت خطر دستگیری مجدد، اما امام خمینی(ره) به صدور اعلامیه تنها اکتفا نکرد و به خاطر اهمیت موضوع، همزمان مهمترین سخنرانی خودشان را نیز درباره همین موضوع ایراد کردند.
مرحوم حجت الاسلام و المسلمین سیداحمد خمینی در گفت و گویی که در کتاب "پا به پای آفتاب؛ ج۱، ص۷۱" منتشر شده است در این رابطه می گوید: خبر تصویب لایحه کاپیتولاسیون که در خبرنامه داخلی مجلس شورای ملی درج شده بود، به دست امام رسید. امام اعلام کردند که روز چهارم آبان دربارۀ خطرات این اقدام خفّت بار رژیم سخنرانی می کنند و قرار شد این خبر برای مردم قم و دیگر شهرها اعلام شود.
سیداحمد خمینی ادامه می دهد: رژیم، سراسیمه فردی را به قم فرستاد تا امام را با تهدید از این اقدام بازدارد، اما امام او را نپذیرفت. وی در دیدار با برادر شهیدم حاج آقا مصطفی صریحاً نسبت به عواقب وخیم هرگونه مواضع ضدآمریکایی هشدار داد اما این تهدیدها هیچ نوع تأثیری در عزم امام نداشت.
حجت الاسلام والمسلمین محمد حسن رحیمیان نیز در گفت و گویی با مجله "پاسدار اسلام آبان ۱۳۷۹- شماره ۲۲۷" در تشریح آن روز می گوید: بنده در آن روز از صبح زود در منزل امام حضور داشتم انبوهی از جمعیت از اقشار مختلف از قم و شهرستان ها به طرف منزل امام سرازیر شده بود، تراکم جمعیت در حیاط و اتاقهای منزل امام فوق العاده و نفس گیر بود و برای اولین بار بلندگوهای متعدد در امتداد کوچه های اطراف تا کوچه آقازاده و مسجد سلماسی و میدان بیمارستان فاطمیه نصب شده بود و تمام منطقه اطراف منزل امام و باغی که در ضلع جنوبی منزل امام قرار داشت، آکنده از جمعیت بود، مهمتر از کمیت جمعیت، کیفیت و عشق آتشینی بود که مردم به امام داشتند عشق مودت عجیبی که خداوند در دل مردم نسبت به امام انداخته بود.
رحیمیان تصریح کرد: بعد از آزادی امام خمینی(ره) در فروردین سال ۱۳۴۳ اندرونی منزل امام توام با بیرونی سابق تبدیل به بیرونی شد و خانه ای که متصل به ضلع شمالی منزل امام بود به صورت اجاره به عنوان اندرونی مورد استفاده ایشان قرار گرفت و طبعا دری بین دو خانه احداث شده بود راهرو اتاقهای ضلع شمالی خانه امام از طریق دالان پشت اتاقها است و پنجره اتاقها رو به حیاط و با ارتفاع حدود ۱.۵ متر از کف حیاط است . امام در اتاق میانی که پنجره اش مشرف به حیاط است نشستند و مهمترین سخنرانی شان را علیه کاپیتولاسیون ایراد کردند . بنده در فاصله ۱.۵ متری جلوی امام در میان جمعیت ایستاده و شاهد جالب ترین و شگفت انگیزترین حادثه در آن روزگار بودم، هم به دلیل تراکم جمعیت، مجال نشستن نبود، و همه ایستاده بودند و هم در آن روز منزل و محضر مرجعیت اسلام به جای «مجلس » «مقام » بود یعنی این که همه قیام کرده بودند تا موعظه الهی «ان تقوموا لله » را تحقق بخشند.
سخنرانی امام علیه کاپیتولاسیون
امام خمینی (ره) در حضور جمع کثیری از روحانیان و مردم قم که در روز میلاد با سعادت حضرت فاطمه در منزل ایشان در محله یخچال قاضی قم جمع شده بودند سخنرانی مهم خود را پس از ذکر نام خدا، با آیه استرجاع «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ» که قرائت آن نشان مصیبتی بزرگ بر اسلام و مسلمانان بود، آغاز کرد و تأثرات قلبی و ناراحتی شدید خود را ابراز و اعلام عزای عمومی کرد و با اشاره به مفهوم الحاق ایران به پیمان وین و کاپیتولاسیون که نشانگر مصونیت قضایی نظامیان و غیر نظامیان آمریکایی است، نتایج سیاسی و اجتماعی مصوبه را با ذکر مثال هایی برای مردم بازگو کرد و یادآور شد و گفت: «... عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت ، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند. قانونی را به مجلس بردند که در آن ما را ملحق کردند به پیمان وین ...که تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده هایشان ، با کارمندهای فنی شان با کارمندان اداری شان ، با خدمه شان... از هر جنایتی که در ایران بکنند، مصون هستند. آقا من اعلام خطر می کنم ، ای ارتش ایران من اعلام خطر می کنم ، ای سیاسیون ایران من اعلام خطر می کنم ... والله گناهکار است کسی که فریاد نکند. ای سران اسلام به داد اسلام برسید. ای علمای نجف به داد اسلام برسید. ای علمای قم به داد اسلام برسید...» (صحیفه امام؛ ج ۱، ص ۴۱۵ - ۴۲۴ )
رهبر کبیر انقلاب در این سخنرانی انگیزه رژیم پهلوی برای تصوبه این لایحه را تسهیل شرایط گرفتن وام ۲۰۰ میلیون دلاری از آمریکا آن هم با بهره ای سنگین اعلام نمود و عامل این ننگ و فضاحت را دولت و مجلسی دانست که با سرنیزه آمریکایی ها بر سرکار آمده است، نه نمایندگان مردم؛ ایشان عمل نمایندگان مجلس سنا و مجلس شورا را خیانت به کشور و اسلام و مصوبات آن را غیرقانونی و همچنین وکالتشان را غیرشرعی و غیرقانونی خواند و آنان را از وکالت عزل کرد و ادامه داد: من اعلام خطر می‌کنم، ای ارتش ایران! من اعلام خطر می‌کنم، ای سیاسیون ایران! من اعلام خطر می‌کنم، ای بازرگانان! من اعلام خطر می‌کنم، ای علمای ایران! ای مراجع اسلام! من اعلام خطر می‌کنم، ای فضلا! ای طلاب! ای مراجع! ای آقایان! ای نجف! ای قم! ای مشهد! ای تهران! ای شیراز! من اعلام خطر می‌کنم، خطردار است، معلوم میشود زیر پرده چیزهایی است و ما نمی‌دانیم. در مجلس گفتند نگذارید پرده‌ها بالا برود، معلوم میشود برای ما خواب‌ها دیده‌اند. از این بدتر چه خواهند کرد. نمی‌دانم از اسارت بدتر چه از ذلت بدتر چه؟ چه می‌خواهند با ما بکنند. چه خیالی دارند اینها. این قرضه دلار چه به سر این ملت می‌آورد، این ملت فقیر ده سال ۱۰۰ میلیون دلار، ۸۰۰ میلیون تومان نفع پول به آمریکا بدهد! در عین حال ما را بفروشید برای یک همچو کاری!
ایشان در ادامه سخنرانی خود با اشاره به سخنرانی مهم مرحوم آیت الله مدرس در صحن مجلس شورای ملی در ادوار گذشته بر علیه اولتیماتوم دولت روس گفت: یکی از مورخین، مورخین آمریکائی می‌نویسد که یک روحانی با دست لرزان آمد پشت تریبون ایستاد و گفت "آقایان اگر بناست ما از بین برویم چرا با دست خودمان برویم" (و آن طرح را که به سبب اولتیماتوم آمده بود را) رد کرد. مجلس به واسطه مخالفت او جرات پیدا کرد و رد کرد و هیچ غلطی هم نکردند. روحانی این است، یک روحانی توی مجلس بود نگذاشت آن قلدر شوروی را، روسیه سابق را، پیشنهاد اولتیماتومش را یک روحانی ضعیف، یک مشت استخوان رد کرد. امروز هم باید روحانی نباشد، برای همین قطع ید روحانی باید بکنند تا به آمال و آرزوی خودشان برسند، من چه بگویم؟!
امام خمینی (ره) در پایان این سخنرانی خود گفت : ما این قانونی که گذراندند- به اصطلاح خودشان- قانون نمی دانیم. ما این مجلس را مجلس نمی دانیم. ما این دولت را دولت نمی دانیم. اینها خائنند به مملکت ایران! خائنند! خداوندا، امور مسلمین را اصلاح کن. [آمین حضار] خداوندا، دیانت مقدسه اسلام را عظمت به آن عنایت فرما. [آمین حضار] خدایا، اشخاصی که خیانت می کنند به این آب و ملک، خیانت می کنند به اسلام، خیانت می کنند به قرآن، آنها را نابود کن. [آمین حضار] - (صحیفه امام، ج ۱، ص: ۴۱۵-۴۲۴)
تاثیرات و پیامد های سخنرانی امام خمینی(ره) در مخالفت با لایحه کاپیتولاسیون
مرحوم آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی از روحانیان انقلابی و فعال در دوران نهضت اسلامی در کتاب خاطرات خود که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است در این رابطه می گوید: به دنبال سخنان پرخروش حضرت امام، آقایان دیگر هم به میدان آمدند و صحبت‌هایی درخصوص همین جریان کاپیتولاسیون و تایید فرمایشات امام داشتند. از جمله قرار شد که یک شب حاج آقا مرتضی حائری بعد از نماز مغرب و عشا در مسجد امام صحبت بکنند. مردم را خبر کردند که ایشان می خواهند صحبت کنند. من خودم در آن سخنرانی حضور داشتم و یکی از حرف‌هایی که ایشان آن شب گفت این بود که فرمود اسلام دینش و عبادتش عین سیاست است و سیاستش عین عبادت است و این دو از هم جدا نیست، انتشار این سخن که دین از سیاست جدا نیست، از کسی مثل مرحوم حائری خیلی خوب بود؛ چراکه در آن زمان در اذهان بسیاری این مطلب وجود داشت که دین از سیاست جدا است و سخنرانی‌ها و موضعگیری‌های امام را در مورد کاپیتولاسیون یک مساله سیاسی محض می‌دانستند.
این افشاگری‌ها و سخنرانی‌ها باعث شد شاه و رژیم ستمشاهی که از آمریکا و ایادی آن دستور می‌گرفت، امام خمینی(ره) را دستگیر و از ایران تبعید کند. با وجود همه مخالفت‌ها و دشمنی‌ها با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه سال ۱۳۵۷ و تشکیل شورای انقلاب در ۲۳ اردیبشهت ۱۳۵۸ لایحه کاپیتولاسیون برای همیشه لغو شد.
