تلاقی تاریخ، ادب و عرفان در «آرامگاه مولانا» تایباد+تصاویر

به گزارش خبرگزاری بسیج استان خراسان رضوی از تایباد، در جنوب غربی شهر مرزی تایباد آرامگاه یکی از عرفای نامی قرن هشتم هجری، مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی، قرار دارد. شهر تایباد، مرکز شهرستان تایباد، در ۲۲۵ کیلومتری جنوب شرقی مشهد مقدس و ۱۳۰ کیلومتری شهر هرات کشور افغانستان واقع شده است.

آرامگاه مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی نیز به «مزار مولانا» در بین مردم شهرت دارد. این آرامگاه تاریخی در میانه گورستان تاریخی تایباد، شامل ایوانی رفیع، گنبدخانه، دو اتاق در دوسوی ایوان و حیاط است. مقبره زین الدین ابوبکر تایباد در مقابل ایوان موقعیت دارد که درخت پسته کهنسالی بر آن سایه افکنده است. شخصیت مولانا و مزار وی از احترام و ارادت خاصی در بین سنی و شیعه تایباد برخوردار است.

مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی کیست؟

مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی از عارفان و دانشمندان اسلامی قرن هشتم هجری است. منابع موجود از زمان تولد و دوران کودکی وی اطلاعی نمی دهند. مولانا از شاگردان نظام الدین هروی بوده است. آورده اند که زین الدین ابوبکر با پای برهنه از تایباد به مزار شیخ احمد جامی می آمده و به تلاوت قرآن می پرداخته به طوری که هزار مرتبه ختم قرآن نموده است؛ پس از آن به زیارت حرم سلطان خراسان علی ابن موسی الرضا (ع) نایل گشت و آنجا خلعت ها یافت.

دیدار امیر تیمور، موسس سلسله تیموریان، با وی درهنگام حمله به هرات در کتب تاریخی روایت شده و تیمور لنگ خود را مرید و پیروی مولانا قرار داده است. شیخ زین الدین در راه سفر حج، با شمس الدین محمد حافظ شیرازی ملاقاتی داشته است. مولانا سرانجام در ظهر روز پنجشنبه آخر محرم الحرام ۷۹۱ هجری دار فانی را وداع گفت. آرامگاه او به دستور شاهرخ تیموری، دومین پادشاه تیموریان، و به همت وزیرش، پیراحمد خوافی، بنا شد.

ویژگی‌های معماری منحصربه‌فرد 

مصالح به کار رفته در این بنای مربوط به دوره تیموری آجر با ملات ماسه گچ است. ورودی اصلی مزار در میانه ضلع غربی محوطه قرار دارد. ورودی دارای پیش طاقی پنج متری و سکو می باشد.

ایوان ۲۳ متری در واقع محل داخل شدن به گنبدخانه و مسجد است. این ایوان مانند بیشتر اماکن دوران تیموری به لحاظ ارتفاع و عظمت، بزرگتر از بقیه بخش هاست. از داخل ایوان در کوچکی برای ورود به مسجد تعبیه شده است. این در شامل دو لنگه منبت کاری شده نفیس با نقوش اسلیمی و کتیبه های خط ثلث مزین شده است. لنگه راست در سال ها پیش متاسفانه به سرقت رفته است. متن « مفتاح الجنه، لاالله الا الله محمد رسوال الله» با خط ثلث جلی در پیرابند بالای لنگه چپ در نوشته شده است.

وفور گوناگونی ترئینات بنا نسبت به حجم آن، یکی از ویژگی های ایوان آرامگاه مولانا است. تزئینات بنای مذکور عبارتند از معرق سنگ، کاشیکاری معرق و زیررنگی، تلفیق آجر و کاشی و حجاری بر روی سنگ است. کتیبه هایی با عبارات «دعای عشرات»، «یا حی یا قیوم»، «یا احد یا صمد»، «الحمدلله» و دیگر عبارات قرآنی در زیر طاق ایوان اصلی، غرفه ها و سرپایه غرفه ها دیده می شود. کتیبه ها که جنبه تاریخی و تزئینی دارند، به خط ثلث و کوفی در زمینه کاشی های فیروزه ای و لاجوردی طراحی شده اند.

دست نوشته‌های تاریخی آرامگاه مولانا

جدای از وجود کتیبه های چشم نواز و ظریف در ایوان مزار مولانا، یکی از عناصر تجلی یافته هنر و معماری این بنا وجود تعداد زیادی از دست نوشته ها و یادگاری های تاریخی در قسمت پایینی دیوارهای داخلی مسجد است. این خصوصیت، بنا را از لحاظ تاریخی و هنری ارزشمند کرده است؛ تاریخی، به سبب قدمت یادگاری ها و هنری، به علت قالب های خطاطی گوناگون و ابیات شعر.

بر روی سنگ های ازاره های (قسمت پایینی یک دیوار) داخل مسجد و گنبدخانه چنین یادگاری هایی با مرکب نوشته شده؛ البته دست نوشته های تاریخی بر روی بناهایی دیگر از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد خواف و مزار شیخ احمد جام موجود است، ولی هیچ یک از نظر تنوع و گستردگی خط و مضمون با بنای آرامگاه مولانای تایباد قابل سنجش نیست.

موقعیت آرامگاه مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی بر سر راه هرات، جام و مشهد باعث شده که از حدود سه تا چهار دهه پس از ساختنش، به تدریج زائران و رهگذران بسیاری از اقشار مختلف مانند خطاط، شاعر، عارف، حاکم، امیر و نظامی جذب آن شوند. آنان یادگاری های بسیاری بر روی آثار سنگی ازاره مسجد نوشته اند. خط و زبان این یادگاری ها اغلب به زبان های فارسی و عربی و گاه ترکی و سانسکریت هندی است. نوشته ها نیز به خط نستعلیق، نسخ، تعلیق، شکسته، ثلث و تحریری است. جالبتر اینکه در برخی از آنها، اصل نوشته به خط نستعلیق و به زبان فارسی و امضا و تاریخ آنها به خط تعلیق و به زبان عربی و گاه ترکیب فارسی و عربی است.

در بسیاری از موارد بر روی یک قطعه سنگ، چند یادگاری نوشته اند که گاه منجر به پاک شدن نمونه های قدیمی تر شده؛ یا اشعار و عباراتی تکراری را اشخاص مختلف در زمان های متفاوت نگاشته اند. قدیمی ترین یادگاری های مسجد مزار مولانا به سال ۸۶۰ هجری و جدیدترین آنها به دوره پهلوی اول باز می گردد. به طور کلی با مطالعه یادگاری ها می توان به درجات و اعتقادات نویسنده پی برد. محتوی نوشته ها شامل بیان احساسات و حالات روحی، شعر، احادیث، آیات قرآن، پند و اندرز و روایت وقایع می شوند. میرزا الغ بیک، پسر شاهرخ و سومین پادشاه تیموری، نیز با نگاشتن دست نوشته ای خود را غلام عالمپناه زین الدین ابوبکر تایبادی می نامد.

مرحوم دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی، تاریخ دان مشهور ایرانی، در کتاب حماسه کویر در رابطه با مزار مولانا این چنین می گوید: آثاری که به تاریخ ما تحرک و حیات نو می دهند تنها به چهارباغ اصفهان یا سنگ های صیقلی ستون های تخت جمشید منحصر نمی شود، هر گوشه از خاک این مملکت، در دور افتاده ترین نقاط، در هر قدمی و هر وجبی، اثری برای تهییج روح فرزندان مملکت وجود دارد. کافی است آدم به تایباد برود و بر دیوار خانقاه آن، با آن خط خوش، از زیر سقف تا پایه خاک، اشعاری ببیند آنقدر متنوع که به قول سادات ناصری، از بس شعر خوب دارد گویی آتشکده را بر دیوار مسجد تایباد پخش کرده اند.

در ادامه برخی از یادگاری های منتخب که در وصف مولانا، مسجد، خداوند، پیامبر اسلام(ص)، ناپایداری دنیا و غیره نوشته شده است را می خوانید:

«از دیده قدم کرده بکوی تو رسیدیم/صد شکر که یکبار دیگر روی تو دیدیم

مقصود تو بودی ز میان همه خوبان/المنته لله که به مقصود رسیدیم»

تاریخ ۱۲ شهر جمادی الثانی صورت تحریر یافت غلام شاه عالمپناه الغ بیک

مولانا خیری مشهدی

«بد مردم نبین اگر نیکی/هر که نیکست بد نمی بیند»

بتاریخ ۴ شهر رجب المرجب سنه ۱۰۲۷ مرقوم قلم شکسته گردید

«تو آن شاهی که بر ایوان قصرت/کبوتر گر نشیند بازگردد

غریبی آمدست از راه بس دور/در آید یا هم از در بازگردد»

در تاریخ شهر رجب المرجب سنه ۸۹۹ و حقی الله الداعی سلطان محمد کوسوی

زائری دیگر بعد از ۶۷ سال با مشاهده این بیت از زبان حال مولانا در جواب چنین نوشته است:

«در آید گر بود دانا و عاقل/که با ما در سخن همراز گردد

و گر باشد یکی نادان و جاهل/همان بهتر که از در بازگردد»

بنده خاکسار بیمقدار محمدحسین بن ملا میرم غوریانی بتاریخ ۲۹ شهر رمضان ۹۶۶

«المومن فی المسجد کاسمک فی الماء، المنافق فی المسجد کالطیر فی القفس»

عبده شریف ابن مرحباک تایبادی سنه ۱۰۶۰

لی خمسه الطفی نهم و الحجیم الحاطمه المصطفی و المرتضی و ابناهم و فاطمه»

العبد مهدی الرضوی ۱۰۷۹

«عمر تو چه یک چه صد چه سیصد چه هزار/زین کهنه سرا بیرون برند آخر کار

گر پادشهی و گر گدای بازار/این جمله به یک نرخ بود آخر کار»

بتاریخ شهر محرم الحرام سنه ۸۹۹ کتبه العبد محمود زنجانی

خبرنگار/ امیرحسین چهاریاری