آیین های ناب عاشورایی در اراک/ از علم‌گردانی تا چغچغه‌زنی

به گزارش خبرگزاری بسیج استان مرکزی؛ محرم و عاشورا در فرهنگ مذهبی شیعه‌ها همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مراسم‌هایی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی نسل به نسل و سینه به سینه به دیگران منتقل می‌شود. مراسم عزاداری عاشورا و تاسوعای حسینی هر ساله در شهرستان اراک با شور و حال خاصی برپا می‌شود.

علم گردانی روستاهای شهرجرد و هزاوه

یکی از آئین‌های عزاداری در شهر اراک مراسم علم‌ گردانی روستای شهرجرد است. در این آئین چند صد ساله علم‌ها به درب خانه‌ها برده و برای صاحبخانه دعا می‌خوانند؛ صاحبخانه نیز به علم‌گردان‌ها گندم و پول و خوار و بار می‌دهد؛ حضور مردم مشتاق در این مراسم و ادای نذورات آنان بیانگر عشق و ارادت خالصانه آنان به حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران با وفایش است.

در روز علم‌بندان تا پایان مراسم علم گردانان علم‌ها را دور روستاها می‌‌چرخانند و برای سلامتی اهالی منزل و شادی ارواح عزیزان از دست رفته ذکر فاتحه سر می‌دهند؛  آمدن علم‌ها به منزل در برخی از روستاها بسیار خوش یمن است، بنابراین اهالی مواظب هستند در این چند روز علم‌ها به درب منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل آنان توقف کنند.

در روستای شهرجرد صبح روز تاسوعا دسته‌جات مختلف عزاداری در قالب کاروان‌های غم از مسجد صاحب الزمان(عج) این روستا و از میدان اصلی‌ و محله‌های مختلف این روستا به حرکت در آمده و در مسیر عزاداری خانواده‌های شهدا‌، با گلاب پاشی و بخش نذورات خود از هیات حسینی این روستا پذیرایی به عمل می‌آورند؛ عزادران حسینی شهرجردی با به حرکت در آوردن کاروان غم در قالب دسته جات زنجیرزنی و سینه زنی با  نوحه‌خوانی و مدیحه سرایی و با حمل نخل مسیر خود را تا روستای موت‌آباد که آستان مقدس امامزادگان حوا بانو خاتون(س) و شاهزاده احمد(ع) است ادامه می‌دهند و در آنجا همراه با عزاداران چند روستای همجوار دیگر به عزاداری می‌پردازند.

در رستای هزاوه نیز علم گردانی توسط هیأت سادات روستا اجرا می‌شود و شروع این رسم با بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد(ع) هزاوه در شب اول ماه محرم است. عزاداران هیأت سادات هزاوه همگی با لباس‌های مشکی و شال‌های سبز در این آئین شرکت می‌کنند و علم عاشورا را به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا در روز اول محرم آذین کرده و در میان هیئت سینه‌زنی عزادار در بین محله‌های روستا به حرکت در می‌آورند.

قدمت علم‌گردانی در این روستا به ۳۰۰ سال پیش برمی‌گردد؛ در این مراسم علم به تک‌تک خانه‌ها رفته و مردم نذورات خود را به علمدار برای کمک به هیأت داده و دستمالی به علم می‌بندند و کسانی که مشکل یا حاجتی دارند دستمالی از آن باز می‌کنند.

تعزیه سیار بازار تاریخی اراک

تعزیه سیار بازار اراک از قدیمی‌ترین آئین‌های عزاداری در اراک است؛ قدمت برگزاری این نمایش به زمان تأسیس شهر باز می‌گردد و تعزیه سیار در طول ۱۱ روز اول ماه محرم در بازار سرپوشیده اجرا می‌شده است.

این آئین با شرکت ۲۵ گروه تعزیه‌خوان در مجموعه تاریخی بازار اراک با شور فراوان و به صورت خودجوش با همت مردم و پیشکسوتان هیأت‌های مذهبی انجام می‌شد، حرکت کاروان غم و شبیه‌خوانی با حضور هیأت‌های قدیمی اراک از برنامه‌های این آئین سنتی به شمار می‌رود که در گذشته‌های دور توسط هیأت‌ها و گروه‌های تعزیه دو محله بزرگ اراک یعنی قلعه و حصار اجرا می‌شد و از مراسم‌های سنتی است که به همراه یک آئین عاشورایی دیگر در فهرست آثار ملی کشور تحت عنوان میراث معنوی استان مرکزی به ثبت رسیده است.

تعزیه سیار تا سال ۱۳۴۲ به طور جدی برگزار می‌شد، اما بعد از آن سال به دلیل جلوگیری از برگزاری عزاداری‌های محرم و شرایط سیاسی حاکم بر کشور، اجرای آن متوقف شد و پس از پیروزی انقلاب در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ دوباره از سر گرفته شد.

طبق رسوم گذشته ابتدا نقاره زنان و شتران وارد بازار می‌شوند، سپس گروه سینه زنان و بعد از آن شبیه خوانان می آیند و طول بازار را از ابتدا تا انتها طی می‌کنند. دسته شبیه خوانان وارد می‌شوند، هر دسته به طور مجزا گوشه‌هایی از یک تعزیه را می‌خوانند.

در گذشته اجرای تعزیه سیار به این صورت بود که هر روز از ایام محرم متعلق به یک تعزیه بود و تعزیه خوانان پس از تقسیم نسخه‌ها به گروه‌هایی تقسیم می‌شدند و هرکدام بخشی از تعزیه را در بازار که حسینیه اراک بود، می‌خواندند. تعزیه سیار اراک قدمتی طولانی دارد، در گذشته بازار اراک حسینیه اصلی مردم اراک بوده که دو هیأت بزرگ محله‌های قلعه و حصار در آن عزاداری می‌کردند.

چغچغه زنی انجدان

چغچغه وسیله‌ای است که به صورت جفت و به اشکال مختلف از جنس چوب تهیه می‌گردد. نمونه‌های قدیمی‌تر این ابزار در روستای انجدان به شکل تراش خورده و خراطی شده موجود است. علت تمایز محرم در انجدان با دیگر مناطق علاوه بر پرشور بودن آن رسم خاصی است که تنها در این محل برگزار می‌گردد و برای سوگواران جذابیت خاصی داشته و این رسم خاص چغچغه زنی نام دارد و حداقل از دوره قاجار برگزار می‌شود.

بنابر تعریف محلیان هنگامی که واقعه کربلا اتفاق افتاد و خبر شهادت امام شیعیان و یارانش به گوش شیعیان رسید مردم از شنیدن این خبر بسیار سوگوار گشته و سنگ بر سر زدند. با گذشت زمان سنگ بر سر زدن در این نوع سوگواری مبدل به زدن دو قطعه چوب به هم شد. هر فرد برای خود دو قطعه چوب طوری تراش می‌داد که در دست گرفته شود و همان صدای سنگ زدن را بدهد و این رسم را چغچغه زنی نامیدند. چغچغه زنی در روز نهم محرم و روز یازدهم محرم صورت می‌پذیرد.

در روز نهم هیأت علی‌اصغر(ع) آماده حرکت در کوچه‌های روستا می‌شود و گروه چغچغه زن در دو صف به طوری که دو طرف کوچه باشند و روبروی هم جلوی هیأت حرکت می‌کنند و پیشاپیش همه تک خوان که معمولاً از سالخوردگان روستا می‌باشند نوحه خوانی می‌کند. صبح روز نهم محرم گروه از جلوی حسینیه شهدای انجدان حرکت کرده و کوچه به کوچه و محله به محله به سمت حسینیه دیلم آباد حرکت می‌کند و در مسیر سینه زنی، زنجیرزنی، نوحه خوانی و چغچغه زنی می‌کنند و همراه با نوای تک خوان چغچغه ها را یک بار خم شده و جلوی زانو می‌زنند و یک بار بلند شده و بالای سر به هم می‌زنند.

هیأت زنجیرزنی در سنجان

در منطقه سنجان اراک نیز هیأت‌های زنجیرزنی در شب‌های دهه اول محرم مردم در محله‌های مختلف سنجان اعم از محل بالا، محل پایین، قلعه، فیجان بالا و فیجان پایین و… تکیه برپا کرده و به برگزاری این آئین می‌پردازند.

آئین شام غریبان امام حسین‌ (ع) در اراک

برگزاری آئین شام غریبان امام حسین‌ (ع) شامگاه روز عاشورا در شهر اراک برگزار می‌شود. نوحه‌های این مراسم یادآور آوارگی اهل بیت امام حسین‌ (ع) و اسیران و کودکان بازمانده از واقعه کربلا است که در غروب عاشورا، بی‌پناه در تاریکی شب، در بیابان کربلا به سر می‌بردند. بعضی رسوم خاص، مانند روشن‌کردن شمع یا نشستن در تاریکی، باعث تفاوت عزاداری این شب با دیگر شب‌های محرم می‌شود.

عاطفه محمدی

انتهای پیام/