نگاهی به تاریخچه ضریح‌های مقبره امام رضا علیه السلام
اولین ضریح بارگاه امام رضا (ع)، ضریحی چوبی بود
این ضریح برای دوران شاه طهماسب اول صفوی است. بیشتر نویسندگان، جنس ضریح را چوب با تسمه‌های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره می دانند. بعضی نوع چوب اولین ضریح را از شمشاد و برخی از صندل و بعضی دیگر از جنس نقره و عده‌ای دیگر (اعتمادالسلطنه و مؤلف منتخب التواریخ) جنس ضریح را از فولاد می‌دانند.
«نگین نشان»، دومین ضریح در زمان نادر شاه افشار
ضریح دوم، ضریحی مرصع فولادی، معروف به ضریح نگین نشان است که در سال ۱۱۶۰ قمری نصب شده است. در این ضریح، کتیبه منحصر به دو سطر خط نستعلیق چهاردانگ است که بالای سر ضریح مبارک با طلا نوشته شده: «نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان».
برخی از منابع به ساخت این ضریح توسط نادرشاه اشاره دارند. وجود جواهرات بر بدنه ضریح دوم مسلم است و در سال ۱۳۳۱ق آخرین خبر از وجود این جواهرات و مؤید قرار داشتن چهار دانه یاقوت و یک دانه زمرد در گوی‌های ضریح در اواخر دوره قاجاریه است.
اما جمعی از مومنان به سرپرستی سید محمد مهدی خراسانی متولی دوباره ضریح را تزیین می‌کنند. ضریح دوم یا ضریح مرصع از تاریخ ۱۱۶۰ قمری نصب شد و حدود ۷۳ سال در همانجا قرار داشت تا این که در تاریخ ۱۲۳۳ قمری در کنار ضریح قبلی و در قسمت بیرونی آن نصب شد.
ضریح سوم، منتسب به فتحعلی شاه قاجار
سومین ضریح امام رضا (ع) برای زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. نام بانی ضریح سوم نامشخص است، اما این ضریح در عهد فتحعلی شاه ساخته شده است.
درباره مشخصات این ضریح نوشته‌اند: طول آن پنج، عرض آن سه، و ارتفاع آن دو و جنس آن از فولاد است. بر روی ضریح مشبکی مطلا و بر فراز آن شیروانی چوبی، با پوشش طلا وسط شیروانی یک سر طوق طلا مرصع به جواهر و در دو طرف آن دو قبه جواهرنشان است و بالای آن هم پوشش بسیار نفیسی گسترده است.
این ضریح در عهد سلطنت محمد شاه قاجار مورد دستبرد قرار گرفت، پس از آن که محمد حسن خان سالار پسر آصف الدوله والی خراسان طغیان کرد، تمام طلا و نقره‌های روی ضریح را تصرف کرد و در ادامه از سال ۱۲۶۸ قمری تعمیرات ضریح آغاز شد.
چهارمین ضریح؛ ضریح شیر و شکر
چهارمین ضریح امام رضا (ع) معروف به ضریح شیر و شکر است. این ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر است که در سال ۱۳۳۸ شمسی ساخته و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب شده است. بر روی سقف ضریح از داخل دو بیتی نوشته شده که به حساب ابجد از مجموع حروف مصرع چهارم عدد ۱۳۷۰قمری بدست می‌آید که تاریخ نصب ضریح است. این ضریح به همت ابوالحسن حافظیان ساخته شد.
سیمین و زرین، ضریح فعلی امام رضا (ع)
پنجمین ضریح معروف است به ضریح «سیمین و زرین» که در سال ۱۳۷۲شمسی به دستور تولیت آستان قدس رضوی، پس از هفت سال ساخته و آماده نصب شد.
با گذشت حدود چهار دهه از زمان نصب ضریح چهارم، به مرور ضریح شیر و شکر پوسیده و روکش‌های نقره‌ای و طلایی آن ساییده و با وجود تعمیرات مکرر به دلیل کمی ضخامت و فرورفتگی، از استحکام لازم برخوردار نبود، لذا ساخت ضریح پنجم مورد توجه قرار گرفت و پس از حدود پنج سال بررسی، براساس طرح ابتکاری استاد فرشچیان، کار ساخت ضریح جدید موسوم به ضریح سیمین و زرین از سال ۱۳۷۲ آغاز شد و پس از آماده سازی، عملیات اجرایی نصب پس از انجام آخرین مراسم غبارروبی ضریح قبلی، از شامگاه روز شنبه ۲۱ دی ۱۳۷۹ آغاز شده و پس از اتمام کار در روز سه شنبه ۱۶/۱۲/۷۹ مقارن با عید سعید قربان، در مراسمی با حضور آیت الله خامنه‌ای و تولیت آستان قدس رضوی بازگشایی روضه رضوی با ضریح جدید صورت گرفت.
ضریح جدید حدود ۱۲ تن وزن دارد و از جمله ویژگی‌های آن، ضخامت پوشش نقره‌ای و طلایی آن و نیز اتصال روکش‌ها بدون پیچ است. طول ضریح ۷۸/۴ متر و عرض آن ۷۳/۳ متر و ارتفاع آن با محاسبه سنگ و پایه ۹۶/۳ متر است و جمعا دارای چهارده دهانه در اطراف است. دو سوره هل اتی و یس به صورت کتیبه در دور تا درو ضریح نوشته شده که طول کتیبه سوره هل اتی ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانت و کتیبه سوره یس دارای ۶۶/۱۷ متر طول و ۱۸ سانتیمتر عرض است.
در همه گلبرگ‌ها و نقوش به کار رفته مفاهیم فرهنگ متعالی اسلام متجلی است و تأکید بر اسلامی و ایرانی بودن اجزاء متشکله، از دیگر ویژگی‌های این ضریح است. استفاده از اعداد ۵ و ۸ و ۱۴ در ساختار ضریح به طور مشخص نشان دهنده پنج تن و رتبه صاحب ضریح به عنوان هشتمین امام است و نیز وجود ۱۴ محراب در چهار ضلع ضریح که رأس محراب‌ها به کلمه الله ختم می‌شود.
این ضریح با طول ۳۱ سانتی متر و عرض ۴۲ سانتی متر و ارتفاع ۶ سانتی متر نسبت به ضریح قبلی (شیر و شکر) وسیع تر و بزر گ تر است و در سقف و بخش داخلی بدنه ضریح به جای استفاده از چوب ساده و رنگ و روغن، از هنر خاتم‌کاری استفاده شده است.
ضریح‌های قدیمی در کجا نگهداری می‌شوند؟
ضریح چهارم به نام شیر و شکر، همزمان با نصب ضریح پنجم در ۱۳۷۹ هجری شمسی به موزە آستان قدس رضوی انتقال یافت و ضریح سوم در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به موزه منتقل شد.
