قتل عام در مسجد گوهرشاد؛ سند تقابل پهلوی با فرهنگ ایرانی
به گزارش خبرگزاری بسیج استان خراسان رضوی، قیام مسجد گوهرشاد، نه تنها نمادی از مقاومت در برابر ظلم و پاسداری از ارزش‌های دینی و فرهنگی، بلکه تلنگری عمیق به وجدان تاریخ و هشداری برای نسل‌های آینده شد. روز گذشته، ۲۱ تیرماه سالروز قیام خونین مسجد گوهرشاد بود. قیامی که بسیاری از مورخان و پژوهشگران حوزه تاریخ معاصر، آن را نشانه اوج‌گرفتن عصر دیکتاتوری رضاشاهی می‌دانند.
در واقع باید قیام مسجد گوهرشاد را مهم‌ترین واکنش مردم به سال‌ها تحرکات ضددینی و ضدملی پهلوی بدانیم؛ تحرکاتی که با ایجاد تغییر در لباس مردم و تحت عنوان «متحدالشکل کردن» آغاز شد و به تدریج پا را فراتر از محدوده عفت عمومی گذاشت و غیرت ایرانی مسلمان را جریحه‌دار کرد.
سالروز این قیام خونین را بهانه ای کردیم تا با دکتر عباس سرافراز، دانشیار تاریخ و مدیر گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد گفت‌وگو کرده و به واکاوی ابعاد این رویداد تاریخی بپردازیم.
واقعه مسجد گوهرشاد چه تاثیری در تحولات سیاسی و فرهنگی حکومت رضاشاه داشت؟
واقعه گوهرشاد که در سال ۱۳۱۴ رخ داد، ۱۴ سال پس از کودتای ۱۲۹۹ و روی کار آمدن رضاشاه، نقطه عطفی در تاریخ پهلوی محسوب می‌شود.
این حادثه در اوج قدرت حکومت پهلوی اتفاق افتاد و گرچه دولت در آن پیروز شد، اما هیبت حکومت را شکست و اعتبار آن را در چشم مردم از بین برد و تأثیر عمیقی بر حافظه جمعی مردم گذاشت.
کشتار مردم بی گناه به خاطر حفظ حجاب، چگونه سیاست های فرهنگی پهلوی را به چالش کشاند؟
تا پیش از آن، مردم تلاش حکومت برای تغییر البسه و کشف حجاب را امری سطحی و زودگذر می‌دانستند، اما واقعه گوهرشاد نشان داد که رژیم پهلوی حاضر است برای اجرای خواسته‌های خود دست به سلاح ببرد و خونریزی کند؛ آن هم نه برای سرکوب شورشیان، بلکه برای مردم بی‌دفاعی که خواهان حفظ حجاب همسرانشان بودند.
این خونریزی، شکاف عمیقی میان مردم و حکومت پهلوی ایجاد کرد و سیاست‌های فرهنگی رضاشاه را با چالش جدی مواجه ساخت. بسیاری از محققان امروزی، بزرگ‌ترین اشتباه رضاشاه را ستیز با مذهب و حجاب زنان می‌دانند؛ سیاستی که باعث نارضایتی، رویارویی مردم با حکومت و در نهایت بن‌بست‌های اجتماعی شد.
چرا مردم ایران در برابر سیاست‌های فرهنگی دوران پهلوی مقاومت می‌کردند؟
دولت پهلوی که برآمده از کودتایی با حمایت غرب (به خصوص انگلستان) بود، به دنبال پیاده‌سازی خواسته‌های غربی‌ها در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بود.
این امر ممکن نبود مگر با سیاست‌های مذهب‌زدایی و ترویج سکولاریسم از طریق اشاعه فرهنگ غرب. بنابراین سیاستی که با ارزش‌های سنتی، فرهنگی و دینی مردم همخوانی نداشت، محکوم به شکست بود.
در آن دوران، ایرانیان تمایل زیادی به جامعه‌ای یکسان داشتند و مقاومت در برابر تغییرات فرهنگی و کشف حجاب، علاوه بر ریشه‌های مذهبی، دارای ریشه‌های عمیق فرهنگی و اجتماعی نیز بود.
روش مقابله مردم در برابر سیاست کشف حجاب چه بود؟
واقعه گوهر شاد در خراسان جزو نخستین حرکت‌ها و اعتراضات جمعی به اقدامات و اصلاحات فرهنگی رضا شاه برای غربی کردن جامعه بود. چون آنان نمی توانستند اقدامی را قبول کنند که بر خلاف نظام ارزشی جامعه بود، از این رو با مقاومت منفی مردم روبرو شد.
در ماجرای گوهرشاد شعارهای ضد سلطنت و حاکمیت نیز خود را نشان داد و این واقعه فقط محدود به مشهد نبود. بلکه در دیگر شهرهای خراسان مانند تربت‌حیدریه، نیشابور، سبزوار، کاشمر، بیرجند، فردوس و قاین نیز منجر به مقاومت مردم شد.
اکثر مردم به روش‌های مختلف سعی می‌کردند از دستور کشف حجاب طفره روند که این عمل خود از منظر اجتماعی قابل تامل است، جالب توجه است که کشف حجاب سبب خانه نشینی بانوان شد و عده زیادی از زنان را از گردونه اقتصادی کشور خارج ساخت.
به طوری که می‌نویسند در سال‌های کشف حجاب، زنان کمتر در کوچه و بازار و مراکز اقتصادی و مالی ظاهر می شدند و محدودیت‌هایی که از نظر اجتماعی برای زنان ایجاد شد سبب به وجود آمدن مسائلی از نظر روحی و روانی برای آنان شد.
هدف رضاشاه از کشف حجاب چه بود؟
واقعه گوهرشاد با شدت عمل و خشونت همراه بود. تلاش شد تا با زور امری به مردم تحمیل شود که خواستار آن نبودند و هیچ کار فرهنگی صورت نگرفت.
دولت پهلوی نباید با خشونت و نیروی پلیس وارد عمل می‌شد. در عوض، نیرو، انرژی و ثروت صرف شده در این راه می‌توانست صرف ترویج فرهنگ درست، گسترش آموزش و پرورش و پرورش افکار عمومی شود و مردم در بحث تغییر لباس، کلاه و حجاب مخیر گذاشته شوند.
هدف و اشتباه رضا شاه این بود که با مذهب ستیزی می‌خواست جامعه را توسعه بخشد، در حالی که این امر باعث مقابله فرهنگی روحانیون و مردم با وی شد. گرچه گروه‌هایی از روشنفکران حامی اقدامات فرهنگی رضاشاه بودند، اما توده‌های مردم از آن استقبال نکردند.
واقعه گوهرشاد چه تاثیری در سقوط حکومت پهلوی داشت؟
آنچه در مسجد گوهرشاد با بیش از هزار شهید اتفاق افتاد، فراتر از یک رویداد تاریخی صرف بود. این واقعه نه تنها با ارزش‌های مذهبی جامعه مغایرت داشت، بلکه با سنت‌های ایرانی نیز سازگار نبود.
به همین دلیل، به درس عبرتی برای جامعه تبدیل شد. رضا شاه و پسرش به عنوان افراد غیرمذهبی در ذهن جامعه مذهبی ایران جای گرفتند و واقعه گوهرشاد یکی از عوامل مهم سقوط حکومت پهلوی شد.
مساجد و اماکن مذهبی به مرکزی برای مبارزه با حکومت پهلوی تبدیل شدند و استقبال مردم از مساجد، روحانیون و واعظان افزایش یافت. کشتار بی‌رحمانه مردم در واقعه گوهرشاد باعث شد مبارزات مردم به صورت سری و مخفی درآید و گرایش به مبارزات مسلحانه افزایش یابد.
اگرچه این امر در سال‌های پایانی دوره رضاشاهی عملی نشد، اما پس از شهریور ۱۳۲۰ و خروج رضاشاه از ایران، گروه‌ها و احزاب بسیاری شکل گرفتند که تشکل‌های مذهبی جایگاه ویژه‌ای در مبارزات مردم علیه حکومت پهلوی پیدا کردند.
یادداشت/ فاطمه قاسمی
