کودکان را با قصه ها پیوند دهیم

خبرگزاری بسیج، منظوراز این آزمون سنجش توانایی های خواندن،شنیدن،فهمیدن و استنتاج است و یکی از ویژگی‌های آن این است که نمونه‌گیری ها به صورت تصادفی است و مثل المپیادهای علمی بهترین‌های ایران انتخاب نمی‌شوند. براساس این آزمون ،ایران در سال 2001 رتبه 32 را از بین 35 کشور به‌دست آورد و در سال 2006 در بین 45 نظام آموزشی از 40 کشور، رتبه 40 را کسب کرد.در این مقله بر آنیم تا ضمن نگاهی اجمالی به ویژگی های این ازمون راه کارهایی را برای بهبود وضعیت سواد خواندن ارایه دهیم.
***
مهارت خواندن از مهم‌ترین نیازهای یادگیری دانش آموزان در زندگی امروز است. توانایی درک مطلب‌، تفسیر و استنتاج از متون درسی و غیردرسی ‌،دانش آموزان را با افکار و اطلاعات جدیدی آشنا می‌سازد تا راه بهتر اندیشیدن و بهتر زیستن را بیاموزند. به عبارت دیگر ‌، «سواد خواندن» به معنای علمی و جامع آن‌، وسیله‌ای است که می توان از طریق آن به ذخایر بی‌انتهای تجربه‌ی بشری دست یافت. آن گونه که از مبنای و چارچوب نظری سواد خواندن بر می‌آید‌، خواندن معطوف به درک مطلب نوشته شده و شناخت ارزش‌ها‌، معانی و مفاهیم کلمه‌ها‌،عبارت‌ها و دریافت دانستنی‌ها و مقصود پیامی است که نویسنده با نشانه و رمزهای کلامی نگاشته است.

در حقیقت یادگیری مهارت خواندن کلید یادگیری هاست زیرا اغلب یادگیری‌ها از طریق آن صورت می‌گیرد. دانش آموزان نیز از این قاعده مستثنی نیستند و برای یادگیری کلیه‌ی دروس باید به مهارت درک مطلب و توانایی خواندن مسلط شوند.

اهمیت بنیادی سواد خواندن زمانی اشکارتر می‌شود که بدانیم در جهان امروز گستره‌ی موضوع خواندن و ابعاد پیچیده و متنوع آن محدود به درک نوشتاری و رمزهای کلامی نمی‌شود،‌ بلکه فراتر از آن خواندن علایم بصری‌، نشانه‌های الکترونیکی و متن های دیجیتالی‌، از جمله تحولاتی است که در قلمرو سواد خواندن به شکل جدید و فراگیر مطرح است که در زیر سازهای اصلی سواد خواندن ارتباط بنیادی با یادگیری خواندن دارد.

برای خواندن باید ماده‌ی خواندنی مناسب را در اختیار کودکان و نوجوانان قرار داد تا آنان از خواندن لذت ببرند و با بهره‌مندی از حس شیرین خواندن‌، خود را در یادگیری سایر علوم توانا سازند کلاس ما فرصتی است تا با بهره جستن از کتاب‌های قصه‌، شعر و مجله‌های خواندنی و جذاب‌، فرزندانمان را با خواندن بیشتر آشنا کنیم تا لذت خواندن ماندگار شود(محمدعلی شامانی- رشد ابتدایی شماره87)یعنی کسب لذت حرف اول را در بحث «سواد خواندن»می زند.«قصه»راه آموزش زندیگی است‌، به پرورش نیروی تخیل و حافظه‌ی کودکان کمک کرده و توجه‌، دقت‌، صبر‌ و تحمل را در آنها تقویت می‌کند(عباس یار پرور – رشد ابتدایی – شماره87)
 به این ترتیب خانواده و آموزش و پرورش در امر کتابخوانی و مطالعه تاثیرگذار هستند اما هنوز در مدارس کتابدار حرفه‌ای وجود ندارد و تمام زحماتی که 12 سال در آموزش و پرورش و  در دانشگاه کشیده می‌شود برای این است که یک موجود فرهنگی به جامعه عرضه شود اما در عمل این مسیر در فقدان کتابدار حرفه ای بدون استراتژی طی می شود.در حالی که دبیر شورای کتاب کودک (نماینده دفتر کتاب برای نسل جوان ibby)از پیش‌شرط‌های رونق «سواد خواندن»را حضور کتابداران حرفه ای ادبیات کودک  و نوجوان در ایران می داند.

نوش‌آفرین انصاری بر این باور است که در بررسی‌هایی که در مورد طرح «پرلز» و در مقایسه کشورهایی با سطح بالا، میانه و پایین در زمینه «سواد خواندن» انجام شده است به خوبی می‌توان متوجه شد در کشورهایی که مدارس آن‌ها به کتابخانه مجهز و استفاده از کتابدار بها می‌دهند و توجه ویژه‌ای به ادبیات کودک و انتخاب کتاب‌های جذاب و لذت‌بخش برای کودکان صورت می‌گیرد، بالاترین رتبه‌ها را در این ازمون بین‌المللی به دست آورده‌اند.(ایسنا)

از آن جا که ارتباط چهار مهارت زبانی یعنی گوش دادن،‌سخن گفتن‌، خواندن و نوشتن امری مسلم است ، توجه کافی به رشد دو مهارت شفاهی زبان(گفتن و شنیدن) در  تقویت برنامه‌های آموزش ‌خواندن و نوشتن به کودکان کمک شایانی خواهد کرد‌.
اما بهبود سواد خواندن مثل هر پدیده دیگری نیازمند تامین پیش شرطها و طراحی مقدماتی است :
1) مرحله آماده سازی :
در مرحله آمادگی‌، پیش از آنکه کودک بخواهد با بتواند از متن آموزشی یا درسی چیزی یاد بگیرد‌، باید اطلاعاتی را کسب کند که عبارتند از: داستنی‌هایی بسیار کلی درباره زبان‌، دانستن نام حروف الفبا و این که واژه ملفوظ یعنی هر لفظی که بر زبان جاری می‌شود از چند صدای متفاوت تشکیل شده است‌، این که هر یک از حروف الفبا دارای صدایی خاص هستند و ... در مرحله آمادگی خواندن باید به این موارد توجه داشت .در همین مرحله است که پدر و مادر می‌توانند با انجام کارها و فعالیت‌هیای این روند را سرعت بخشند فعالیت‌هایی مثل خواندن مطلبی برای کودک و آشنا کردن او با شکل نوشتاری زبان،‌ از طریق نشان دادن کلمات و حروف به او‌، تا در نهایت کودک درک کند عبارات و نوشته‌هایی که می‌بیند دارند داستانی را بازگو می‌کنند و یا دانش تازه‌ای را به او یاد می‌دهند.

2)آموزش   خواندن:
در سال اول دبستان باید بچه‌ها را با شکل نوشتاری پاره‌ای از کلمات که از قبل شنیده‌اند و معنی آنها را می‌دانند،. آشنا کرد و خواندن کلمه را نیز به آنها یاد داد این کار به دو روش انجام می‌گیرد در بعضی از مدرسه‌ها و نیز پاره‌ای از کتاب‌ها از همان اول به کودک یاد می‌دهندکه شکل یک کلمه را به طور کامل بشناسد و معنی آن را یاد بگیرد اما در روشی دیگر که روی آموزش «آواها» تکیه می‌کنند، ابتدا صدایی را که هر حرف الفبا نماینده آن است آموزش می‌دهند و سپس به شناخت کلمه به طور مستقل می‌پردازند.این روش تقریبا در همه برنامه‌های زبان آموزی رایج در جهان به کار می‌رود بدین ترتیب کودک یاد می‌گیرد که به طور همزمان هم صداها را بشناسد وهم کلمه‌ها را باید دانست بیش از شصت سال تجربه و تحقیق نیز نشان داده است که آموزش نظام‌مند آوا در سال‌های دبستان حداقل سال سوم ابتدایی دستاورد بسیار خوبی به همراه می‌آورد.

کودکان زمانی خواندن را به راحتی یاد می‌گیرند که تجاربی فراتر از تجارت زبانی خوبی داشته و از طفولیت در معرض خواندن قرار گرفته باشند بنابراین لازم است که پدران و مادران از کودک برای بچه‌هایشان کتاب بخوانند یا آن را به عنوان هدیه به کودک بدهند یا با ترتیب دادن بازی  با کلمات مثل ترغیب انان به خواندن تابلوها و علائم راهنمایی رانندگی یا تایپ حروف و کلمات و...این روند را تسریع کنند.

3 و4 ) یادگیری و استنتاج :
بسیاری از مشکلات یادگیری به خواندن و هجی کردن مربوط می‌شود و به طور معمول مشکلات خواندن در پایه اول تحصیلی آغاز می‌شود و در پایه‌های بعدی تداوم می‌یابد. خواندن و نوشتن تبدیل زبان به نمادهای جدید است به طو رمعمول دانش آموزی که در زبان و گفتار مشکل دارد، نمی‌تواند بخواند و کسی که در خواندن مشکل دارد، نمی‌تواند به خوبی بنویسد .مشکلات یادگیری در خواندن به عوامل متعددی مانند:اسیب‌های مغزی‌، محرومیت فرهنگی و محیطی‌، تحصیلات والدین‌،وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانواده‌، عدم آمادگی برای ورود به مدرسه‌،عدم دسترسی به کتاب و کتابخانه‌،وجود تاخیر در رشد  بهنجار زبان و اختلال در دستگاه گفتاری مربوط می‌شود.قصه گویی یکی از روشها برای جبران بخش اعظمی از این مشکل هاست.

از همین روی  داریوش هفت برادان از مجریان  طرح پرلز در ایران بر آن شده است تا با همت گروهی از نویسندگان به نام ادبیات کودک و نوجوان قصه‌های‌ عامیانه یا فولکلور را  که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل شده  و متاسفانه امروز بخشی از آنها رو به فراموشی است را باز نویسی  و بازآفرینی کند .اومعتقد است که این داستانها که پدر بزرکها و مادربزرگهای ما ناقل آنها بودند، باعث می‌شد مهارت‌های خواندن از دوران اولیه یادگیری در خانواده به عنوان اولین جایگاه ایجاد عادت‌های مناسب در کودکان تقویت شود.قصه‌های فولکلور برگرفته از فرهنگ و ساختار کهن یک جامعه است و کودکان با شنیدن این داستان‌ها علاوه بر آشنایی با فرهنگ خود با فرهنگ سایر ملل نیز آشنا می‌شوند. این قصه‌ها با بهره‌گیری از فضاهای تخیلی در ایجاد علاقه به مطالعه نقش بسیار زیادی دارند. مضاف بر این که هر یک از این قصه‌ها دارای پیام‌های زیادی نیز هستند.

او افزود: محور طرح سواد خواندن بر ایجاد علاقه به مطالعه متمرکز شده است و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌توانند با ایجاد فضایی برای قصه گفتن در مدارس، پارک‌ها، شهر کتاب و غیره در این طرح مشارکت کنند. البته نقش نویسندگان در این نوع فعالیت‌ها باید پررنگ‌تر از آن‌چه امروز شاهد آن هستیم باشد.
قصه‌گویی به کودکان کمک می‌کند تا مهارت‌های شفاهی زبان‌آموزی (خوب شنیدن، خوب دیدن، خوب فکر کردن و خوب سخن گفتن) را بیاموزند. قصه‌های فورکلوریک از زبان مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها در فضایی دوست‌داشتنی و امن که همانا آغوش پرمهر آن‌هاست باعث فضاسازی ذهنی در کودکان شده و در نهایت به افزایش قوه تخیل و بارور شدن خلاقیت آن‌ها منتهی می‌شود.(ایسنا)اخیرا در مدرسه «شرف»منطقه سه  تهران طرح «قصه‌گویی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها برای دانش‌آموزان»کلید خورد ه است .در این طرح که در مراسم آغازین آن مصطفی رحماندوست حضور داشت پدر بزرگها و مادر بزرگها با حضوری هفته ای یک بار در مدرسه برای بچه ها قصه می گویند.(ایسنا). به این ترتیب بخشی از نقایص موضوعات آموزشی ما که ماحصل جدایی بین خانواده ها و مدارس است بر طرف می شود.

البته صداو سیما هم به نوبه خود برای تقویت فرهنگ مطالعه و افزایش علاقه‌مندی و انگیزه در دانش آموزان می تواند برنامه‌های ویژه‌ی دانش آموزان ابتدایی‌ داشته باشد مثلا برنامه ای برای  خواندن داستان و اخبار متناسب با بچه‌ها تهیه کند. البته با در نظر گرفتن این موضوع که اصل اول برای کودکان بایدکسب لذت باشد.
رسانه‌ها از جمله تلویزیون نقش بسیار مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند اما بیشترین تاثیر در تقویت خودندن کودکان را مربیان مدرسه برعهده دارند که با آموزش‌های صحیح و برقراری امکان مناسب‌ زمینه را برای رشد این عزیزان فراهم می‌نمایند.
اما راهکارهای تقویت بهبود سواد خواندن همچنان که پیشتر گفته شد نیازمند استرانژی مشترکی بین خانواده ،مدرسه و رسانها هاست که بخشی از آنها در برنامه های زیر خلاصه می شود :
1-    بیان خاطرات خوشایند در کلاس توسط فراگیر
2-    نوشتن مطالب طنز یا جدی در قالب یک نامه و خودندن آنها توسط فراگیران ‌، بح و تبادل نظر درباره‌ی آنها
3-    داشتن جعبه‌ی چیستان و لطیفه در هر کلاس و خواندن آن توسط یک دانش آموز برای دیگر دانش آموزان
4-    دادن تصاویر گوناگون برای اساس موضوعات روز و به چالش کشیدن مضوع و وادار کردن دانش آموزان به تحقیق و مطالعه در مورد موضوع مورد نظر(مانند: انرژی هسته‌ای‌،اتحاد ملی یا انسجام اسلامی و..)
5-    احیا وحفظ مشاعره در قالب بازی
6-    گروه بندی و اجرای فعالیت‌ها در زنگ کتابخانه یا هنر
7-    تقویت مهارت خوب دیدن و خوب شنیدن
8-    توجه به محیط اطراف و نیازهای موجود(مانند علوم چهارم‌، یافتن و چگونگی مصرف گیاه دارویی مصرف گیاه)
9-    گردآوری و فهرست کردن خبرهای موجود و نصب آن در معرض دید دانش آموزان
10-    آهنگ گذاشتن روی شعرهای مجله و یا کتب درسی یا خودندن سرودها به صورت دسته جمعی
11-    توجه به قصه خوانی و قصه گویی
12-    نوشتن ادامه‌ی داستان نیمه تمام(کامل کرن قصه‌ی ناقص)
13-    نشان دادن تصویر و بازگو کردن آن و ساختن قصه توسط فراگیران در گروه و بازگو کردن آن در کلاس
14-    داشتن دفتری به نام گشت و گذاری بر قرآن(سوالاتی توسط آموزگار طرح می‌شود و دانش آموز با جست وجو تحقیق در قرآن وی ا احادیث ائمه اظهار به جواب می‌رسند.)
15-    اجرای نمایش توسط گروه‌های دانش آموزی
16-    ساختن قصه براساس تصویر یا کلمات داده شده
17-    تلفیق قصه یا خاطره با نمایش‌، نقاشی‌، کاردستی ‌، دکلمه و...)
18-    دادن تصاویر بدون شرح تا دانش آموزان بتوانند آن را در کلاس توسط افراد گروه قصه بساند
19-    تشویق به امر مطالعه‌، تحقیق و پژوهش یا گروه یا به صورت انفرادی
20-    تشویق و ترغیب دانش آموزان به امر تحقیق در مورد سنت‌ها و فولکلور سرزمین ایران(شب یلدا- عید نوروز – چهارشنبه سوری- لالای ‌های زمان کودکی – بازی های سنتی – ضرب المثل و...)
21-    طرح املای حافظه‌ای – جای خالی تصویری و یا کارتی جهت تقویت قوه‌ای حافظه‌
فاطمه باستانی