میراث زبان فارسی خراسان بزرگ در سراشیبی کمبود بودجه
به گزارش خبرگزاری بسیج، این روزها مکتوبات و نسخ خطی برخی از ممالک جهان اسلام در معرض خطر نابودی قرار دارند و آسیب‌های متعددی مانند جنگهای داخلی و یا آتش‌افروزی‌های بیگانگان آنها را تهدید می‌کند؛ به طوری که بسیاری از اندیشمندان و اهالی فرهنگ نسبت به آسیب این منابع در وضعیت فعلی اظهار نگرانی کرده‌اند. وضعیت نسخ خطی در افغانستان نیز از این دایره مستثنی نبوده و آتش جنگ چند ساله دامن این منابع را هم گرفته است. کشور کنونی افغانستان در ایران فرهنگی نقش سازنده‌ای در حوزه‌های مختلف بالاخص فرهنگی داشته است. شهرهای مهم افغانستان در گذر تاریخ همواره یکی از مراکز ادب و دانش‌پرور در تمدن بزرگ اسلامی بوده است؛ بخارا، سمرقند، غزنه و بلخ را در جغرافیای کنونی نباید تنها به‌عنوان یک شهر تاریخی دید؛ شهرهایی که الآن سال‌هاست آتش جنگ چهره خسته‌ای به آنها بخشیده است. تمامی این مراکز روزی گذرگاه بزرگان ادب و تاریخ بوده‌اند.
افغانستان در سده گذشته بیشتر از آنکه گذرگاه علم و ادب باشد، جاده‌ای برای تاخت و تاز نیروهای بیگانه و جنگهای داخلی بوده است. «جنگ» و «ناامنی» واملی است که از گذر آن چهره بسیاری از امور تغییر کرد و گرد رکود را بر بسیاری از حرکت‌های علمی پاشید. علاوه بر این، وضعیت نامساعد نگهداری منابع در کتابخانه‌های این کشور بر این نگرانی‌ها دامن زده است. از جمله این موارد، نبود امکانات و تخصص لازم در جهت فهرست‌نویسی منابع خطی است.
در میان کتابخانه‌های کوچک و بزرگی که مسئولیت صیانت از این منابع را دارند، آرشیو ملی این کشور مهمترین مرکز نگهداری این منابع است. ساختمان آرشیو ملی افغانستان واقع در منطقه ده افغانان کابل یکی از مهمترین و غنی‌ترین مرکز نسخ خطی جهان اسلام است. در سال 1971 هجری شمسی توسط امیرعبدالله خان به عنوان دفتر کار پسرش ساخته شده ولی هیچ وقت به عنوان دفتر کار استفاده نشده و به عنوان مهمانخانه دولتی کاربرد داشته که در سال 1356 شمسی به عنوان آرشیو ملی انتخاب شد. در این مرکز 9 هزار نسخه خطی از دوره‌های مختلف نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین آن، بنا به گفته مسئولان مرکز، قرآنی است منسوب به دست خط مبارک امام حسن مجتبی(ع). در بخش اسناد نیز در این مرکز بیش از 150 هزار سند مهم تاریخی نگهداری می‌شود. آرشیو ملی افغانستان در این سال‌ها با مشکلات متعددی در حوزه نسخ خطی از جمله فهرست‌نویسی، دیجیتال‌سازی و نیروی متخصص روبروست.
مصطفی درایتی، از فعالان نسخ خطی و پژوهشگر، چندی پیش با توجه به چنین کمبودهایی در کشورهای فارسی‌زبان، از ارائه طرحی به منظور فهرست‌نویسی و تهیه نسخه دیجیتال از منابع موجود در میان کشورهای اسلامی به ویژه شبه‌قاره، افغانستان و عراق، به کتابخانه ملی خبر داد و گفت: ایران به عنوان ام القرای جهان زبان فارسی باید این کار را بر عهده بگیرد، 90 سال پیش مرحوم سعید نفیسی طرح اولیه این کار را مطرح کرد، اما تاکنون این طرح اجرایی نشده است. ایران به عنوان بزرگترین کشور فارسی زبان دنیا باید آثار مکتوب زبان فارسی در همه کشورهای دنیا را شناسایی کرده و فهرست کند، یکی از آرزوهای من همواره این بوده که به این مهم نائل شوم، اما محدودیت های این کار زیاد است. در حال حاضر برنامه‌‌ریزی برای فهرست نویسی تمام نسخ خطی فارسی در دیگر کشورها را انجام داده و مقدمات امر را فراهم کرده‌ایم. پیش‌تر در تدوین فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا) تعداد 150 هزار عنوان نسخه خطی ایران را فهرست‌نویسی کردیم. طبق برآورد انجام شده به نظر می رسد که همین میزان نسخه خطی فارسی را هم در دیگر کشورها داشته باشیم.
مدیر مسئول مؤسسه فرهنگی الجواد (ع) از آغاز فهرست نویسی برخی از نسخ خطی فارسی در دیگر کشورها خبر داد و یادآور شد: چندی پیش در دارالکتابة مصر تعداد سه هزار نسخه خطی فارسی را شناسایی کردیم. همین میزان در کشورهایی مانند ترکیه، پاکستان، تاجیکستان، افغانستان و کشورهای اروپایی باید وجود داشته باشد. بخش عمده‌ای از این نسخ نیز در شبه قاره نگهداری می‌شود که ضعیت و شرایط مناسبی ندارند و علاوه بر این، دسترسی پژوهشگران به آنها نیز آسان نیست. ما مؤسسه کوچکی هستیم، انجام فهرست‌نویسی با این ابعاد پراکنده و حجم بزرگ، برای چنین مؤسسه‌ای می‌تواند دشوار باشد، از این رو درخواست مساعدت به برخی از مراکز متولی امر مانند کتابخانه ملی ارائه کردیم.
با وجود اینکه حدود شش ماه پیش این طرح به کتابخانه ملی ارائه شد و موافقت ضمنی کتابخانه با انجام این طرح، اما هنوز اقدامی در این راستا انجام نشده است. غلامرضا امیرخانی، معاون کتابخانه ملی، در این‌باره به تسنیم گفت: ارتباط ما با آرشیو ملی افغانستان در جهت ترمیم و یا دیگر موضوعات پیرامون نسخ خطی این کشور به دهه 80 بازمی‌گردد. در این سال‌ها که بنده هم مسئولیت امر را داشتم، ارتباط مستمری داشتیم. حتی چندین‌بار در جهت اسکن اسناد و منابع و یا آموزش اقداماتی انجام شد.
وی با اشاره به وضعیت فعلی مرکز آرشیو ملی افغانستان ادامه داد: وضعیت آرشیو، وضعیت خوبی است، ضمن اینکه قبلاً یک‌بار فهرست‌نویسی شده است. در آخرین سفری که به این مرکز داشتیم، مرکز از مخزن استانداردی هم برای نگهداری منابع برخوردار بود.
امیرخانی در پاسخ به این پرسش که وضعیت فهرست‌نویسی نسخ خطی در آرشیو ملی افغانستان، وضعیت مطلوبی نیست، آیا کتابخانه ملی قصد ادامه همکاری ندارد، گفت: طرح آقای درایتی در کتابخانه مطرح و از آن استقبال هم شد، اما اجرایی شدنش نیازمند تأمین هزینه‌های مالی است. تا زمانی که این موضوع حل نشود، نمی‌توان درباره چگونگی اجرایی شدنش و زمان آن صحبت کرد. افغانستان تنها کشور فارسی‌زبان منطقه است که مرکز آرشیو آن هم از منابع خوبی برخوردار است. ما تاکنون بنا بر همین موضوعات، کمک‌های بسیاری به آرشیو ملی این کشور کردیم. اگر بعد از این هم استمداد کنند، ما دریغ نخواهیم کرد، اما مشکل مالی و مسائل بودجه آن دست ما را در این امر بسته است.
این در حالی است که بنا به گفته برخی از مسئولان آرشیو ملی افغانستان، منابع خطی این کشور به صورت دستی فهرست‌نویسی می‌شوند و حتی کمبود نیروی متخصص در این زمینه احساس می‌شود. منابع خطی یکی از مهمترین منابع علمی هر کشور است که پیشینه علمی و هویت تاریخی یک ملت را نشان می‌دهد. خراسان بزرگ با توجه به پیشنیه تاریخی و علمی مهم در گذشته که همواره به عنوان یکی از مراکز مهم دینی، علمی و تاریخی ایران فرهنگی محسوب می‌شود، در خود هزاران حرف ناگفته در این زمینه دارد که پاسداشت و نگهداری هر یک از این منابع و رساندن سخن بزرگان دین و دانش از این طریق به گوش نسل آینده از وظایف خطیر افرادی‌ست که در این حوزه وظیفه دارند.
