سیاست‌های اقتصادی جدید دولت از کدام اتاق فکر بیرون آمد؟

واکاوی دقیق تیم اقتصادی دولت و کابینه حسن روحانی نشان می دهد که سه مردی که عصر امروز به نهاد ریاست جمهوری می آیند، عملا نقشی در نگارش این بسته جدید نداشته اند و تنها وظیفه رونمایی از بسته به آنها واگذار شده است.

به نظر می رسد کسانی بسته دوم خروج از رکود دولت حسن روحانی را به رشته تحریر در آورده اند که نسخه رکود آفرین اول آن را هم نوشته بودند. یعنی همان اعضای کارگروه تخصصی ستاد هماهنگی امور اقتصادی، یا بهتر است بگوییم پیروان مکتب نیاوران که در دو سال اخیر نقش برجسته ای در سیاستهای اقتصادی دولت حسن روحانی بر عهده داشته اند. این ستاد متشکل از محمد علی نجفی ، اکبر کمیجانی، شاپور محمدی، سید حمید پور محمدی، پیمان قربانی، فرهاد نیلی، حسن درگاهی و سید مهدی برکچیان است که زیر نظر مسعود نیلی مشاور اقتصادی رئیس جمهور و محمد نهاوندیان رئیس دفتر روحانی فعالیت می کنند.

به این جمع، باید دو تن از مشاوران غیر رسمی رئیس جمهور یعنی موسی غنی نژاد و محمد طبیبیان (اعضای اتاق فکر دولت یازدهم) را هم اضافه کنیم. قاطبه اعضای این ستاد پیرو اقتصاد نئوکلاسیک و یا بازار آزاد هستند و همواره در دهه های قبل هرگاه قدرت تصمیم سازی در اقتصاد ایران را داشته اند، سعی در تبدیل کردن اقتصاد ایران به آرمان شهر مورد نظرشان کرده اند. از دید آنها اقتصاد آرمانی که در قله اقتصاد دنیا قرار دارد، اقتصاد آمریکاست و اقتصاد ایران هم برای پیشرفت و تعالی باید به " اقتصاد یانکی ها" خو کند. برای بهتر شناختن مختصات دومین بسته خروج از رکود دولت حسن روحانی باید نویسندگان آن را ( که همان نویسندگان بسته اول هستند) به خوبی بشناسیم تا قضاوتمان درباره این بسته دقیق تر باشد.

نجفی؛ مردی که چراغ خاموش در سیاستهای اقتصادی دولت روحانی نقش آفرینی می کند!

محمدعلی نجفی در مدت دو سال فعالیت دولت حسن روحانی منصبهای مختلفی را تجربه کرده و همواره از تاثیرگذارترین افراد بر سیاستهای اقتصادی دولت یازدهم بوده است. نجفی به عنوان یک ریاضیدان ( و نه اقتصاددان)  فوق لیسانس ریاضی خود را از دانشگاه ماساچوست آمریکا دریافت کرده و در دولت اول اصلاحات ریاست سازمان مدیریت و برنامه ریزی را بر عهده داشته است. وی که سابقه حضور در وزارتخانه های علوم و آموزش و پرورش را در دولتهای موسوی و هاشمی داشته است، در دولت تدبیر امید ابتدا به عنوان وزیر پیشنهادی آموزش و پرورش معرفی شد و بعد از اینکه با اختلاف اندکی از نمایندگان خانه ملت رای اعتماد نگرفت، سکان ریاست سازمان میراث فرهنگی را بر عهده گرفت.

چند ماه بعد این عضو حزب کارگزاران سازندگی به دلیل ناراحتی قلبی از ریاست سازمان میراث فرهنگی استعفا کرد، اما رئیس جمهور در اقدامی عجیب ضمن پذیرفتن استعفای وی، او را به عنوان دبیر ستاد هماهنگی امور اقتصادی دولت تدبیر و امید منصوب کرد. با این تفاسیر مشخص نبود شخصی که به دلیل ناراحتی قبلی قادر به اداره کردن سازمان میراث فرهنگی نیست چطور قرار است مهم ترین ستاد هماهنگی اقتصادی ایران را اداره کند! نجفی بعد از حضور در این ستاد بلافاصله اقدام به نوشتن یک بسته برای خروج از رکود غیر تورمی (زیر نظر اعضای شاخص حلقه نیاوران) کرد و به همین منظور همایشی هم با حضور مقامات عالی رتبه کشور تشکیل داد. با استیضاح رضا فرجی دانا از وزارت علوم، روحانی به نجفی (که بنا به ادعای خودش از ناراحتی قلبی رنج می برد) چهارمین سمت را هم به وی در کمتر از دو سال پیشنهاد کرد و وی را سرپرست وزارت علوم کرد. طولانی شدن پروسه رای اعتماد به وزرای علوم پیشنهادی باعث شد تا نجفی در مصاحبه ای در حاشیه ختم پدر اکبرترکان اعلام کند که وقتی برای دبیری ستاد هماهنگی اقتصادی دولت ندارد و بهتر است رئیس جمهور شخص دیگری را برای دبیری این ستاد انتخاب کند. اما شواهد نشان می دهد که وی بعد از پایان دوره سرپرستیش در وزارت علوم، همچنان در جلسات این ستاد و دیگر ستادهای اقتصادی دولت روحانی حضور فعالی دارد و تصاویر وی بارها در جلسات این ستادها دیده شده است. بعدها مشخص شد، دبیری این ستاد با حکم جهانگیری به مسعود نیلی واگذار شده است.

کمیجانی؛ سهم سیف از نگارش بسته خروج از رکود

اکبر کمیجانی قائم مقام بانک مرکزی از دیگر طراحان بسته خروج از رکود به شمار می رود. قائم مقام سیف دوره کارشناسی خود را در رشته تعاون در سالهای قبل از پیروزی انقلاب در دانشگاه تهران گذراند و سپس برای کسب مدرک کارشناسی ارشد و دکترا در رشته اقتصاد پولی، راهی دانشگاه میلواکی آمریکا شد. حضور وی در مدیریت اقتصاد کشور به سالهای پایانی دولت سازندگی و سالهای آغازین دولت اصلاحات بر میگردد که وی ابتدا عضو شورای بررسی های اقتصادی دولت سازندگی شد و سپس معاونت اقتصادی بانک مرکزی را بر عهده گرفت. پیش از این سمتها وی سالها مشاور معاون اقتصادی وزارت اقتصاد بود و کمتر سابقه حضور در پستهای اجرایی را داشت. کمیجانی در دو سال نخست دولت احمدی نژاد هم در معاونت اقتصادی بانک مرکزی حضور داشت اما به دلیل اختلاف نظر با سیاستهای اقتصادی دولت وقت از این سمت کنار رفت و با استقرار دولت یازدهم باردیگر به ساختمان میرداماد بازگشت و قائم مقام سیف در بانک مرکزی شد. کمیجانی را از لحاظ فکری می توان پیرو مکتب نیاوران دانست، اما نقش وی در نگارش بسته خروج از رکود به اندازه اعضای اصلی این حلقه نبوده است.

معاون بدون حاشیه آقای وزیر!

شاپور محمدی بی حاشیه ترین معاون طیب نیا، دیگر عضو ستاد هماهنگی اقتصادی است، که از طرف وزارت اقتصاد مسئولیت نگارش بسته از خروج از رکود را در سال گذشته و ماههای اخیر بر عهده داشته است. وی که بیشتر یک شخصیت دانشگاهی است و سابقه اجرایی چندانی دارد، با 41 سال سن از جوان ترین اعضای ستاد هماهنگی اقتصادی دولت یازدهم به شمار می رود. محمدی دکترای اقتصادسنجی و توسعه اقتصادی خود را از دانشگاه تهران دریافت کرده و سابقه دوستی نزدیکی با علی طیب نیا وزیر امور اقتصادی و دارایی دارد. شنیده های خبرنگار «نسیم» حاکی از این است که معاون طیب نیا نقش چندانی در نگارش بسته خروج از رکود اول و دوم نداشته، زیرا عملا شخص طیب نیا هم چندان در تصمیم گیری های اقتصادی دولت موثر نیست. حتی شاپور محمدی به دلیل نقش منفعل وزارت اقتصاد در نگارش بسته خروج از رکود، در جلسات طراحی این بسته هم شرکت نکرده است و همین مسئله هم از نکات مهم اختلاف نظر طیب نیا با اعضای حلقه نیاوران است که شرایط برای نگارش نامه معروف 4 وزیر دولت به روحانی توسط وزیر اقتصاد را فراهم ساخت.

مرد پرحاشیه سازمان مدیریت که تنها نگارش بسته خروج از رکود را تماشا کرد

سید حمید پورمحمدی گل سفیدی مرد ساکت اما پرحاشیه محمد باقر نوبخت در سازمان مدیریت و برنامه ریزی و عضو حزب منحله مشارکت، دیگر فرد تاثیر گذار در نگارش بسته های اول و دوم خروج از رکود است که سابقه زیادی در نقش آفرینی در دولتهای سابق دارد. حضور پور محمدی در صحنه مدیریت اقتصادی کشور به سابقه آشنایی و رفاقتش با سید صفدر حسینی باز می گردد. وزیر اقتصاد دولت اصلاحات در سال 83 حمید پور محمدی را با خود به وزارت اقتصاد آورد و معاونت بانک و بیمه این وزارتخانه را به وی سپرد.

بعد از پایان دولت اصلاحات وی در دوران داوود دانش جعفری هم همچنان در ساختمان باب همایون به فعالیت خود ادامه داد تا این که حسین صمصامی وی را از وزارت اقتصاد کنار گذاشت. با آغاز وزارت سید شمس الدین حسینی، پور محمدی بار دیگر به وزارت اقتصاد بازگشت تا این که در دولت دوم محمود احمدی نژاد، مسیر بانک مرکزی در ساختمان میرداماد را در پیش گرفت. وی که مدتی هم مشاور طهماسب مظاهری در بانک مرکزی بود، این بار قائم مقام محمود بهمنی در میرداماد شد و تا سال 90 و ماجرای اختلاس بزرگ 3000 میلیاردی در این سمت باقی ماند.

بعد از افشای ماجرای اختلاس بانکی معروف، پور محمدی به مدت دو ماه بازداشت شد و سپس با قید وثیقه آزاد شده و چند ماه بعد به معاونت برنامه ریزی ریاست جمهوری منتقل شد و معاون برنامه ریزی این معاونت را بر عهده گرفت. با آغاز به کار دولت تدبیر و امید و تشکیل سازمان مدیریت و برنامه ریزی زیر نظر محمد باقر نوبخت وی باردیگر به این نهاد بازگشت و حضور در سومین دولت پیاپی را هم این بار در سمت معاون برنامه ریزی سازمان مدیریت بر عهده گرفت. پورمحمدی در حال حاضر نقش زیادی در نگارش برنامه ششم توسعه بر عهده دارد، اما به نظر می رسد با توجه به انفعال رئیس سازمان مطبوعش یعنی محمد باقر نوبخت در نگارش بسته خروج از رکود، وی هم تنها ناظر نگارش بسته، توسط اعضای حلقه نیاوران( نیلی، نهاوندیان و نجفی) بوده است.

پیمان قربانی؛ سیاه لشکر طراحان بسته خروج از رکود!

پیمان قربانی دیگر عضو ستاد هماهنگی اقتصادی دولت تدبیر و امید از دیگر اعضای جوان این ستاد است که در دولت یازدهم نخستین حضور در سطح اول مدیریت کشور را تجربه می کند. قربانی در دولتهای گذشته بیشتر در نقش کارشناس در سازمان مدیریت و یا بانک مرکزی فعالیت کرده و سطح پیشرفت وی تا حد یک مدیرکل بیشتر نبوده است. وی که سالها در دایره پولی و بانکی و اداره بررسی ها و سیاستهای اقتصادی بانک مرکزی فعالیت کرده است، با حضور سیف در بانک مرکزی معاون اقتصادی این نهاد شد و به نظر می رسد با توجه به تجربیات اندک و حضور کمیجانی از طرف بانک مرکزی در ستاد هماهنگی اقتصادی دولت روحانی، نقش چندان پررنگی در نگارش بسته خروج از رکود بر عهده نداشته باشد. گفتنی است وی در دولت محمود احمدی نژاد، پست مدیرکلی را در بانک مرکزی تجربه کرده بود.

چه کسی از آمریکا برای خروج اقتصاد ایران از رکود نسخه می پیچد؟

فرهاد نیلی برادر مشاور اقتصادی رئیس جمهور که از اعضای اصلی حلقه نیاوران هم به شمار می رود عضو دیگر ستاد هماهنگی امور اقتصادی دولت یازدهم است، که در دوران نگارش بسته اول نقش پررنگی را به عنوان رئیس پژوهشکده بانک مرکزی ایفا می کرد، اما اکنون با توجه به حضورش در کشور آمریکا به عنوان نماینده ایران در بانک جهانی، چندان در جلسات نگارش بسته دوم خروج از رکود حضور فعالی را نداشته است. وی که مدرک کارشناسی ریاضیات کاربردی خود را از دانشگاه صنعتی شریف دریافت کرده است، فراگرفتن علم اقتصاد را از مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه شهید بهشتی آغاز کرده و سپس به دنبال برادرش برای کسب دکترا به انگلستان سفر کرده و دکترای اقتصاد کلان خود را از دانشگاه یورک انگلستان گرفت. نیلی هم سابقه چندانی در مدیریت سطح اول اقتصاد کشور نداشته است، اما به واسطه نفوذ برادرش همواره نقش خود را در اقتصاد کشور ایفا کرده است. در حال حاضر با وجود حضور در ینگه دنیا خیالش راحت است که با وجود مسعود نیلی نقش وی هم در نگارش برنامه دوم خروج از رکود دولت یازدهم محفوظ بماند.

شنیده های «نسیم» حاکی از این است که حضور وی در نمایندگی ایران صندوق بین المللی پول در واشنگتن، به دلیل کسب تجربه برای بر عهده گرفتن پستهای مهم تر در سالهای آینده است. برخی معتقدند که مسعود نیلی مدتهاست که سودای حضور در ساختمان بانک مرکزی در خیابان میرداماد تهران را در سر می پروراند اما به دلیل عدم سابقه بانکی به دنبال این است که این فرصت را برای برادر کوچکترش فراهم کند، تا به آروزی دیرینه خودش جامه عمل پوشانده باشد.

حسن درگاهی؛ دوست قدیمی مسعود نیلی از تهران تا منچستر!

حسن درگاهی استاد با سابقه دانشگاه شهید بهشتی و هم دانشگاهی مسعود نیلی در دانشگاه منچستر انگلستان دیگر فردی است که در ستاد هماهنگی امور اقتصادی دولت تدبیر و امید نقش موثری در نگارش برنامه های خروج از رکود دولت یازدهم ایفا کرده است. وی فوق لیسانس اقتصاد پولی خود را در سالهای نخستین دهه 70 از دانشگاه منچستر انگلستان دریافت کرده و سپس همزمان با حضور مسعود نیلی در بریتانیا در سال 74 موفق به اخذ مدرک دکترای خود از دانشگاه لیورپول انگلستان شده است.

سابقه دوستی وی با مشاور اقتصادی رئیس جمهور به سالهای دهه 60 و 70 در سازمان مدیریت و برنامه ریزی بر می گردد. درگاهی و نیلی در آن سالها هر دو به صورت همزمان در دفتر اقتصاد کلان سازمان مدیریت و برنامه ریزی نسخه های مختلفی را برای اقتصاد ایران می پیچیدند و سپس در دولت سازندگی هم نقش موثری را در نگارش برنامه های اول و سوم توسعه ایفا می کردند. گفته می شود درگاهی مشاوره های زیادی را به مسعود نیلی در امور اقتصادی می دهد و اعتقاد راسخی هم به سیاستهای اقتصاد نئوکلاسیک دارد. وی هم از اعضای شاخه اقتصادی حلقه نیاوران به شمار می رود که سیاستهای اقتصادی دولت یازدهم تاکنون از جمله دست پختهای وی به شمار می رود.

فرزند معنوی مسعود نیلی که همیشه از روی دست استادش می نویسد!

 کسانی که مسعود نیلی را به خوبی می شناسند و از روحیات و تفکرات وی آگاهی کاملی دارند معتقدند که اگر بخواهیم یک شخصی را که شباهت بسیاری به وی دارد و در واقع نسخه کپی شده وی به شمار می رود، نام ببریم به شخصی به جز سید مهدی برکچیان می رسیم.

برکچیان درست مانند نیلی یک مهندس است و مدرک مهندسی صنایع خود را مانند استادش از دانشگاه صنعتی شریف دریافت کرده است. در دوران حضور نیلی در موسسه پژوهش و برنامه ریزی یا همان موسسه معروف به نیاوران در دولت اصلاحات، برکچیان به این موسسه می رود و مدرک کارشناسی ارشد خود را از این موسسه دریافت می کند. سپس مانند استادش برای کسب مدرک کارشناسی ارشد و دکترای اقتصاد، راهی کشور انگلستان می شود و دکترای اقتصاد خود را از دانشگاه کمبریج این کشور دریافت می کند.

وی که مدتی پژوهشگر واحد تحقیقات صندوق بین المللی پول هم بوده است به عنوان فرزند معنوی مسعود نیلی در موسسه نیاوران، در نیمه دوم دهه 80 و سالهای ابتدایی دهه 90 به عنوان مربی و مدیر در این موسسه مشغول به کار می شود و در نهایت با بازگشت نیلی به موسسه نیاوران سمت معاونت پژوهشی این موسسه را بر عهده می گیرد. گفته می شود نیلی آن قدر به وی اعتماد دارد که بعد از حضور در موسسه پژوهش و برنامه ریزی با توجه به مشغله کاری که در اتاق فکر اقتصادی رئیس جمهور دارد، اکثر وظایف خود در موسسه نیاوران را به برکچیان تنفیذ کرده است.

برکچیان در نگارش هر دو بسته وظیفه تبیین نظریات مسعود نیلی را بر عهده داشت و بارها و بارها در مصاحبه با نشریات وابسته به دولت یازدهم از تفکرات حاکم بر بسته اول (که تحت نظر نیلی ساخته و پرداخته شده بود) دفاع می کرد. مطمئنا فرزند معنوی مسعود نیلی بعد از انتشار جزئیات بسته دوم هم سعی خواهد کرد تا نظریات حاکم بر آن را در محافل اقتصادی کشور تبیین کند. برکچیان که در این 750 روز مدام از سیاستهای کنترل تورمی دولت یازدهم دفاع کرده است، در حال حاضر قصد دارد که سیاستهای انبساطی دولت را مورد ستایش قرار دهد، تا زمینه مناسب برای اجرایی شدن آنها را در رسانه ها فراهم کرده باشد.

بسته دوم خروج از رکود چه تغییری در اقتصاد ایران ایجاد خواهد کرد؟

حالا با آشکار شدن مشخصات نویسندگان بسته دوم خروج از رکود دولت یازدهم، پرداختن به چند نکته ضروری به نظر می رسد. نکته اول این است که نویسندگان این بسته همان نویسندگان بسته اول (در مرداد ماه 93 هستند) بنابر این، سیاست گذاری اصلی این بسته، باز هم توسط اعضای مکتب نیاوران صورت گرفته است. این یعنی اقتصاد نئوکلاسیک یکبار دیگر مانند سالهای اخیر برای اقتصاد ایران نسخه ای جدید نوشته است.

 به نظر می رسد این بار هم مسعود نیلی، محمد نهاوندیان و محمدعلی نجفی به عنوان اعضای اصلی حلقه نیاوران با تغییر جهت فرمان دولت، از کنترل تورم به سمت سیاستهای انبساطی و خروج کشور از رکود، شرایطی را فراهم کرده اند، که وزرای اقتصادی دولت، از جمله وزرای نویسنده نامه معروف گلایه آمیز به رئیس جمهور( مخصوصا علی طیب نیا)، در موضع انفعال قرار بگیرند.

مطمئنا چرخاندن فرمان دولت بعد از 750 روز، در جهت عکس مسیر خود نمی تواند برای دولتی که ادعای کار کارشناسی و دوری از تصمیمات یک شبه را دارد کار چندان عاقلانه ای باشد، اما شاید رکود آنقدر عمیق شده است و تاثیر اجرای توافق هسته ای بر اقتصاد ایران، آن قدر ناچیز است که اتاق فکر مکتب نیاوران چاره ای جز دور زدن و تغییر فرمان اقتصادی دولت یازدهم ندارد.

دولت یازدهم در ابتدای مسیر خود روش مهار تورم را انتخاب کرد و حالا تصمیم گرفته مسیر تزریق نقدینگی به اقتصاد برای خروج از رکود را در پیش بگیرد که این نشان دهنده بی تدبیری در انتخاب اولویت اقتصادی کشور، در دولتی است که نام تدبیر را بر خود نهاده است. بی تدبیری که ناشی از بی‌برنامگی و چشم دوختن صرف، به نتیجه مذاکرات هسته ای است. باید دید سه مردی که عصر امروز به نهاد ریاست جمهوری می روند چگونه دست‌پخت مکتب نیاوران برای اقتصاد ایران را معرفی می‌کنند و در نهایت این بسته، کلاف سردرگم رکود را از اقتصاد ایران باز می کند و یا به جای خروج از رکود شاهد بازگشت تورم(با تزریق نقدینگی)  به اقتصاد کشور خواهیم بود؟