امام رضا (ع) نیز خطاب به ریان بن شبیب می فرمایند: «اگر دوست داری که با ما در بهشت همراه ما باشی، به هنگام حزن ما، اندوهگین باش...»(3). منش شیعه در برگزاری عزاداری به قدر کافی در روایات اهل بیت(ع) و نقل های تاریخی از صدر اسلام تا عصر غیبت مورد تأیید قرار گرفته است.
مداحى اهل بیت هم مقام بالا و هم تأثیر زیادى در جامعه و ذهن مردم دارد
اگرچه در چرایی برگزاری عزاداری در سوگ اهل بیت خصوصا سالار شهیدان شکی
برای شیعه وجود ندارد، اما در چگونگی برگزاری آن همیشه نکاتی از سوی مراجع و
علما مطرح شده است و خطوط قرمزی برای آن تعیین گردیده است.
اقامه عزا ارکان متعددی دارد که یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین آنها عنصر
مداحی است. مقام معظم رهبری در تشریح این مسئله اشاره داشته اند که: «
مداحى اهل بیت، خیلى بالاست. هم مقام بالا و هم تأثیر زیادى در جامعه و ذهن
مردم دارد(4) من اصرار دارم که این نکته را براى برادران عزیز مداح - چه
آنهایى که به صورت حرفه‌یى مداح هستند، چه آن کسانى که گاهى در کنار
کارهایشان این کار را انجام مى‌دهند - تکرار بکنم که این نقش، نقش بسیار
مهم و حایز اهمیت و حساسى است؛ این را کم نگیرید.(5)»
عنصر مداحی عنصری است که به جهت استفاده از صنایع ادبی و سرو کار داشتن با عواطف عزاداران از تاثیرگذارترین عناصر در چگونگی برگزاری عزاداری به حساب می آید. مقام معظم رهبری در جایی دیگر خطاب به مداحان در تبیین اهمیت و نقش مداحی بیان میکنند:«نقش هنر، نقش شعر، نقش ادبیات، نقش حضور در میدانهاى عملى در پرورش این روح ایمانى، نقشى است که بسیار بسیار کارساز و مؤثر است. شما جاى مداح و ذاکر اهل بیت را اینجا ببینید؛ نقش ایمان‌آفرین، نقش فرهنگ‌ساز، نقش مستحکم‌کننده‌ى پیوند قلبى بین پیروان و بین آن محبوبان؛ یک چنین نقشى است. این نقش، بسیار نقش مهمى است(6) کار مداح، استفاده‌ى از هنر براى بیان حقیقت است. خود این ایستادن، با صداى خوش و با آهنگ زیبا شعرى را خواندن - هم شعر هنر است، هم آهنگ هنر است، هم صدا هنر است - با چندین هنر، انسان یک حقیقتى را بیان کند، میتواند تأثیر مضاعفى در ذهن مستمع و حاضر در مجلس و مخاطب شما بگذارد؛ این خیلى نعمت بزرگى است، خیلى فرصت بزرگى است(7)»
ایشان توجه مداحان را به میزان تاثیر گذاری شعر در مداحی جلب نموده و از آن به عنوان یک ظرفیت بزرگ یاد کردند؛ «اگر مداحى بتواند یک شعر خوب را که داراى مضمون و محتواى خوبى باشد، با صداى خوبى بخواند، شما ببینید که چه قدر خدمت بزرگى است. بسم‌اللَّه، این گوى و این میدان. منتها شرط اولش این است که شعر خوب باشد(8)گاهى یک بیت شعرى که شما میخوانید، از یک ساعت بحث مستدل یک گوینده ماهر تأثیرش در دلها بیشتر است. خوب، این خیلى ظرفیت بزرگى است؛ از این ظرفیت باید خوب استفاده کرد.(9)
رهبری مداحی خاندان پیغمبر (ص) را شغل خیلى مهم و بزرگى خوانده(10) و آن را ترکیب هنرمندانه و دو جانبه ای از آوازه‌خوانى و شعرخوانى(11) معرفی کردند ایشان خطاب به مداحین فرمودند: «کارتان سخت است عزیزان! کار شما بر خلاف اینکه بعضیها خیال میکنند چهار کلمه حفظ کنیم و یک صداى بازى هم داشته باشیم، بس است؛ نه، کار، خیلى سخت است. کار، هنرمندانه، مؤثر، هدایتگر و جهت‌بخش باشد(11)
مداحى، پراکندن معرفت و حکمت و امید و عقیده راسخ است
ایشان با تاکید بر اینکه مداحی معرفت افزایی است، تصریح کردند: «مداحى، پراکندن معرفت و حکمت و امید و عقیده راسخ است. مداحى، جوشاندن چشمه‌هاى عواطف در دلها است؛ با استفاده از هنر شعر، هنر آواز، هنر اجرا» (12) در کار مدّاحىِ شما چند چشمه هنرى وجود دارد: شعرتان هنر است؛ صدایتان هنر است؛ آهنگى که انتخاب مى‌کنید، هنر است؛ اشارات و کارهایى که انجام مى‌دهید، هنر است(13)».
مقام معظم رهبری در تبیین ویژگی های مداحی بر عنصر تعقل تاکید کرده و فرمودند: «منطق، استدلال، حرف حساب، حرف درست و حرف خوب در لابلاى شعرها فراوان وجود دارد و مى‌تواند ذهنها را قانع کند. البته منطق، شکلهاى مختلفى دارد، ... مقصود این است که بتواند این پیام را به اعماق ذهن مخاطب برساند و او را قانع کند».(14)
ایشان مداحی را حامل پیام دینى و دارای سِمت معنوى و روحانى دانسته و فرمودند: «در دنیا خوانندگان خوب زیاد هستند و ممکن است شعرهاى خوبى هم بخوانند؛ اما آنها از موضع مدّاح حرف نمى‌زنند؛ ولى شما از موضع مدّاح اهل بیت و از موضع معنوى و روحانى حرف مى‌زنید.(15) من بارها توصیه کرده‌ام، باز هم توصیه میکنم؛ منبرتان را، مجلستان را تقسیم کنید به دو قسم: قسم اول، معارف و اخلاقیات. ما امروز به اخلاقیات احتیاج داریم، به معارف احتیاج داریم.(16)»
رهبری با تاکید بر این امر که مداحان باید وظیفه خود را درست شناخته و از فرصت مداحی به خوبی بهره برند(17) فرمودند: «وظیفه و مسئولیت بزرگ جامعه ی مداح این است که مطالبش پُرمغز و پُرمحتوا باشد و به شیوه ی درست این را اداره کند؛ هم در مصیبت و مدایح، و هم در عزا و جشن. باید مطالب با شکلهای مختلف و در قالبهای مختلف بیاید(18) امروز احتیاج داریم که نسل موجود ما، نسل جوان ما، با امید، با نشاط، با خوشبینى به آینده، با ایمان به خدا، با پیوستگى قلبى به اهل‌بیت بار بیاید(19) ما امروز به جوانى احتیاج داریم که بداند سرنوشت خود او و سرنوشت جامعه‌ى او و سرنوشت خانواده‌ى بزرگ او وابسته‌ى به کار و تلاش اوست؛ اهل تلاش باشد، اهل کار باشد، اهل جدیت باشد، اهل پیگیرى باشد، اهل تنبلى نباشد، اهل وادادگى و لاابالیگرى نباشد. این تربیتها چه جورى انجام میگیرد؟ شما میتوانید نقش ایفاء کنید. (20)
شعر گفتن درباره‌ى زلف و ابروى و چشم و عارض امام که تعریف نیست
رهبری خطاب به مداحان در خصوص نحوه توصیف ائمه فرمودند: «حرف من با شما برادران عزیز مداح و ذاکر این است که شماها در این زمینه خیلی وظیفه دارید. من گاهی اوقات توصیه‌هایی می کنم. این جور نیست که ما برای عظمت فاطمه ی زهرا درمانده باشیم که چه جور این عظمت را بیان کنیم و متوسل بشویم به شعر، نثر و یا کلامی؛ نه، بلکه ما به آن عظمت احتیاج داریم(21) حدود بیست سال پیش، این حرفها را مى‌زدیم و خیلى، آنها را مى‌شنیدند؛ ولى نمى‌فهمیدند که ما چه مى‌گوییم. مى‌گفتیم فقط درباره‌ى خال و خط خیالى چهره‌ى ائمه(علیهم‌السّلام) شعر نسرایید. شعر گفتن درباره‌ى زلف و ابروى و چشم و عارض امام که تعریف نیست(22) از مسایل زندگى و برجستگیهاى عملى على(ع) بگویید. در آن روز، این مسایل برایشان روشن نبود؛ اما امروز چگونه است؟ امروز، براى همه روشن است(23) وقتى راجع به امیرالمؤمنین شعرى خوانده مى‌شود، باید هم مقام معنوى على(ع) - که ما از او خبر کمى داریم و از ذهن و فکر و دلِ ما آدمهاى پایین و متوسط پنهان است - و هم عبادت و مظلومیت و حکومت و عدل(24) زندگى امیرالمؤمنین را بیان کنیم تا بین او و خصومش در تاریخ و امروز مقایسه شود(25)
ایشان البته به برخی آفات در توصیف اهل بیت اشاره نموده و فرمودند: «چیز دیگرى که بنده در بعضى از خوانندگان جلسات مداحى اطلاع پیدا کردم، استفاده‌ى از مدح‌ها و تمجیدهاى بى‌معناست، که گاهى هم مضر است(26) معارف شیعه در اوج اعتلاست. معارف شیعى ما معارفى است که یک فیلسوفِ در غرب پرورش یافته‌ى با مفاهیم غربى و بزرگ شده‌ى آشناى با معارف فلسفىِ غرب مثل هانرى‌کُربن را مى‌آورد دو زانو جلوى علامه‌ى طباطبایى مى‌نشاند؛ او را خاضع مى‌کند و مى‌شود مروج شیعه و معارف آن در اروپا مى‌شود معارف شیعه را در همه‌ى سطوح عرضه کرد؛ از سطوح ذهن متوسط و عامى بگیرید تا سطوح بالاترین فیلسوف‌ها. ما با این معارف نباید شوخى کنیم.(27)»
مقام معظم رهبری ضمن توصیه مداحان به بیان ارزشهای ائمه فرمودند: « ارزش اباالفضل، ارزش حبیب‌بن‌مظاهر، ارزش جُون در اینهاست، نه در قد رشیدش یا بازوى پیچیده‌اش. قد رشید که خیلى در دنیا هست؛ ورزشکارهاى زیبایى اندام که خیلى هستند؛ اینها که در معیار معنوى ارزش نیست. گاهى روى این تعبیرها تکیه هم مى‌شود! حالا یک وقت شاعرى در یک قصیده‌ى سى، چهل بیتى اشاره‌یى هم به جمال حضرت اباالفضل مى‌کند؛ آن یک حرفى است؛ ما نباید خیلى خشکى به خرج دهیم و سختگیرى کنیم؛ اما اینکه ما همه‌اش بیاییم روى ابروى کمانى و بینى قلمى و چشم خمار این بزرگواران تکیه کنیم، اینکه مدح نشد؛ در مواردى ضرر هم دارد؛ در فضاهایى این کار خوب نیست.(28)
پی نوشت:
1. شجره طوبى - شیخ محمد مهدی حائری - ج 1 ص 3
2. امالی - شیخ طوسی -ص 299
3. امالی - شیخ صدوق - ص 192، عیون اخبار الرضا (ع) - شیخ صدوق - ج 2 ص 269 ورجوع شود به منتخب طریحی ص 268 .
4. 28/10/1368
5. 17/۱۰/1369
6. 14/4/1386
7. 23/2/1391
8. 28/10/1368
9. 13/3/1389
10. 19/7/1377
11. 18/6/1380
12. 11/2/1392
13. 19/7/1377
14. 19/7/1377
15. 19/7/1377
16. 3/3/1390
17. 14/4/1386
18. 17/5/1383
19. 3/3/1390
20. 3/3/1390
21. 17/5/1383
22. 28/10/1368
23. 28/10/1368
24. 18/6/1380
25. 28/10/1368
26. 5/5/1384
27. 5/5/1384
28. 11/2/1392
