چگونگی مقابله با خلأ مراسم ترحیم متوفیان و خطر انزوای بازماندگان در زمان شیوع کرونا

به گزارش سرویس اساتید خبرگزاری بسیج، دکتر سید علی مرعشی، پزشک، روانشناس، عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و مسئول سازمان بسیج اساتید استان خوزستان با انتشار یادداشتی به این پرسش که «با خلأ مراسم ترحیم متوفیان و خطر انزوای بازماندگان در زمان شیوع کرونا چه باید کرد؟» پاسخ داده است.

متن یادداشت به شرح زیر است:

اخیراً از سوی برخی دغدغه‌مندان و اندیشه‌وران، به‌ درستی موضوع خلأ مراسم ترحیم جان‌باختگان کرونا و خطرات انزوای بازماندگان مطرح شده است. افراد عزیز از دست‌ داده و داغدار به ‌طور طبیعی وارد فرایندی می‌شوند که در روانشناسی و روان‌پزشکی به واکنش سوگ موسوم است. این دوره که به ‌طور طبیعی دست‌کم ۶ هفته و گاه تا دو سال طول می‌کشد با علائمی شبیه به افسردگی و اضطراب، احساس پوچی و بی معنایی زندگی، بی معنایی خود، گریه و زاری، انکار، خشم، درماندگی، گاه احساس گناه و امثال آنها ملازم است.

غالباً درمانی برای واکنش سوگ توصیه نمی‌شود زیرا این واکنش طبیعی است و نه مرضی و دستکاری امری طبیعی، سر از وضعیتی غیرطبیعی درمی آورد. همچنین جلوگیری مصنوعی از عزاداری و برون‌ریزی هیجانی فرد داغدار، موجب می شود بعدها دچار عذاب وجدان و احساس گناه شود چراکه نتوانسته در زمان مقتضی برای عزیزش عزاداری کند. یکی از راهکاری مهم کاهش فشار دوره سوگ برپایی مراسم عزاداری و تعزیت و تسلیت از جانب دوستان، بستگان، آشنایان، همکاران و همسایگان است. این آداب نه‌ تنها از احساس تنهایی و بی کسی بازماندگان می‌کاهد و به برون‌ریزی هیجانی افراد سوگوار کمک می‌کند، بلکه احساس ارزشمندی و عزت‌نفس را در آنها تقویت کرده و مانع فروپاشی شخصیت آنان می‌گردد. همچنین این آئین ها به بازیابی جایگاه اجتماعی افراد کمک کرده و نظم دهی مجدد افکار، احساسات و رفتارهای بازماندگان را نیز تسهیل می نماید. اما گاه واکنش سوگ در وضعیت های خاصی رخ می دهد که شاید مداخله روانشناسان و مشاوران را ضروری نماید.

برای مثال داغداری خانواده‌های اعدامیان، غرق‌شدگان و سایر کسانی که جسد متوفایشان را به دست نمی‌آورند، خانواده مقتولین، قربانیانِ خودکشی و ... اما در خصوص خانواده‌های داغدار ناشی از ابتلاء به ویروس کرونا که یکی از این وضعیت‌های خاص است، با خانواده‌ای مواجهیم که:

۱. به‌طور غیرمنتظره و ناگهانی داغدار شده (چون متوفی تا چند روز پیش ظاهراً مشکل خاصی نداشته است).

۲. بازماندگان نمی‌توانند به‌سادگی مراسم فاتحه برگزار کنند زیرا تجمع مردم سبب انتشار ویروس می‌شود.

۳. چون احتمال آلودگی اطرافیان متوفی وجود دارد کمتر کسی رغبت می‌کند تسلیت حضوری بگوید، فرد داغدار را در آغوش بگیرد و همدردی کند و شاید اساساً به صلاح هم نباشد.

۴. کفن‌ و دفن متوفی ممکن است به‌صورتی غریبانه و بدون تشییع انجام شود.

۵. اطرافیان متوفی به‌شدت احساس تنهایی و بی‌ارزشی می‌کنند و به زبان روانشناسی عزت‌نفس آنان در معرض تهدید است.

۶. از مزایای برون‌ریزی در جمع و همدلی بی‌بهره‌اند.

۷. مرگ  ناشي از كرونا وحشت فراوانی را در خانواده متوفی ايجاد می‌کند و اين مسأله آنها را دچار واكنش های روانی بيشتری نسبت به مرگ طبيعی خواهد كرد. لذا آنان نياز بیشتری به حمايت اجتماعی و دلجويی ديگران به ‌ویژه نزديكان دارند.

۸. در واکنش سوگ عوامل مختلفی ازجمله پیدا نشدن جسد متوفی بر اثر غرق شدن، موجب خواهد شد که بازماندگان، فرایند واکنش سوگ را در زمانی به‌ مراتب طولانی‌تر پشت سر بگذارند تا به نقطه نظم گیری مجدد خود برسند. اما در مورد بستگان افراد متوفی بر اثر ویروس کرونا اوضاع شاید بدتر باشد. چراکه آنها در صورتی که از دیدن و لمس و بوسیدن جسد عزیز خود به دلایل بهداشتی محروم باشند، این موضوع به ‌شدت عزت‌نفس بازماندگان را کاهش داده و ساختار روانی آنان را در معرض فروپاشی قرار می دهد.

۹. فشار روانی مضاعفی که این خانواده‌ها تجربه می کنند به‌حسب پژوهش های نوروسایکوایمونولوژی (عصب ـ روان ـ ایمنیشناسی) ممکن است موجب کاهش توان سیستم ایمنی آنها و افزایش ریسک ابتلاء به کرونا و مرگ‌ و میر ناشی از آن در میان برخی بازماندگان گردد.

همچنین توصیه شده است که خانواده‌های متوفیانی که در اثر عللی غیر از کرونا فوت نموده اند نیز در شرایط شیوع کرونا، به لحاظ جلوگیری از انتشار ویروس، از برگزاری تجمعاتی تحت عنوان مراسم تشییع، ختم و سوگواری اجتناب نمایند. اما چاره چیست؟ چه باید کرد که بازماندگان، واکنش سوگ را به‌طور طبیعی طی کنند تا منجر به آسیب‌های روانی بیشتری نشود؟ و درعین‌حال اصول بهداشتی برای جلوگیری از انتشار ویروس و داغدار شدن خانواده‌های بیشتری رعایت گردد؟

به نظر نمی رسد که راه‌حل ساده‌ای برای این معضل وجود داشته باشد، اما در مشورت های متعددی که با همکاران خود داشتم و بارش افکاری که میان برخی از آنان به‌راه انداختم به جمع بندی‌های زیر رسیدم که صد البته ممکن است قابل ‌تکمیل و تنقیح باشند:

۱. یک راهکار برای حفظ و بازسازی عزت‌نفس بازماندگان همان است که در اقدامات مقام معظم رهبری به چشم می خورد. ایشان به ‌درستی کسانی را که در راه درمان و خدمت‌رسانی به بیماران کرونایی جان خود را از دست دادند مشمول عنوان مقدس «شهید» دانستند. این موضوع شاید بالقوه قابل توسعه به بقیه جان‌باختگان کرونا نیز باشد. زیرا با توجه به اینکه رهبر معظم انقلاب احتمال حمله بیولوژیکی را مطرح فرمودند و مأموریت تشکیل قرارگاه مربوطه را به نیروهای مسلح واگذار کردند، شاید بتوان در صورت صلاحدید و اجازه ایشان، بمانند دوران دفاع مقدس، علاوه بر قربانیان کادر پزشکی، همه قربانیانی را که ممکن است غفلتاً توسط دشمن مبتلا شده‌ باشند، در زمره شهداء محسوب نمود.

۲. آمار و نشانی خانواده‌های متوفیان در اختیار سیستم درمانی است. لذا ممکن است در راستای امر رصد و بیماریابی، اکیپ‌هایی همراه با دستگاه‌های تب‌سنج با حضور در مراسم تشییع، تدفین و ترحیم در محلی که اشراف به شرکت‌کنندگان داشته باشند تب آنان را سنجیده و افراد بیمار را جدا نمایند.

۳. لازم است غربالگری آزمایش کرونا از اعضای خانواده  متوفی بلافاصله صورت گیرد تا بخشی از اضطراب ناشی از دغدغه ابتلاء از روی دوش این عزیزان برداشته شود.

۴. بازماندگان ممکن است بتوانند با نظارت مسئولین بهداشتی محلی، مراسم سوگواری خود را در زمانی کوتاه (مثلاً دو ساعت یا کمتر)  در محیط‌های باز مانند حیاط مساجد با چیدن صندلی هایی با فاصله کافی برگزار کنند.

۵. توصیه می‌شود در مراسم تدفین و ترحیم همان‌طور که پذیرایی‌های بهداشتی توزیع می‌شود ماسک و دستکش نیز بین افراد توزیع گردد.

۶. تدارک دسترسی راحت به خدمات روان‌شناختی چه برای فرد بیمار و چه اطرافیان بیمار یا متوفی در محل، یا به‌ صورت تلفنی و یا از طریق مجازی به ‌صورت صوتی و تصویری در نظر گرفته شود.

۷. در میان هر یک از خانواده‌های متوفیان فرد شاخص و تأثیرگذاری شناسایی شده و ضمن ارائه راهکارها و فنون تسکین در یک جلسه حضوری توسط روان شناسان جهادی، پس از آن به‌عنوان رابط بین بازماندگان و روانشناسان در نظر گرفته شوند و از آن طریق نسبت به آرامش روانی بازماندگان گامی برداشته خواهد شد.

۸. بازماندگان باید به ‌وسیله مصاحبه و آزمون های روان‌سنجی از جهت بیماری‌های زمینه‌ای مانند انواع افسردگی، اختلالات اضطرابی، اختلالات وسواسی و ... آسیب‌شناسی شوند چراکه این آسیب های زمینه‌ای افراد سوگ دیده را در معرض خطر بیشتری قرار خواهد داد. برای اینگونه افراد بایستی درمان‌های دارویی و روان‌درمانی‌های مناسب انجام شود. این مراحل می توانند به‌صورت تلفنی و مجازی انجام گیرند.

۹. برای بازماندگانی که سابقه بیماری روانی نداشته باشند می‌توان توصیه‌هایی داشت مبنی بر ارتباط تلفنی بستگان نزدیک و دوستان صمیمی با آنها و برقراری گفتگوی مجازی صوتی و تصویری و گروهی و ذکر خاطرات خوب و مثبت فرد فوت‌شده و حتی ارتباطات مشابه با خانواده‌های دیگری که به دلیل کرونا داغدار شده‌اند. برای این منظور می‌توان اطرافیان خانواده متوفی را تشویق نمود تا در شبکه‌های اجتماعی یک گروه برای ترحیم، همدری، همدلی، عرض تسلیت، نذر، ختم و سایر مناسک اجتماعی بومی و مذهبی راه‌اندازی شود و تا مدتی (مثلاً تا چهلم) بستگان و دوستان با صاحب‌عزا و داغ‌دیدگان در تعامل و تفقد قرار گیرند و خاطرات و احساسات خود را حتی به‌صورت چندرسانه‌ای به اشتراک بگذارند.

۱۰. تقویت بعد معنوی، توکل به خدای تعالی و صبر در بلایا بایستی در مشاوره‌های غیرحضوری برای بازماندگان در نظر گرفته شود.

۱۱. آئین هایی مانند ختم گروهی قرآن، بجا آوردن نماز لیله الدفن و تمسک به ادعیه صحیفه سجادیه مانند دعاهای ۲۱، ۴۰، ۵۴ و به‌ویژه دعای ۷ را اکیداً توصیه می کنیم.

۱۲. توجه دادن خانواده ها توسط مشاوران به تدفین و سوگواری غریبانه حضرت زهراء سلام‌الله علیها و حضرت امام موسی ابن جعفر علیه‌السلام موجب فرایند روانی همانندسازی با این ذوات مقدسه و کاهش بار مصیبت و افزایش عزت‌نفس این خانواده ها خواهد شد.

۱۳. در روزگار ما به نادرست و برخلاف سنن اسلامی غالباً بار اقتصادی سنگینی به سبب مراسم ختم به بازماندگان تحمیل می شود. ممکن است در برخی شرایط و به صلاحدید مشاوران و روانشناسان، توجه دادن خانواده ها به این موضوع که در شرایط فعلی این بار به میزان زیادی از روی دوش بازماندگان برداشته شده است، کمک‌کننده باشد.

۱۴. سازمان نظام روانشناسی و مشاوره در کل کشور و همچنین مرکز جامع مشاوره آستان قدس رضوی و بسیج جامعه پزشکی در برخی استان ها خطوط تلفنی خاصی برای پاسخگویی به مردم در زمینه های ذیربط خود راه‌اندازی کرده اند که می‌توان از آن بسترها برای ارتباط میان گروه‌های جهادی مشاوران و روانشناسان که این روزها با همکاری بسیج اساتید در برخی استان‌ها فعال شده‌اند، با خانواده‌های داغدار استفاده نمود.

۱۵. در نهایت بایستی مجموعه‌ای از آموزش‌های عمومی نیز از طریق رسانه‌ها به مردم ارائه گردد.

انتهای پیام/

منبع: روابط عمومی بسیج اساتید استان خوزستان