نهضت تنباکو اولین تجربه مبارزه علنی مردم ایران علیه استبداد است

به گزارش خبرگزاری بسیج از آذربایجان شرقی، محمد عزیزی در نخستین نشست پژوهشی «مصادیق تاریخی آذربایجان پیشرو در انقلاب در یکصد و پنجاه سال اخیر» با تاکید بر اینکه هیچ رویدادی در خلاء رخ نمی دهد، گفت: نهضت تنباکو نیز همانند بسیاری از رخدادهای تاریخی این مرز و بوم بوده و امر خلق‌الساعه ای نیست و برای تحلیل این نهضت باید به گذشته نه چندان دور از جمله جنگ های ایران و روس و هم‌چنین روی کار آمدن سلسله قاجار نگاه داشته باشیم.

وی با اشاره به تبعات بیشمار جنگ های ایران و روس و پیامدهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت آن افزود: هنگام بررسی این دوره از تاریخ ایران نباید از نقش اقتصادی آن غافل شد، چرا که سوای از مباحث غرامت، ما شاهد امضای عهدنامه های مختلفی از جمله گلستان و ترکمنچای بوده ایم که همین امر سبب استحکام اقتصادی پایه های تسلط روسیه در ایران شده است.

عزیزی به وجود آمدن نهضت تنباکو را یکی از تبعات جنگ ایران و روس دانست و اضافه کرد: روی کار آمدن حکومت قاجار توام با شکل‌گیری پدیده های نوظهور در جهان از جمله واژه «استعمار» بود و ایران دوره قاجار به دلیل دارا بودن موقعیت جغرافیایی خاص، درگیر قدرت های جهانی شد، این در حالی است که جامعه ما و سیستم ایران بدون درک درست و شناخت کافی از جهان پیرامون وارد چنین دنیایی شده بود.

وی دلیل عدم نگرش صحیح نسبت به جهان و رخدادهای آن را، غلبه سیستم دیوانسالاری چه در زندگی مردم و چه در حاکمیت عنوان کرد و گفت: نقش دیوانسالاری هم در انحراف جامعه و افکار عمومی و هم سیاسیون کاملا واضح است. به عبارتی این حکام نبوده اند که تصمیمات مهم کشوری را اتخاذ می کردند بلکه «دیوانسالاری» بود که شرایط را به حکومت تحمیل می کرد.

نویسنده و پژوهشگر تبریزی در ادامه به بحث نهضت تنباکو اشاره کرد و گفت: نهضت تحریم تنباکو یا نهضت تنباکو در اعتراض به اعطای امتیاز توتون و تنباکو به یک تبعه انگلیسی در سفر سوم ناصرالدین شاه قاجار به خارج از کشور شکل گرفت.این قیام اولین تجربه مبارزه علنی در ایران است که مانع نفوذ استعمار شد.

عزیزی افزود: این نهضت چه در داخل کشور و چه خارج از کشور مخالفانی داشت که در نهایت باعث لغو عهدنامه توسط ناصرالدین شاه شدند که از جمله این مخالفان می توان به دولت روسیه تزاری (به دلیل اصطکاک منافع با انگلستان) اشاره کرد. هم چنین بازاریان، تجار و روحانیون نیز هر کدام به دلایلی با این اقدام مخالف بودند.

وی تصریح کرد: بر اساس مفاد این عهدنامه در آن دوره ایران می توانست از امتیازات خوبی بهره مند شود، اما با فشار همه جانبه به حکومت، ناصرالدین شاه مجبور به نادیده گرفتن عهدنامه شد و در نهایت شاهد راه‌اندازی اداره دخانیات شاهنشاهی و تشکیل نهادهای آن در شهرهای مختلف از جمله تهران و تبریز شدیم، اما تبعات این تصمیم دامن‌گیر کشور شد.

وی عنوان کرد: اعطای امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکو به اتباع انگلستان که سبب تماس مسلمانان با فرنگیان می‌شد و به طور مستقیم با زندگی توده مردم اصطکاک پیدا می‌کرد، مردم و روحانیت را به واکنش واداشت. نکته جالب آن که شعله انقلاب نخست از تبریز زبانه کشید و مردم اعلامیه‌های شرکت صاحب‌امتیاز را از دیوارها کندند و به جای آن نوشته‌های شورانگیز چسباندند.

وی ادامه داد: علمای تبریز از جمله حاج میرزا جوادآقا مجتهد تبریزی پس از انتشار خبر اعطای امتیاز دخانیات به بیگانگان از درس و بحث دست کشیده و مردم نیز بازار را تعطیل کردند. علما به شاه تلگرافی ارسال داشته و خواستار لغو قرارداد فوق‌الذکر شدند و او را تهدید کردند اگر چنانچه مخالفت کند، مقاومت مسلحانه صورت خواهد گرفت. در پی آن شاگردان مدارس دینی و مردم تبریز به تهیه اسلحه اقدام کردند به طوری که شهر تبریز در آستانه انقلاب قرار داشت.

عزیزی یکی از تبعات لغو امتیاز توتون را تغییر طبع ناصرالدین شاه در مورد مسائل نوآوری و تجدد دانست و افزود: بعد از مقاومت مردم در برابر اراده شاه، ناصرالدین شاه دیگر مثل گذشته از دارالفنون و سایر مراکز تجدد طلب حمایت نکرد.

وی ادامه داد: هم چنین علیرغم اینکه پس از این اتفاق انگلستان نفع خود را در ایران از دست داد، شاهد قدرت گرفتن نظارت و دخالت روسیه در کشور هستیم.

عزیزی گفت: بعد از امضای عهدنامه تنباکو ما با دوگانه عجیبی سر و کار داشتیم، از یکسو انگلستان و از سوی دیگر روسیه خواستار حفظ قدرت خود در منطقه و به دست آوردن امتیازاتی بودند، به طوریکه در «قرارداد 1907» شاهد هستیم که این دو قدرت جهانی عملا ایران را به دو نیم تقسیم کردند، شمال کشور در تسلط روسیه و جنوب کشور به دست انگلستان افتاده بود.

عزیزی با تاکید بر اینکه عده ای سعی دارند قاجار را حکومتی که مملکت را تکه تکه کرده بود، معرفی کنند، گفت: قاجارها نزدیک به 25 سال با یک امپراطوری جنگیده اند و طی این دوره قفقاز و هرات را از دست داده اند. اما قصد فروش کشور نبوده است.

وی ادامه داد: در حقیقت پس از اتمام جنگ های ایران و روس، کشور از وضع اقتصادی مطلوبی برخوردار نبوده است. حتی در برهه ای شاهد هستیم که حکومت شهرها به واسطه فروش منصب در ازای دریافت مبلغی به حکام داده می شد که می توان گفت، در آن دوره راهکاری برای حفظ حیات کشور بوده است.

پژوهشگر تاریخ آذربایجان با بیان اینکه ایران دوران طلایی زیادی به خود دیده است، اضافه کرد: دوره قاجار برخلاف گفته های عده ای، دوره طلایی از جهات مختلفی از جمله نشریات، سیستم آموزش و پرورش و ورود تکنولوژی های نوین به کشور در قبل از انقلاب مشروطه بوده است.

گفتنی اولین نشست از سری نشست های پژوهشی مصادیق تاریخی آذربایجان پیشرو در انقلاب در یکصد و پنجاه سال اخیر به همت واحد آموزش و پژوهش حوزه هنری استان برگزار شد.