راز ماندگاری مرثیه‌سرایان اردبیل در اهل مطالعه بودن آنهاست

به گزارش خبرگزاری بسیج از اردبیل، اردبیل به واسطه پیشینه فرهنگی و تاریخی غنی و با داشتن سابقه استقرار حاکمیت صفویان و مرجع بودن برای ترویج فرهنگ تشیع در سراسر ایران، در احیا و ترویج فرهنگ عاشورا و تبیین پیام ماندگار نهضت کربلا نقش مهمی ایفا می‌کند و شور و حال آئین‌های عزاداری ماه محرم در این استان، حاکی از عمق عشق و ارادت به ساحت مقدس امام حسین (ع) و یاران باوفای ایشان است.

بر این اساس، مداحی‌ها و نوحه‌های پرشوری که از دیرباز از سوی مداحان و نوحه خوانان اردبیلی همچون استادان موذن زاده‌ها تولید شده و امروز از زبان مداحان خوش‌الحان دیگر شنیده می‌شود، از بن مایه ادبی و زیرساخت‌های شعری قوی و مستند برخوردار هستند که حاصل تبع روان و قریحه زیبای شعرای عاشورایی اردبیل است و این شاعران نیز با سرودن شعرهای تاثیرگذار که در ذهن و زبان مردم جای گرفته است، ماندگار شده‌اند.

دکتر شهریار نعمتی ، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه‌های اردبیل روز دوشنبه در تشریح سابقه شعر مرثیه و پرداختن به برخی نامداران این عرصه اظهار کرد: شعرای مرثیه‌سرا باید بیشتر تاریخ بخوانند و فقط به خواندن شعرای شاعران پیشین و مقاتل و منابع موجود اکتفا نکنند، بلکه باید برای آموختن علوم و تقویت بلاغت و مهارت بکاربردن آرایه‌ها و صنایع ادبی، بیشتر تلاش کنند.

وی افزود: شعرا سعی کنند فقط برای جلب نظر مخاطبان، شعر نسرایند، زیرا سروده‌های آنها باید سندیت داشته باشد و متاسفانه در اشعار مرثیه، اشتباهات ادبی و تاریخی به چشم می‌خورد که نباید وجود داشته باشد و شعر مرثیه نباید با واقعیت‌های تاریخ، تناقض داشته باشد و پرداختن صرف به مظلومیت امام حسین (ع) و نادیده گرفتن شجاعت ایشان نباید زمینه کسر شان منزلت و عظمت او را فراهم آورد و همچنین آوردن دردهای اجتماعی مردم در شعرها نیز از تکالیف و رسالت‌های شعر است.

در اشعار مرثیه، اشتباهات ادبی و تاریخی به چشم می‌خورد که نباید وجود داشته باشد و شعر مرثیه نباید با واقعیت‌های تاریخ، تناقض داشته باشد و پرداختن صرف به مظلومیت امام حسین (ع) و نادیده گرفتن شجاعت ایشان نباید زمینه کسر شان منزلت و عظمت او را فراهم آورد.

مرثیه ترکی با "اوخشاما" آغاز شده

این شاعر و ادیب اردبیلی در ارائه تعریف کلی از شعر مرثیه، تصریح کرد: شعر مرثیه در همه زبان‌ها سروده شده و این نوع شعر در واقع، بخشی از ادبیات غنایی است که در زبان اروپایی به "لیریک" معروف است و در زبان و ادبیات ترکی، شعر مرثیه با "اوخشاما" شروع شده است.

نعمتی در تعریف "اوخشاما" گفت: اوخشاما به معنی مشابهت دادن فردی به یک نماد است، به عنوان مثال، تشبیه یک قهرمان یا شهید نبرد به یک سرو آزاد و سرفراز را اوخشاما می‌گویند که این نگاه به تدریج در گستره زبان و ادبیات ترکی تقویت شده است و نمونه‌های بارزی از اوخشاماها را حتی در داستان اساطیری "ده ده قورقود" مشاهده می‌کنیم که برای مرگ پهلوانان سروده‌اند.

این شاعر و ادیب اردبیلی به پربار شدن شعر مرثیه ترکی بعد از حاکمیت صفویان اشاره کرد و افزود: از شاه اسماعیل ختایی مربوط به دوره صفویان، شعر مرثیه به یادگار مانده است و بعد از شاه طهماسب شعر مرثیه ترکی رواج پیدا کرده است اما مرثیه ترکی که امروز می‌شناسیم، از دوره قاجار به یادگار مانده است.

او ادامه داد: مرثیه‌سرایی در دوران شاه اسماعیل صفوی رواج داشته است و او در ترویج این گونه ادبی موثر بوده است و به شعرایی که برای او مدح می‌سروده‌اند، توصیه می‌کرده که اگر قصد دریافت صله و انعام دارید فقط در مدح اولیای الهی شعر بگویید تا در ازای آنها صله بدهم.

مرثیه ترکی از دوره قاجار رواج یافته است

نعمتی افزود: از آن روزگار، سرودن شعر مرثیه ترکی رواج یافته و البته شعر مرثیه ترکی امروز امتداد دوران قاجاریه است و صدرالممالک اردبیلی وزیر محمد شاه قاجار که قطب دراویش و صوفیان نعمت‌اللهی بوده، در شعر مرثیه صاحب دیوان و مثنوی است و آثار خوبی در مرثیه دارد و اصطلاحات عرفانی بلندی را وارد این شعر کرده است.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه‌های اردبیل در پرداخت به بزرگان شعر مرثیه اردبیل از دوران قاجار تا امروز اظهار کرد: شمس عطار اردبیلی که جزو دراویش نعمت اللهی بوده، اصطلاحات عرفانی نظیر وحدت وجود، وحدت در عین کثرت، انسان کامل و نظایر آن را وارد مرثیه کرده و شاگرد بلافصل او مرحوم بیضای اردبیلی جزو نخستین شاعرانی است که اغلب سروده‌هایش مرثیه بوده و مثل استادش در وارد کردن اصطلاحات و تعبیرات عرفانی در شعر مرثیه دست بالایی داشته است.

نعمتی گفت: بیضای اردبیلی از نظر قدرت شاعرانگی در واقع هم تراز عمان سامانی در مرثیه فارسی است و بعد از بیضای اردبیلی، شاعر بزرگ مورد توجه، تاج‌الشعرا یحیوی است که اواخر روزگار و عمر بیضا را درک کرده است و فرق تاج‌الشعرا با بیضا این است که زنده‌یاد یحیوی مهارت فوق العاده‌ای در تصویرگری و تجسم شعری وقایع عاشورا دارد.

این شاعر صاحب نظر و دارای تالیفات متعدد ادامه داد: با مطالعه شعرهای تاج‌الشعرا یحیوی معلوم می‌شود که او شاهنامه فردوسی را مطالعه می‌کرده و از این رو شعرهایش رنگ حماسی یافته است و همچنین منظومه‌های نظامی گنجوی را خوانده بوده و به منابع و مقاتل مختلف احاطه داشته و از مطالعه منابع جغرافی و تاریخ نیز غفلت نکرده است.

تاج الشعرا یحیوی شاهنامه فردوسی را مطالعه می‌کرده و از این رو شعرهایش رنگ حماسی یافته است و همچنین منظومه‌های نظامی گنجوی را خوانده بوده و به منابع و مقاتل مختلف احاطه داشته و از مطالعه منابع جغرافی و تاریخ نیز غفلت نکرده است.

استاد نعمتی، سبک شعر مرحوم یحیوی را ادیبانه دانست و گفت: صنایع ادبی، تصویرگری، حماسه‌پردازی و آرایه‌های ادبی در شعرهای زنده یاد یحیوی در اوج است و هنر بارز او تصویرگری است که این هنر را در ترسیم و تصویر وقایعی همچون مجلس یزید نشان داده است.

وی زنده یاد مضطر اردبیلی را از دیگر شاعران بزرگ مرثیه‌سرا معرفی کرد و افزود: این شاعر نامدار در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی زندگی می‌کرده و امتیاز او نسبت به دیگر شعرای عاشورایی اردبیل، زبان ساده و ملیح اوست که سبب شده شعرهایش به زبان ساده مردم و خالص باشد و از آوردن کلمات فارسی تا حد ممکن اجتناب کرده و شعرهایش به زبان مردم بسیار نزدیک است.

عضو انجمن ادبی حافظ اردبیل، استادان انور و منزوی را از دیگر اوتاد و بزرگان مرثیه سرای این خطه معرفی کرد و افزود: مرحوم انور، شاعری باسواد و اهل مطالعه و از پایه گذاران انجمن ادبی حافظ در اردبیل بوده و با شاعران غیر مرثیه‌سرا نیز رفت و آمد و حشر و نشر داشته است.

دکتر نعمتی با بیان اینکه مرحوم انور به سبک هندی و شعر حافظ و سعدی نظر داشته، گفت: اهل مطالعه بودن این شاعر، او را از دیگر شعرا متمایز نشان می‌دهد و شیوه خاص خبرنویسی در شعر عاشورایی که به آن "افراد" گفته می‌شود در آثار انور بسیار است و این شیوه خبرنویسی به عنوان مثال در ترسیم نحوه ورود اسرا به کوفه، تاثیر خاصی به شعر بخشیده است و از آنجایی که همه مردم به تاریخ دسترسی ندارند یا نمی‌خوانند، مرحوم انور، خبرنویسی و وقایع‌نگاری و انتقال آن به مردم را رسالت خود دانسته است.

وی با بیان اینکه قالب مسمط و مثنوی در خبرنویسی وقاع عاشورا بسیار رایج بوده، ادامه داد: انور اردبیلی نگاه تازه‌ای به وقایع عاشورا داشته است و مضامینی همچون شجاعت امام حسین (ع) و یاران باوفای آن حضرت، مبارزه با ظلم و بیداد و حتی اخلاقیات در شعرهایش موج می‌زند و اینها حاصل نگاه تازه شاعر است.

او زنده‌یاد منزوی را نیز به لحاظ داشتن طبع روان و سرودن شعر به زبان مردم اردبیل، شاعری بسیار مهم دانست و ادامه داد: این شاعر در کشف مضامین جدید، متبحر بوده و از حیث داشتن شعرهای عاطفی و تاثیرگذار، از دیگر شعرا متمایز است و موضوعات شعرهایش نیز متفاوت و متنوع است و فقط به برخی شخصیت‌های عاشورا نپرداخته بلکه درباره همه قهرمانان آن واقعه مرثیه ساخته است.

شعر عاشورایی اردبیل از حیث قالب و مضمون متنوع است

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه‌های اردبیل گفت: ادبیات عاشورایی اردبیل، هم به مرثیه توجه دارد و هم از شجاعت قهرمانان آن غفلت نکرده است و از نظر قالب‌های شعری نیز متنوع است و مسمط، افراد، روضه، مثنوی، روایتگری، غزل و قطعه نیز برای سروده‌های عاشورایی ترکی استفاده می‌شود.

ادبیات عاشورایی اردبیل، هم به مرثیه توجه دارد و هم از شجاعت قهرمانان آن غفلت نکرده است و از نظر قالب‌های شعری نیز متنوع است و مسمط، افراد، روضه، مثنوی، روایتگری، غزل و قطعه نیز برای سروده‌های عاشورایی ترکی استفاده می‌شود.

نعمتی، نگاهی اجمالی به شاعران جدید مرثیه پرداز در اردبیل انداخت و اظهار کرد: زنده‌یاد تقایی، استاد شاهی و استاد هادی و استاد عاصم از شاعران دوره جدید هستند و آقای شاهی در غزل، قطعه و قصیده و حتی سایر قوالب، شاعری درجه یک است و اصطلاحات عرفانی و اجتماعی را با مهارت خاص خود به مراثی وارد کرده است و شعری ادیبانه و عالمانه می‌سراید.

وی افزود: مرحوم تقایی نیز آثار فاخری در مرثیه دارد و اشعار عاطفی و تاثیرگذار او در مرثیه از شاهکارهای ادبی اوست و مرحوم استاد عاصم نیز در شعرهای مرثیه خود، به دردهای اجتماعی توجه داشته و این نقطه امتیاز اوست و استاد هادی اردبیلی نیز با آوردن مضامین نو در مرثیه‌ها و برگزاری کلاس‌های آموزشی برای نسل جوان، توجه شعرا و مداحان جوان را به خود جلب کرده است.

این استاد دانشگاه از شاعران بزرگ دیگری همچون بختیاری، غفاری، بقا، نیکفال، صبا، عابدیان، ایمانی و دیگر شعرای نامی اردبیل یاد کرد و گفت: قلم‌فرسایی این شاعران نیز، آینده شعر مرثیه ترکی را تضمین کرده است.