به گزارش خبرنگار اقتصادی بسیج، اعمال محدودیت برای شبکه‌های اجتماعی خارجی پرطرفدار به دنبال ناآرامی های سال ۱۴۰۱ اجرایی شد؛ ۳۰ شهریور آن سال در ابتدا واتساپ و اینستاگرام به این دلیل که معترضان از این شبکه ها برای شدت بخشیدن به اعتراضات خیابانی استفاده می کنند، فیلتر شدند و پس از آن وقتی که استفاده از فیلترشکن ها رواج یافت، سکوی اینترنتی گوگل پلی نیز به جمع فیلترشدگان پیوست.
اگرچه تصور می شد با بازگشت آرامش به فضای کشور و دور شدن از شرایط اعتراضی آن زمان، محدودیت‌ها برداشته شود اما ۲ سال و سه ماه به طور انجامید و اعضای شورای عالی فضای مجازی حاضر به قبول استدلال ها برای رفع فیلتر و ایجاد گشایش در کسب و کارها نشدند؛ به دنبال این مقاومت‌ها از سویی و نیاز مبرم عامه مردم و فعالان اقتصادی برای استفاده از ابزارهای ارتباطی چون تلگرام، واتساپ و اینستاگرام، بازار فروش فیلترشکن نیز داغ شد.
کسب و کارهایی که به بن بست خورد
اگرچه باید به یاد آورد که چگونه قطع سه هفته‌ای اینترنت کشور در آبان ۹۸ سبب فلج شدن کسب و کارها شد اما باید این نکته را هم متذکر شد که از اسفند ۱۳۹۸ که همه گیری کووید ۱۹ جهان را درگیر کرد ، مردم و کسب و کارها ناگزیر شدند بخش اعظم مراودات و مبادلات خود را به فضای مجازی ببرند؛ همین امر سبب شد تا شبکه های اجتماعی به یکی از ابزارهای پرکاربرد در بسیاری از مشاغل تبدیل شود و فروشگاههای اینترنتی و آنلاین رونق دوچندان بگیرد.
با این رویکرد فیلترینگ گسترده‌ای که از شهریور ۱۴۰۱ دامن فضای مجازی ایران را گرفت، بسیاری از کسب و کارهای اینترنتی را به بن بست کشاند و آنهایی که تلاش می کردند در این فضا باقی بمانند، ناگزیر به نصب فیلترشکن‌های رایگان و پرخطر و خرید فیلترشکن شدند.
بر اساس گزارشی که انجمن تجارت الکترونیک تهران در بهار امسال مبتنی بر گزارش اندیشکده حکمرانی دانشگاه شریف و نظرسنجی ایسپا ارایه داد، نشان می داد که ۸۳.۶ درصد کاربران ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند و حتی میزان استفاده از فیلترشکن بعد از فیلتر شدن «اینستاگرام» و «واتساپ» سه برابر شده است و به طور میانگین هر کاربر ایرانی در طول روز، چهار ساعت از فیلترشکن استفاده می‌کند.
طبق این آمار دست‌کم ۳۰ درصد از کاربران اینترنت در کشور ماهانه تا ۱۵۰ هزار تومان برای خرید/تمدید اشتراک فیلترشکن استفاده می کنند. با در نظر گرفتن تعداد کاربرهای اینترنت کشور، گردش مالی بازار خرید و فروش ابزارهای فیلترشکن سالانه بالغ بر ۵ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
با این اوصاف هزینه‌ای که می‌توانست با برنامه‌ریزی و سیاستگذاری مناسب زمینه‌ساز توسعه زیرساخت ارتباطی کشور باشد، با سیاست گذاری نادرست نه تنها سبب تحمیل هزینه اضافی به سبد مصرف خانوار ایرانی شده بود بلکه به تولید نارضایتی اجتماعی در سطح گسترده و به دلیل کاهش سرعت اینترنت در زمان استفاده از فیلترشکن سبب خدشه‌دار کردن هر چه بیشتر تجربه کاربران اینترنت شده بود.
در این مدت تلاش ها برای رفع فیلتر حتی از سوی متولیان حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز بی نتیجه بود؛ عیسی زارع پور وزیر سابق ارتباطات و فناوری اطلاعات پنجم اردیبهشت ماه امسال در حیاط دولت به خبرنگاران گفته بود: سه بار درخواست رفع فیلتر گوگل‌پلی را به کارگروه ارائه دادیم اما اکثریت در این کارگروه با اعضای دولتی نیست؛ دو بار درخواست رفع فیلتر گوگل‌پلی و بار سوم هم قبل از عید این درخواست را به کارگروه ارائه دادیم و قرار شد بررسی مجدد صورت بگیرد. در این کارگروه با اعضای دولتی نیست و باید جمعی تصمیم‌گیری شود و امیدواریم در جلسه آتی هفته آینده دوستان همراهی کنند که این اتفاق بیفتد.
این اظهارات نشان می داد که دولت وقت که در همان زمان همسو با مجلس و دیگر نهادهای تصمیم‌گیر قلمداد می شد، نمی توانست بقیه اعضای شورای عالی فضای مجازی و یا کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه در فضای مجازی را با خود همراه کند.
در شرایطی که تصور نمی رفت گشایشی در فضای ارتباطی و مجازی کشور در حوزه رفع فیلترینگ بوجود آید، ورود نابهنگام کشور به شرایط انتخابات ریاست جمهوری در اواخر بهار و اوایل تیرماه امسال، وضعیت را ناگهان تغییر داد؛ این بار رفع فیلتر از فضای مجازی و دسترسی آسان کاربران به سکوهای اینترنتی به یکی از محورهای تبلیغات انتخاباتی تبدیل شد و در این میان مسعود پزشکیان با قاطعیت به مردم وعده داد که در صورت پیروزی در این انتخابات رفع فیلتر از فضای مجازی را پیگیری خواهد کرد.
پیام پزشکیان به همه آحاد مردم ایران روشن بود: «اینترنت را باید آزاد کنیم. من اگر انتخاب شدم جلوی فیلترینگ خواهم ایستاد و کسب و کارهای تعطیل شده را بازیابی خواهم کرد» که این پیام از سوی مردم نیز شنیده شد و با رای مردم؛ مسعود پزشکیان ریاست جمهوری چهاردهم را عهده دار شد.
پزشکیان که از روی انتخاب به عنوان رئیس جمهور روحیه همدلی خود و شعار «وفاق ملی» را عملیاتی کرده و در همه کنش های سیاسی و اجتماعی خود حتی در انتخاب وزرا این رویه را در پیش گرفته، آگاه بود که عمل به وعده رفع فیلتر نیز جز با وفاق میسر نمی شود و به همین دلیل وقتی در ۲۶ شهریور ماه در نخستین نشست خبری خود از او درباره فیلترینگ سوال شد، چنین پاسخ داد: در حال نوشتن برنامه‌ای هستیم که بتوانیم با جریانات ذی‌ربط، درباره این روند مذاکره کنیم و موضوع در دستور کار است و پیگیر جمع بندی آن در شورای عالی امنیت ملی هستیم. بر همین اساس تلاش می‌کنیم تا موضوع سریعتر نهایی و اجرایی شود.
او ۱۱ آذرماه نیز در دومین گفت‌وگوی تلویزیونی خود درباره فیلترینگ چنین گفت: ما در یک ساختاریم و اگر بخواهیم در این ساختار وفاق وجود داشته باشد، طبیعتا باید سران قوا با هم درباره این موضوع به یک زبان و نگاه مشترک برسند، بعد تازه اگر رسیدند شورایی به نام شورای عالی فضای مجازی وجود دارد که در آنجا به رای گذاشته خواهد شد. ما در نشست سران مبتنی بر نظر به سه گزینه در این رابطه رسیدیم که مورد تأیید قرار گرفت، بعد آمدیم در شورا یکسری و یکسری بازنگری‌های دیگر صورت گرفت، پس از آن هم موضوع را به یک جمع کارشناسی ارجاع دادند که در حال بررسی است.
بنده خدمت مقام معظم رهبری هم که رسیدم ایشان هم معتقد بودند که به هیچ‌کس نگفته‌اند فیلتر کنید بلکه گفته‌اند مدیریت کنید در حالی که اینها آمده‌اند همه چیز را فیلتر کردند و نارضایتی بزرگی ایجاد شد. حالا چون ما به وفاق معتقدیم در این چارچوب کار را پیگیری می‌کنیم، چون اگر دستور بدهیم دوباره دعوا شروع می‌شود و به جای اینکه به نتیجه برسیم، هدف اصلی گم می‌شود. در مجموع در حال تلاشیم که با وفاق و همدلی جلو برویم و مقام معظم رهبری هم در جلسه‌ای که خدمتشان بودیم فرمودند که بالاخره این بحث فضای مجازی را به نحوی حل کنید، اکنون ما منتظریم این گروه هم روی گزینه مطرح شده در جلسه سران کار کنند پس از تصویب به مرحله اجرا بگذاریم.
دو هفته پس از این گفت و گو بود که جلسه شورای عالی فضای مجازی به ریاست رئیس جمهور و حضور سران قوا و اعضای حقیقی و حقوقی برگزار و موضوع بازنگری در سیاست‌های مسدودسازی، مجدد طرح و پس از ارائه نظرات دستگاه‌ها، که پیش‌تر مورد بررسی قرار گرفته بود، در جلسه مطرح شد. پس از بحث و بررسی، اعضا ضمن تاکید بر اهمیت حکمرانی قانونمند در فضای مجازی، در گام نخست به رفع محدودیت‌های دسترسی به برخی سکوهای پرکاربرد خارجی شامل واتساپ و گوگل‌پلی، با اکثریت اعضا رای مثبت دادند و بر حمایت از سکوهای داخلی تاکید کردند.
چرا گوگل پلی و واتساپ؟
از عصر چهارم دی که خبر رفع فیلتر از گوگل پلی و واتساپ منتشر شد، در شبکه‌های اجتماعی این موضوع مطرح شد که چرا این دو نرم‌افزار اینترنتی در اولویت رفع فیلتر قرار گرفتند و چرا تلگرام و اینستاگرام که مخاطبان بیشتری دارند، در اولویت نبودند؟ زیرا نتایج پیمایش ملی فرهنگ رسانه‌های اجتماعی در ایران نشان می‌دهد که پنج رسانه اجتماعی پرطرفدار به ترتیب ۷۲ درصد اینستاگرام، ۵۲ درصد تلگرام، ۴۶ درصد واتساپ، ۴۲ درصد روبیکا و ۳۲ درصد ایتا هستند.
پاسخ به این پرسش را باید در کارکردهای سکوهای واتساپ و گوگل پلی در زیست مجازی ایرانیان جست و جو کرد؛ برای نمونه اگرچه واتساپ در سکوی سوم محبوبیت شبکه های اجتماعی در بین ایرانیان قرار دارد اما باید دانست که بسیاری از کسب و کارها و حتی فعالان تجاری از آن برای مکاتبات رسمی تجاری خود استفاده می کنند و فیلتر شدن آن به تعاملات بین المللی این کسب و کارها آسیب زده بود.
درباره گوگل پلی نیز باید گفت که این فروشگاه اینترنتی عرضه کننده نرم افزارهای مورد نیاز کاربران بوده است و بسیاری از فعالان حوزه فناوری اطلاعات برای به روزرسانی نرم افزارهای خود به آن نیاز داشتند هرچند که عامه مردم نیز برای به روز رسانی نرم افزارهای گوشی تلفن همراه خود و یا نصب سکوهای اینترنتی به گوگل پلی مراجعه می کردند.
همانگونه که در ابتدا نیز گفته شد، دلیل اصلی فیلتر کردن گوگل پلی، این بود که گفته می شد مردم از آن فیلترشکن دانلود می کنند و همین کار بازار فروش فیلترشکن را داغ کرده بود؛ از این رو با برداشته شدن این محدودیت، بازار فیلترشکن فروشی نیز به مخاطر می افتد.
بر این اساس به نظر می رسد در گام نخست برنامه دولت، این دو سکوی اینترنتی رفع فیلتر شدند تا بخشی از دغدغه های مردم در ارتباطات بین المللی تسهیل شود و هم دسترسی آنها به نرم افزارهای اینترنتی فراهم گردد تا در گام های بعدی نرم افزارهای دیگر فیلتر شده نیز از این محدودیت رهایی یابند.
البته باید یادآور شد که تلگرام مشکل فیلترینگ خود را سالهاست حل کرده و پس از آنکه در روسیه فیلتر شد، بنیانگذار تلگرام نسخه جدید آن را رونمایی کرد که در داخل خود برنامه، محدودیت ها برای کاربر برداشته می شد و دیگر نیازی به فیلترشکن نبود کما اینکه برخی فعالان فضای مجازی می گویند که اغلب مردم مشکل خود را در دسترسی به تلگرام حل کرده اند.
به نظر می رسد با مصوبه اخیر شورای عالی فضای مجازی، آنچه دولت در مرحله نخست انتظار داشت، محقق شد که همان شکستن هسته سخت مقاومت در برابر رفع فیلتر بود؛ رسیدن به نتیجه به آسانی ممکن نبود و همانطور که رئیس جمهور نقشه راه را ترسیم کرده بود، با وفاق و همدلی و جلسات کارشناسی مسیر پیش رفت.
نکته دیگر اینکه به نظر نمی رسد رفع فیلتر به واتساپ و گوگل پلی محدود بماند همچنان که وزیر ارتباطات گفته است این مسیر ادامه دارد.
