ملی شدن صنعت نفت؛ الهام بخش جنبش های استقلال طلبانه
حسین حسنیان کارشناس ارشد روابط بین الملل، طی یادداشتی اختصاصی در خبرگزاری بسیج از البرز، با محوریت ملی شدن صنعت نفت ایران، نوشت: ملی شدن صنعت نفت ایران یکی از مهم‌ترین تحولات قرن بیستم در تاریخ سیاسی و اقتصادی کشور است. این رویداد که با تلاش سیاستمداران ملی‌گرا، به ویژه محمد مصدق، رقم خورد، تأثیرات گستردهم‌ای بر جای گذاشت. در این مقاله، روند تاریخی این تحول، شخصیت‌های تأثیرگذار، واکنش‌های داخلی و بین‌المللی و پیامد‌های آن بررسی می‌شود.
بحران نفت و جنبش استقلال‌طلبانه
صنعت نفت ایران از زمان امتیازنامه دارسی در سال ۱۲۸۰ تحت سلطه خارجی‌ها بود. پس از آن، شرکت نفت ایران و انگلیس (AIOC) نقش اصلی را در بهره‌برداری از این منابع داشت. قرارداد س ۱۳۱۲ که بین ایران و این شرکت منعقد شد، اگرچه شامل برخی اصلاحات بود، اما همچنان منافع اصلی را به انگلیس اختصاص می‌داد. این مسئله باعث نارضایتی عمومی و اعتراض‌های گسترده شد.
زمینه‌های سیاسی ملی شدن نفت
در دهه ۱۳۲۰، هم‌زمان با اشغال ایران توسط متفقین و کناره‌گیری رضاشاه، فضای سیاسی کشور تغییر کرد. گروه‌های ملی‌گرا، به‌ویژه جبهه ملی ایران به رهبری دکتر مصدق، خواستار استقلال اقتصادی و پایان دادن به نفوذ بیگانگان در صنعت نفت بودند. در مجلس شانزدهم، این موضوع به‌شدت مطرح شد و نهایتاً در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹، قانون ملی شدن صنعت نفت تصویب گردید.
نقش شخصیت‌های تأثیرگذار در ملی شدن نفت
آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی:
آیت‌الله کاشانی به عنوان یکی از چهره‌های مذهبی برجسته، حمایت گسترده‌ای از ملی شدن نفت به عمل آورد. او با بسیج مردم و ایجاد ارتباط میان روحانیت و جبهه ملی، توانست نقش مهمی در تقویت جنبش ایفا کند. حمایت او از مصدق و جبهه ملی، تأثیر چشمگیری در موفقیت این حرکت داشت.
دکتر حسین فاطمی:
دکتر حسین فاطمی، به‌عنوان وزیر امور خارجه دولت مصدق، یکی از سرسخت‌ترین مدافعان ملی شدن صنعت نفت بود. او در مقالات و سخنرانی‌هایش به شدت از سیاست‌های استعماری بریتانیا انتقاد می‌کرد و خواستار قطع کامل وابستگی ایران به قدرت‌های خارجی شد. فاطمی پس از کودتای ۲۸ مرداد، به شدت مورد خشم دربار و مخالفان ملی شدن نفت قرار گرفت و در نهایت در سال ۱۳۳۳ اعدام شد.
حسین مکی:
حسین مکی، یکی از نمایندگان مجلس و اعضای کلیدی جبهه ملی، در جریان مذاکرات مجلس نقش فعالی ایفا کرد. او یکی از مهم‌ترین چهره‌هایی بود که در جلسات مجلس و کمیسیون نفت از ملی شدن صنعت نفت دفاع کرد. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که مکی در کنار مصدق، با استدلال‌های قوی و مستند، نمایندگان را متقاعد به تصویب قانون ملی شدن نفت کرد.
غلامحسین رحیمیان (نماینده قوچان):
رحیمیان از اولین نمایندگانی بود که در مجلس چهاردهم موضوع لغو امتیاز نفت و ملی شدن آن را مطرح کرد. او از جمله سیاستمدارانی بود که با جدیت به پیگیری این موضوع پرداخت و نقش اولیه‌ای در زمینه‌سازی برای تصویب قانون ملی شدن نفت ایفا کرد.
واکنش‌های بین‌المللی و داخلی
تصویب قانون ملی شدن نفت با واکنش‌های شدید داخلی و خارجی همراه بود. انگلستان که منافع خود را در خطر می‌دید، ابتدا از طریق دیپلماسی و سپس با تحریم‌های اقتصادی به مقابله پرداخت. در داخل ایران، دولت مصدق با چالش‌های فراوانی از سوی دربار و نیرو‌های وابسته به بیگانگان روبه‌رو شد.
کودتای ۲۸ مرداد و بازگشت نفت به کنترل غرب
در سال ۱۳۳۲، با حمایت مستقیم سازمان سیا و MI۶، کودتای ۲۸ مرداد علیه دولت دکتر مصدق اجرا شد. این کودتا که توسط عوامل داخلی و خارجی هدایت می‌شد، منجر به سقوط دولت ملی و بازگشت مجدد کنترل نفت به شرکت‌های غربی شد.
پیامد‌های ملی شدن نفت
ملی شدن صنعت نفت ایران، علی‌رغم شکست اولیه آن با کودتا، الهام‌بخش بسیاری از جنبش‌های استقلال‌طلبانه در سراسر جهان شد. هرچند که تا سال‌ها ایران نتوانست از این منابع به‌طور کامل بهره ببرد، اما این حرکت زمینه‌ساز شکل‌گیری سیاست‌های جدید اقتصادی و استقلال‌طلبانه شد.
نتیجه‌گیری:
ملی شدن صنعت نفت یکی از نقاط عطف مهم تاریخ معاصر ایران است. این رویداد نشان داد که اتحاد ملی چگونه می‌تواند در برابر فشار‌های بین‌المللی ایستادگی کند. هرچند کودتای ۲۸ مرداد مسیر این جنبش را تغییر داد، اما تأثیرات آن بر سیاست و اقتصاد ایران تا به امروز باقی مانده است.
