آسیب شناسی عزاداری حسینی در گفت وگو با آیت الله خاتمی

به گزارش خبرگزاری بسیج، عزاداری و برپایی مراسم ماتم در سوگ حضرات معصومین(ع) و اولیای خدا امری است که ریشه در قرآن و سیره نبوی(ص) و سیره امامان(ع) دارد. این عزاداریها مصداق مودت اهلبیت(ع) تعظیم شعائر الهی و مصداق فریاد مظلوم علیه ظالم است. با توجه به جایگاه رفیع عزاداری و گوهر ارزشمندی که در آن نهفته است؛ بدیهی است که دشمنان تلاش گسترده ای در جهت تخریب و تحریف آن داشته باشند تا تأثیرآفرینی آن را کمرنگ کنند.

هفته نامه افق حوزه در دومین نشست علمی با عنوان «مهمان ماه» گفت‌وگویی با آیت الله سیداحمد خاتمی عضو فقهای شورای نگهبان، عضو شورایعالی حوزه‌های علمیه و استاد خارج حوزه علمیه قم با موضوع «آسیب شناسی عزاداری حسینی» انجام داده است که در ادامه می‌خوانید.

در ابتدا قدری درباره ماهیت عزاداری از نگاه اسلام و نیز اهمیت آن در شکل‌دهی به زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان صحبتی داشته باشید.

عزاداری یعنی در سوگ انسان بزرگواری به ماتم بنشینیم و از عزیز از دست‌رفته بگوییم. عزاداری هنجاری طبیعی در زندگی اجتماعی جامعه است. وقتی خانواده‌ای عزیزی را از دست داد، مجلسی تشکیل می‌شود و با صاحبان عزا تشریک مساعی می‌شود. همچنین در روایات ما از عرض تسلیت به صاحب عزا تجلیل شده است. اما آنچه که به طور خاص مورد نظر بحث است، عزاداری سالار شهیدان حضرت أباعبدالله الحسین(ع) است. برگزاری مراسم عزاداری أباعبدالله الحسین(ع) و تشویق مردم به برگزاری آن، یک هنجار الهی است. خداوند متعال دستور به عزاداری برای سالار شهیدان(ع) را حتی قبل از تولد سیدالشهدا(ع) در عالم هستی تعبیه فرموده است. حضرت اسماعیل(ع) از پیامبران الهی است که در قرآن از ایشان نام برده و فرموده است: ]وَاذْکُرْ فِی الْکِتَابِ إِسْمَاعِیلَ إِنَّهُ کَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَکَانَ رَسُولًا نَبِیًّا [ (مریم/ ۵۴). طبق روایتی که در ذیل این آیه در تفسیر برهان آمده، این اسماعیل، اسماعیل فرزند حضرت ابراهیم(ع) نبوده است؛ بلکه پیامبر دیگری بوده است که دشمنان او را دستگیر کردند.

متن روایت:

الصّادق(ع) : إِنَّ إِسْمَاعِیلَ(ع) الَّذِی قَالَ اللَّهُ عزّوجلّ فِی کِتَابِهِ وَاذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولًا نَبِیًّا لَمْیَکُنْ إِسْمَاعِیلَ بْنَ إِبْرَاهِیمَ(ع) بَلْ کَانَ نَبِیّاً مِنَ الْأَنْبِیَاءِ بَعَثَهُ اللَّهُ عزّوجلّ إِلَی قَوْمِهِ فَأَخَذُوهُ فَسَلَخُوا فَرْوَهْ رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ فَأَتَاهُ مَلَکٌ فَقَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ بَعَثَنِی إِلَیْکَ فَمُرْنِی بِمَا شِئْتَ فَقَالَ: لِی أُسْوَهْ بِمَا یُصْنَعُ بِالْحُسَیْنِ(ع)

امام صادق(ع) : آن اسماعیلی که خدای سبحان دربارهاش فرموده: «وَاذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا» این اسماعیل بن ابراهیم(ع) نبود؛ بلکه یکی از پیامبران بود که خدا او را بر قوم خود مبعوث نمود. آن قوم وی را گرفتند و پوست سروصورت آن حضرت را کندند!! آنگاه مَلَکی نزد آن بزرگوار آمد و گفت: «هر دستوری داری به من بده تا از ایشان انتقام بگیریم». فرمود: «من هم به مظلومیّت امام حسین(ع) اقتدا می‌نمایم».

کدام حسین؟ حسینی که هنوز پدر ایشان یعنی امیرالمؤمنین(ع) متولد نشده است. هنوز پیامبر خاتم(ص) به دنیا نیامده اند. بنابراین داستان عزاداری بر سیدالشهداء(ع) یک نسخه ویژه است.

مرحوم علامه امینی(ع) در کتاب «سیرتنا و سنتنا سیرة نبینا و سنته»، روایتی را ذکر می کند که پیامبر اکرم(ع) در روز اول تولد حضرت سیدالشهدا(ع) بر ایشان گریه کردند و مرحوم علامه امینی(ره) این کتاب را نوشته‌اند تا اثبات کنند، آنچه ما در عرصه عزاداری سیدالشهدا(ع) داریم، همان است که پیامبر اکرم(ص) داشته اند؛ بنابراین اگر بخواهیم تاریخ عزاداری بر سالار شهیدان(ع) را پیگیری کنیم، نباید از شهادت حضرت شروع کنیم؛ بلکه باید از ولادت ایشان و حتی قبل از ولادت ایشان بگوییم.

از جمله اصولی که اهل بیت(ع) در سیره سیاسی هیچگاه از آن عقب نشینی نداشتند، احیای نهضت عاشوراست. این نهضت پرچم فداکاری در راه دین و پرچم عزّت و ذلّت ناپذیری و پرچم مقاومت است. بعد از شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) اهلبیت(ع) برای در اهتزاز بودن این پرچم، برنامه هایی را تدارک می دیدند. اول اینکه فرموده اند: به زیارت سیدالشهدا(ع) بروید. این زیارت ثواب حج و عمره را دارد. در برخی روایات چندین حج و چندین عمره برای ثواب زیارت آنحضرت ذکر شده است: عن أبی عبدالله(ع) : «زِیارَةُ قَبرِالحسین(ع) تَعدِلُ عِشرینَ حـَجَّةً و أفـضَلُ و مـِن عِشرینَ عُمرَةً و حَجَّة؛ (الکافی، ج۴، ص۵۸۰) البته در کتاب کامل الزّیارات ابن قولویه در اینباره روایات فراوانی ذکر شده است.

دوم اینکه اهل بیت(ع) فرمودند: «... مَنْ بَکی وَ أَبْکی واحِدَاً فَلَهُ الْجَنَّةُ، وَ مَنْ تَباکی فَلَهُ الْجَنَّةُ»؛ (بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۲۸۸) هر کس بگرید و (حتّی) یک نفر را بگریاند، پاداشش بهشت است و هر کس حالت اندوه و گریه به خود بگیرد، پاداش او(نیز) بهشت است. این روایات نیز در کامل الزّیارات وارد شده است.

سوم اینکه اهلبیت(ع) فرمودند: برای سیدالشهدا(ع) مجلس عزاداری برگزار کنید. از باب نمونه در قرب الإسناد آمده است: عن الإمام الصّادق(ع) ـ لِفُضَیلٍ ـ : «تَجلِسونَ و تُحَدِّثونَ؟ قالَ: نَعَم جُعِلتُ فِداکَ. قالَ: إنَّ تلکَ المَجالِسَ اُحِبُّها، فأحْیوا أمْرَنا یا فُضیلُ! فَرَحِمَ اللّه ُ مَن أحْیا أمْرَنا. یا فُضَیلُ! مَن ذَکَرَنا أو ذُکِرْنا عندَهُ فَخرَجَ مِن عَینِهِ مِثلُ جَناحِ الذُّبابِ غفَرَاللّه ُ له ذُنوبَهُ و لَو کانَ أکثرَ مِن زَبَدِالبحرِ»؛ (قرب الإسناد، ۳۶/۱۱۷)

امام صادق(ع) -به فضیل- فرمود: آیا با هم می نشینید و گفت وگو می کنید؟ عرض کرد: آری! فدایت شوم. فرمود: من این مجالس را دوست دارم. ای فضیل! راه ما را زنده نگه دارید. رحمت خدا بر آنکه امر ما را زنده بدارد. ای فضیل! هر کس ذکر ما بگوید یا در حضور او ذکر ما شود و از چشمش به اندازه پر مگسی اشک درآید، خداوند گناهان او را می بخشد؛ اگرچه فزونتر از کف دریا باشد.

چهارم: سرودن شعر برای سیدالشهد(ع) است که فرموده اند: «مَن أنشَدَ فی الحُسَینِ(ع) بَیتاً! مِن شِعرٍ فبَکی و أبکی عَشرَةً فَلَهُ و لَهُمُ الجَنَّةُ»؛ (ثواب الأعمال، ۱۱۰/۳)

امام صادق(ع) : هر کس درباره حسین(ع) بیتی شعر بسراید و خود بگرید و ده نفر را بگریاند، برای او و آن ده نفر بهشت باشد و در روایت دیگری از آن حضرت آمده است:

«مَنْ قالَ فینا بَیْتَ شِعْرٍ بَنَی اللّه ُ تَعالی لَهُ بَیتاً فِی الْجَنَّةِ»؛ (عیون أخبارالرضا(ع)، ج ۱، ص ۷، ح ۱) هر کس درباره ما یک بیت شعر بگوید، خدای تعالی در بهشت، یک خانه برایش بنا میکند.

شعر جلوه‌ای از هنر است و اگر آرمانی با شعر گره بخورد، ماندگار خواهد شد.

پنجم اینکه فرمودند: بر تربت سیدالشهدا(ع) سجده کنید.

تربت پاک تو کازادگی آموزد و عشق

سرمه دیده صاحبنظران است هنوز

این موارد برخی از راه هایی است که اهل بیت(ع) برای احیای نهضت عاشورا داشته اند. مجالس عزاداری نقش بسیار مهم و ستودنی در احیای نهضت عاشورا داشته اند. امام راحل نیز تأکید فراوانی بر احیای محرم و صفر داشتند و سفارش فرموده اند: «باید ما محرّم و صفر را زنده نگه داریم به ذکر مصائب اهل بیت(ع) … محرّم و صفر است که اسلام را نگه داشته است. فداکاری سیدالشهدا(ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است.» (صحیفه امام، ج‌۱۵، ص ۳۳۰ )

من در اینجا به مناسبت به دو نمونه از سیاست های دین ستیزانه توجه میدهم.

نمونه اول: رضاخان و طرح دین زادیی او

نمونه اول رضاخان است که در طول حکومت بیست ساله خود، در سال ۱۳۱۲ تنها یک سفر خارجی داشته که حدود ده روز به ترکیه سفر کرد. انگلیسی ها در ترکیه شیوه های دین ستیزی را به رضاخان آموختند و سه برنامه به او داده و او را روانه ایران کردند. باید دانست که در عرصه دیپلماسی، سفر ده روزه غیرمتعارف است و اینگونه سفرها تنها دو یا سه روز به طول می انجامد. برنامه اولی که به او دادند، مسئله ترویج بی حجابی در کشور بود. بحمدالله کتب خوبی در این زمینه به نگارش درآمده است. رضاخان ابتدا از فعالیت های تبلیغی و فرهنگی آغاز کرد و به مطبوعات دستور داد، از بی حجابی و فواید آن بنویسید.

آموزش و پرورش را نیز میداندار این عرصه قرار داد و در سال ۱۳۱۴ رو به اجبار آورد که حادثه جانگداز مسجد گوهرشاد در این سال به وجود آمد و رضاخان می خواست، از کسانی که با برنامه بی حجابی او مقابله می کنند، زهرچشم بگیرد؛ بنابراین درب های مسجد گوهرشاد را بروی متحصنان بستند و از کشته پشته ساختند. مسجد گوهرشاد حدود هفت شبستان دارد که متحصنان از این شبستان به آن شبستان فرار می کردند و جلادهای رضاخان بیرحمانه آنها را کشتار می کردند؛ چراکه گسترش بی حجابی برای آنها حیاتی بود. گویا انگلیسی ها به این نکته رسیده بودند که ایران را بدون بی حجابی نمی توان استحاله کرد. برنامه دوم انگلیسی ها برای رضاخان مبارزه با روحانیت بود. رضاخان در سال ۱۳۱۶ تمام مدارس علمیه را تعطیل کرد و تنها حوزه علمیه قم باقی ماند که با فشارهای بسیار زیاد و تدبیر مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری مؤسس حوزه به فعالیتش ادامه داد.

این حوزه در سال ۱۳۰۱ تأسیس شده بود. رضاخان تمام حوزه های علمیه را تبدیل به مدرسه دخترانه کرد و این عمل او دهن کجی مجدد به روحانیت بود. یعنی مدرسه ای که از صبح تا شب، طلاب در آنها قال الله تعالی، قال رسول الله(ص) و قال امیرالمؤمنین(ع) می گفتند و احکام خداوند را تبیین می کردند، تبدیل به مکانی شد که دختران بی حجاب به جای آنها بنشینند. این برنامه دوم رضاخان و به تعبیر مرحوم امام(ره)، رضاخان قلدر بود. در این دوران بزرگ مردی که در برابر رضاخان ایستادگی کرد، مرحوم شهید آیت الله مدرس بود. زمانی رضاخان به شهید مدرس(ع) پیام داد، از جان من چه میخواهی؟ ایشان پاسخ داد: میخواهم که تو نباشی. این شجاعت و اینطور حرف زدن در برابر رضاخان، نیاز به شجاعت بسیار زیاد داشت و رمز و راز تجلیل فوق العاده امام(ره) از شهید مدرس، همین شجاعت ایشان بود.

سومین برنامه انگلیسی ها برای رضاخان مخالفت با عزاداری بود. عزاداری ممنوع شد. عزاداران را به شهربانی می بردند و از آنها تعهد می گرفتند که دیگر در مراسم عزاداری شرکت نکنند. آیت الله العظمی صافی به بنده گفتند: عاشورایی بر این کشور گذشت که هیچکس جرأت نکرد، در یک میدان بزرگ فریاد یا حسین(ع) سر بدهد. مقابله با عزاداری نقشه انگلیسی ها بود که رضاخان اجرا کرد و دلیل آن هم، روشن است. آنچه انگلیسی ها می خواستند، دین زدایی بود و با ممنوع کردن عزاداریها در حقیقت پرچم دین را پایین کشیدند. بنابراین عزاداری ها و مجالس عزاداری، نقش بسیار مؤثری در بقای دین داشته، دارد و خواهد داشت.

نمونه دوم: نقش و جایگاه شور حسینی در پیروزی انقلاب اسلامی

نمونه دوم، انقلاب بزرگ اسلامی ماست که در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به پیروزی رسید که دو تولد داشت. تولد اولش ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ بوده است که دوازدهم محرم بوده است. این شور حسینی بود که مردم را به میدان آورد تا از فرزند امام حسین(ع) یعنی حضرت امام خمینی که دستگیر شده بود، دفاع کنند. این اولین تولد انقلاب اسلامی ایران است که از محرم جان گرفته است.

تولد دوم انقلاب اسلامی، ۱۹ دیماه سال ۱۳۴۶ بود که تا پیروزی انقلاب ادامه پیدا کرد. بنابراین شور و هیجانی که امام آفرید، در مرحله اول به برکت عاشورا بود. امام از عاشورا به عنوان یک سرمایه برای انقلاب اسلامی بهره بردند. یادمان نمیرود، در عاشورایی که پس از آن، انقلاب به پیروزی رسید، مرحوم امام این جمله را فرمودند: «محرم ماه پیروزی خون بر شمشیر است» ۲.

بنابراین عزاداری بر سیدالشهدا(ع) سرمایهای نفیس برای اصل انقلاب و تداوم آن است. در این عرصه، هیئات عزاداری چه در خرداد ۱۳۴۲ و چه در محرم پیروزی انقلاب اسلامی، نقش بسیار ستودنی داشتند. لیبرالها این نهضت را یک نهضت کور می خواندند؛ چراکه آنها معتقد بودند، مبارزه پارلمان تاریستی جواب می دهد و به نقل از هم بندی های آنها گفته اند: مگر با شعار مرگ بر شاه، میتوان شاه را سرنگون کرد؟ حتی در پاریس هم می گفتند: شاه باشد و سلطنت کند و حکومت نکند. اما امام(ره) به آنها فرمودند: شما هم بروید به ایران و همراه با مردم شعار بدهید: مرگ بر شاه! در هر حال عزاداری سیدالشهدا(ره) و هیئات عزاداری، نقش ارزنده ای در پیروزی انقلاب ایفا کردند.

آسیب شناسی عزاداری دقیقاً به چه موضوعی اشاره دارد؟ در این باره مختصری توضیح بفرمایید.

منظور از آسیب شناسی عزاداری این است که به گونه ای عمل کنیم تا دشمن از این سرمایه نفیس سوء استفاده نداشته باشد؛ یعنی به گونه‌ای عمل کنیم که عزاداری ها در راستای آرمان بلند سالار شهیدان(ع) باشد و این هدف از آسیب شناسی است. می دانید که یک کالا هر میزان نفیس باشد، خطر سرقت آن نیز بیشتر است. حقیقت این است که عزاداری سالار شهیدان(ع) سرمایه ای نفیس برای حفظ دین است. آنچنانکه از مصاحبه های برخی از دشمنان انقلاب و اسلام برمی آید، آنها در پی این هستند که عزاداری را از مسیر اصیل آن منحرف کنند تا این سرمایه را بی خاصیت کنند. آنچنان که طاغوت هم در همین صراط حرکت می کرد. ایران یک کشور شیعه است و مذهب رسمی آن نیز تشیع است و بیش از هشتاد درصد مردم آن، دارای مذهب شیعه جعفریه اثنی عشری هستند. طاغوت زمان یعنی پسر رضاخان نمی توانست، با عزاداری مقابله کند؛ لذا خواستند تا این سرمایه را کم خاصیت کنند.

بیان مطلب

توضیح مطلب اینکه نهضت عاشورا را میتوانیم به دوگونه مطرح کنیم: اول اینکه تنها سیر این واقعه مطرح بشود؛ یعنی اینکه چه زمانی سیدالشهدا(ع) از مدینه حرکت کردند، چند روز در مکه مکرمه حضور داشتند، چه زمانی از مکه مکرمه خارج شدند، چه حوادثی بین راه اتفاق افتاد و چه حوادثی در کربلا اتفاق افتاد. این، همان شیوه سیر ماجرای عاشوراست.

اما شیوه دوم که سیره عاشوراست، تحلیل سیر این واقعه است. روش قرآن در تحلیل زندگینامه ها همین شیوه دوم است. «لقد کان فی قصص عبرة»، عبرة از ریشه عبور است. به اشک چشم عبرة می گویند؛ چراکه در چشم می گردد. به عبارة نیز به این دلیل عبارة می گویند؛ چراکه محتوا از مسیر عبارة میگذرد. عبرة یعنی از گذشته عبور کردن و آینده را دیدن. این شیوه بیان قرآن کریم است. داستان بلعم یا بلعام باعورا در سوره مبارکه اعراف مطرح شده و قرآن کریم در آخر می فرماید: ]لَقَدْ کَانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ [ (یوسف، ۱۱۱).

امام راحل عظیم الشأن نیز بر این شیوه تأکید داشتند. همچنین مقام معظم رهبری نیز با مطرح کردن بحث عبرت های عاشورا، بر این شیوه تأکید دارند؛ چراکه این شیوه، مسیر را مشخص میکند. رژیم طاغوت به کتابهایی که زندگینامه بود، بلافاصله مجوز می داد؛ اما در مورد کتابهایی که دارای تحلیل بود، اینطور نبود. کتاب «درسی که حسین(ع) به انسانها آموخت»، نوشته سیدعبدالکریم هاشمی نژاد، کتابی در تحلیل واقعه عاشورا و به زبان فارسی که در سال ۱۳۴۷شمسی تألیف شده است، از این سنخ کتب بود. یا کتاب «حسین بن علی(ع) را بهتر بشناسیم» به قلم مرحوم آیت الله یزدی در آن ایام از کتب ممنوعه بود. همچنین رژیم طاغوت با سخنرانانی که به تحلیل نهضت عاشورا می پرداختند و از عزت و آزادگی می گفتند، برخورد می کردند. طاغوت احساس می کرد، نمی تواند تحمل کند تاسوعا و عاشورا از امام حسین(ع) بگوید. او از امام حسین(ع) می گفت؛ اما با جهت شناسی که خودشان می خواستند. آسیب شناسی اینطور است که تلاش کنیم، سرمایه نفیس عاشورا، با شکوه و باشکوهتر بماند و در مسیر آرمانهای سیدالشهدا(ع) نورافشانی کند.

آسیب های عزاداری را می توان به سه دسته: آسیب های محتوایی، شکلی و انحراف از اهداف عاشورا تقسیم نمود. در خصوص هر یک از این انواع، نمونه ها و توضیحاتی ارائه نمایید.

آسیب محتوایی در عزاداری

آسیب محتوایی همان انحراف در عزاداری است. در خصوص آسیب های محتوایی می توانیم به نسبت دادن ذلّت به اهلبیت(ع) اشاره کنیم؛ اما در این خصوص نکته ای باریکتر از مو وجود دارد. به این معنی که بیان مظلومیت اهلبیت(ع) ذلّت نیست. بیان مظلومیت ها عزیز فاطمه(س) را به اوج سویدای دلها منتقل میکند. انسانها با فطرت خود، از مظلوم حمایت می کنند؛ آن هم مظلومی مانند سیدالشهدا(ع).

به تعبیر مرحوم شیخ جعفر شوشتری، حضرت علی اصغر(ع) در آخرین لحظات حیات در حال احتضار بود که سیدالشهدا(ع) او را به میدان برد و پاسخ ایشان را با تیر دادند. این بیان مظلومیت است. اینکه سیدالشهدا(ع) گفته باشد، خودتان این طفل را سیراب کنید، حضرت علی اصغر(ع) با نیمی از استکان آب سیراب میشد که انجام ندادند. بیان این مظلومیت ذلّت نیست؛ اما اینکه اهلبیت(ع) را که در نهایت عزّت بودند، ذلیل نشان بدهیم، یک آسیب محتوایی است.

در لهوف سیدبن طاوس آمده است: «ثُمَّ الْتَفَتَ ابْنُ‌زِیَادٍ إِلَی عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ(ع) فَقَالَ: مَنْ هَذَا فَقِیلَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْن(ع) ِ فَقَالَ أَلَیْسَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ فَقَالَ: عَلِیٌّ(ع) قَدْکَانَ لِی أَخٌ یُقَالُ لَهُ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ(ع) قَتَلَهُ النَّاسُ فَقَالَ بَلِ اللَّهُ قَتَلَهُ فَقَالَ: عَلِیٌّ(ع) اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها فَقَالَ ابْنُ‌زِیَادٍ أَلَکَ جُرْأَةٌ عَلَی جَوَابِی اذْهَبُوا بِهِ فَاضْرِبُوا عُنُقَهُ فَسَمِعَتْ بِهِ عَمَّتُهُ زَیْنَبُ(ع) فَقَالَتْ: یَا ابْنَ‌زِیَادٍ! إِنَّکَ لَمْ تُبْقِ مِنَّا أَحَداً فَإِنْ کُنْتَ عَزَمْتَ عَلَی قَتْلِهِ فَاقْتُلْنِی مَعَهُ.»

عبیدالله رو به امام سجاد(ع) کرد و گفت: «اسم تو چیست؟» حضرت فرمودند: «علی بن الحسین». او گفت: «مگر خداوند، علی را نکشت؟» حضرت فرمودند: «برادری داشتم به نام علی بن حسین که مردم او را کشتند». ابن زیاد گفت: «بلکه خداوند او را کشت». حضرت فرمودند:

]اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَالَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها [خداست که در هنگام مرگ، جانها را میگیرد و آن کسی که در هنگام خواب مرگش فرا نرسیده نیز، روحش را می گیرد. عبیدالله ناراحت شد و گفت: «هنوز شما بنی هاشم جرأت دارید، با من حرف بزنید؟» بعد دستور داد: «او را ببرید و گردنش را بزنید». حضرت زینب(س) وقتی این جمله را از عبیدالله شنیدند، فرمودند: «ای ابن زیاد! اگر تصمیم به قتل او داری، مرا نیز به قتل برسان».

امام سجاد(ع)به عمه جانشان فرمودند: «فَقَالَ عَلِیٌّ(ع) لِعَمَّتِهِ اسْکُتِی یَا عَمَّةِ حَتَّی أُکَلِّمَهُ» خواهش میکنم ادامه ندهید. بعد رو کردند به ابنزیاد و فرمودند: «ثُمَّ أَقْبَلَ فَقَالَ: أَ بِالْقَتْلِ تُهَدِّدُنِی یَا ابْنَ زِیَادٍ! أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّالْقَتْلَ لَنَا عَادَةٌ وَ کَرَامَتَنَا الشَّهَادَةُ»؛ آیا مرا با کشتن تهدید میکنی؟ نمیدانی که کشته شدن در راه خدا عادت ماست و ما به شهادت افتخار میکنیم؟

این سیمای عاشوراست. ذلّت‌پذیری سیمای عاشورا نیست و اگر در سخنرانی و در مداحی وجود داشته باشد، آسیب است و باید در برابر این آسیب ایستاد. اما باز هم بر نکته اول تأکید دارم که بیان مظلومیت اهل بیت(ع) ذلّت نیست.

آسیب های شکلی عزای حسینی

اما آسیب شکلی هم وجود دارد. مانند استفاده از ملودی‌های نامناسب، همچنین استفاده از اشعار غیرفاخر و دیگر انواع آن.

در خصوص آسیبهای شکلی در ابتدا باید خدا را شاکر باشیم که شاهد کاهش آسیبهای شکلی هستیم. در یکی از اجلاس خبرگان رهبری، هیئت رئیسه به بنده مأموریت دادند که در خصوص این آسیبها صحبت کنم. سخنرانی بنده نزدیک به چهل صفحه بود و چون میدانستم، این سخنرانی دارای پیامدهایی است، متن را خدمت برخی از مراجع قرائت کردم، نظیر مرحوم آیت الله العظمی شیخ جواد تبریزی و مرحوم آیت الله العظمی فاضل که ایشان فرمودند: بیشتر از این باید بگویید و همچنین برخی مراجع دیگر. آن زمان بازار ملودی ترانه های لس آنجلسی در نوحه خوانیها گرم بود؛ درحالی که در شأن عزاداری نیست که از ملودی بیگانه استفاده شود. حتی به ما گفته اند، قرآن را به لحن اهل فسوق نخوانید. به فضل خداوند این نوع آسیب، بسیار کاهش پیدا کرده است. در سالیان اخیر شاهد بوده ایم که سینه زنی ها همراه با ملودی های داخلی و بومی است. همچنین محتوای عزاداریها امروزه بسیار فاخر هستند؛ بنابراین مداحان عزیز که هنرمندان آیینی هستند، مراقبت کنند که هم در محتوا و هم در شکل به گونه ای کار کنند که در شأن عزاداری باشد.

انواع شیوه های بیان واقعه عاشورا

خطبای محترم نیز در خصوص محتوا توجه به این نکته داشته باشند که سه شیوه برای بیان واقعه عاشورا مطرح است:

اول شیوه تاریخی است که در این شیوه، یا باید صاحبنظر بود و یا اینکه از صاحبنظران بهره برد. الحمدلله در این خصوص کار خوبی صورت گرفته و دانشنامه امام حسین(ع) را که مرحوم آیت الله ری شهری نوشته اند، از جهت تتبع، همه مسائل و موضوعات را مطرح کرده و نظر داده اند؛ البته نظرات باید دقیق باشند؛ به نحوی که فرد مجتهد تاریخی باشد تا بتواند، در این مسئله سره را از ناسره تشخیص بدهد.

دومین منبع، سخنان سیدالشهدا(ع) از مدینه تا کربلاست. این کلمات حضرت بسیار روشنگر است و در این عرصه کتابهای بسیار خوبی نوشته شده است. در همین دانشنامه این بیانات حضرت وجود دارد و کتاب «سخنان حسین بن علی(ع) از مدینه تا کربلا» به قلم آیت الله محمدصادق نجمی نیز، کتاب بسیار خوبی است.

سومین منبع نیز زیارت های مأثوره است و به خطبای محترم عرض میکنم، به این منابع بها بدهید. زیارتنامه های مأثوره متونی است که خواندن آنها ثواب دارد؛ اما اهل بیت(ع) هدفی بالاتر داشته اند و آن هدف این است که بتوانند، ابعاد این نهضت را در قالب این زیارتها بیان کنند. مانند آنچه در زیارت اربعین میخوانیم «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِالضَّلالَةِ» یا آنچه را که در فقره دیگر زیارت اربعین میخوانیم: «أَشْهَدُ أَنَّکَ أَمِینُ اَللَّهِ وَ اِبْنُ أَمِینِهِ عِشْتَ سَعِیداً وَ مَضَیْتَ حَمِیداً وَ مُتَّ فَقِیداً مَظْلُوماً شَهِیداً».

مهمترین تحریفی که تحریف های محتوایی و شکلی زمینه آن را فراهم می سازد، تحریف در ناحیه اهداف است. به نظر شما عالمان دین و فضلای حوزه علمیه، در این خصوص چه وظیفه و تکلیفی دارند؟

وظیفه و تکلیف علما تبیین واقعه عاشوراست. حضرت امام(ره) بهترین تبیین را از واقعه عاشورا داشتند و در مجموعه تبیین، کتاب «قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی» به چاپ رسیده است. مقام معظم رهبری نیز، کتابهای بسیاری دارند: نظیر کتاب «آفتاب در مصاف» که این کتاب شامل: فرمایشات مقام معظم رهبری در خصوص سیدالشهدا(ع) است. همچنین کتاب «همرزمان حسین(ع)» از امام خامنه ای است. تبیین سیره اهل بیت(ع) از تخصص های علمی مقام معظم رهبری است و به صورت کلان کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» ایشان جلوه های از این تخصص معظم له است. من معتقدم، فرمایشات امام و مقام معظم رهبری می تواند، متن باشد؛ یعنی باید جهت گیریهای ایشان که در کتابهایشان بیان شده، برای مردم تبیین بشود.

نکته اساسی که دغدغه بنده است، این است که ما در عرصه مقابله با آسیب ها، نباید شکوه عزاداری را کم کنیم. همه ما تأکید داریم که باید از روضه دروغ اجتناب کرد. باید از روضه های متون معتبر استفاده کنیم؛ البته برخی از روضه ها سینه به سینه به ما منتقل شده اند. وقتی یک مرجع تقلید که معروف به دقت است، روضه ای را می خواند، می توانیم به نقل از ایشان، همان روضه را بخوانیم. نکته دیگر اینکه تا زمانی که روضه ای را نشنیده ایم و سند آن را ندیده ایم، حق نداریم راجع به آن قضاوت کنیم.

چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست

سخن‌شناس نئی جان من خطا اینجاست

روز عاشورایی در مجلسی شرکت کرده بودم. مداح محترم روضه می خواند و آقایی کنار دست بنده بود و دائم میگفت، دروغ است، دروغ است، دروغ است. به ایشان عرض کردم، آیا شما همه کتابهای تاریخی را دیده اید که دائم می گویید: دروغ است. بعد از اتمام جلسه از مداح خواستم، منبع روضه هایش را بگوید که دیدم، کتاب یکی از علماست. گفتم: بیشتر از این از یک مداح که طلبه هم نیست، انتظار نداریم. انتظار ما این است که کسی روضه دروغ نسازد؛ اما یک عالم، مقتلی نوشته و اسناد این مقتل بر عهده آن عالم است.

نگرانی بنده این است که به بهانه مبارزه با آسیب ها، از شکوه عزاداریها کم شود؛ چراکه این یک خطر است و نباید ذره ای از شکوه عزاداری ها کم شود.

مقام معظم رهبری قمه زنی را تحریم کردند. ایشان هم کارشناس هستند و هم مرجع تقلید. معنی این سخن این است که باید از ایشان اطاعت کنیم؛ اما اگر با نظر و تشخیص خودمان شاخ و برگ های عزاداری را قطع کنیم، کار خوبی نیست. نگرانی بنده این است که اگر محدودیت های زیادی ایجاد و به گونه ای عمل کنیم که مداح از خواندن بترسد، بنده این مسئله را تفریط میدانم. افراط اینطور است که هرچه خواستند، بخوانند و تفریط این است که حتی از خواندن مقاتلی که در کتابها وجود دارد، هم بیم داشته باشند. بنابراین آسیب شناسی باید داشت؛ اما باید طوری عمل کنیم که از شکوه و عظمت عزاداری کاسته نشود.

بیان یک ایده

بنده ایدهای داشتم که عملی نشد، با توجه به واقعیت ها، کار مداحی لطایفی دارد که از جمله آنها ترسیم روضه و گریزگاه هاست. بنده در نظر داشتم، نهادی مانند بنیاد علمی، فرهنگی و آموزشی دعبل یا سازمان تبلیغات، از مداحان محترم فراخوان کنند تا تمام روضه هایی را که ایام محرم و صفر در رابطه با عاشورائیان، اهل بیت(ع) و اصحابشان میخوانند، به صورت متن یا صوت ارسال کنند و مرکزی آنها را بررسی کند و روضه هایی را که دارای سند است، در صدر ذکر کند. همچنین روضه هایی که به صورت زبانحال است، در فصل دیگر بیاید و فصل سوم نیز گریزگاه هاست. مثالی عرض میکنم. فرض کنید برای تصویر روضه حضرت علی اصغر(ع)بگویند: اگر در منزل کودک شما آسیب ببیند یا از جایی بیفتد، پدر به سرعت او را به بیمارستان میرساند، مادر در منزل نشسته است؛ اما تا پدر از بیمارستان برگردد، مادر نیمه جان می‌شود. می‌توانیم با این مقدمه به روضه حضرت علی اصغر(ع) برویم که همان گریزگاه است.

فصل چهارم نیز روضه های دروغ است که با شأن سیدالشهدا(ع)نمی سازد و باید مشخص شوند. اینکه دائم به مداح بگوییم، دروغ نسازید، او با متن معتبر نفس المهموم یا لهوف نمی‌تواند، کار هنری داشته باشد. در مرحله دیگر لازم است، اشعار هم بررسی شوند که هم لطیف و هم بیانگر مظلومیت و هم خالی از ذلّت باشند. بنده معتقدم این کار هر ساله باید انجام بشود. می توانیم، در هر سال یک جلد کتاب را منتشر کنیم و هر ساله کار را به پیش ببریم. ما همینطور که به مداحان هشدار میدهیم، باید به آنها کمک کنیم. تعداد مداحان کشور بسیار زیاد است و مداحان تنها همین چند مداح مشهور و معروف نیستند. باید به آنها کمک کنیم تا روضه صحیح و شعر خوب را بشناسند و هر ساله اشعار جدید به آنها ارائه بدهیم تا همه از آنها استفاده کنند.

یکی از آسیب هایی که از لحاظ محتوایی عزاداری ها را تهدید می کند، استفاده از زبانحال است. برخی از گویندگان یا مداحان بدون اطلاع کافی از اهداف نهضت حسینی و نیز ویژگی های روحی و شخصیتی شخصیت های عاشورا، با استفاده از ذوق خود، زبان‌حال هایی را به آنها منتسب می سازند که به هیچ وجه ریشه در واقعیت ندارد. این رفتار را چگونه ارزیابی می کنید؟

پاسخ این است که آیا زبان‌حال به صورت مطلق، آسیب شناخته می شود یا در برخی صور آن؟ بنده قبول ندارم که زبانحال به صورت مطلق آسیب باشد. یک نوع از زبان‌حال است که در تعارض با اهداف نهضت سالار شهیدان نیست و در راستای آن قرار دارد و بوی ذلّت از آن به مشام نمی رسد. چنین زبان حالی آسیب شناخته نمی شود؛ بلکه در راستای نقل مقتل است. به عنوان مثال اگر در روضه امام کاظم(ع)گوینده ای بگوید: بعد از اینکه امام کاظم(ع)ماهیت دشمنان و قاتلانش را افشا فرمود، تازیانه ای به دست سندی بن شاهک بوده است؛ اما بیان اینکه این تازیانه با امام کاظم(ع) چه کرده است، این قسمت همان زبان‌حال است و بوی ذلّت از آن به مشام نمیرسد؛ بلکه جلادی دشمن را میرساند؛ اما چنانچه زبان‌حال ذلّت آمیز بوده و در شأن مقام والای معصومین(ع) و آزادگان کربلا نباشد، صحیح نیست. بنابراین نباید به صورت مطلق زبان‌حال را در ردیف آسیب ها ذکر کرد. بخشی از ذکر مصائب پرورش روضه است. این پرورش همان زبانحال است.

در چند دهه اخیر مداحان به دلیل حضور فراگیر، جای روحانیون را گرفته اند و برخی از روحانیون نیز، شبیه مداحان عمل می کنند و از وعظ و بحث تاریخی و فقهی اجتناب نموده و بر فضای هیجانی این دوران می افزایند. این موضوع را چگونه ارزیابی می کنید؟

بنده ایجاد دو قطبی مداح و روحانی را مناسب نمیدانم. مسئله مورد تأیید این است که لازم است، بر اهداف تکیه شود؛ یعنی مداح همان مسیری را دنبال کند که عالم خطیب دنبال می کند. در این صورت این دو مکمل یکدیگر هستند. امروزه مداحی یک هنر آیینی شمرده می شود؛ یعنی مجلسی که آرام است، با هنر و شعر زیبا و زبانحال منطبق با اهداف به صورت یکپارچه بدل به ناله می شود. این هنر بزرگی است. به نظر میرسد، لازم است بپذیریم مداحی یک هنر آیینی است. با استفاده مناسب از این هنر آیینی، میشود مداحی را مکمل خطابه قرار داد. همچنین چند نکته در این خصوص وجود دارد.

نکته اول آن است که مداحان محترم جایگاه خود را بشناسند. امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: «رَحِمَ اللّهُ امرَأً عَرَفَ قَدرَهُ» (غررالحکم/ ۵۲۰۴)؛ یعنی مداحان محترم خود را در جایگاه ذاکری أباعبدالله(ع) ببینند و نه در جایگاه رهبری مردمی که مستمع آنها هستند و رهبری را برای عالمان دینی باقی بگذارند که شأن آنهاست. مقصود بنده از عالمان دینی، عالمانی هستند که تحصیل کرده حوزه هستند و اسلام را می شناسند.

منظور بنده از عالمان دینی افرادی مانند مقام معظم رهبری آیت الله العظمی امام خامنه ای است که اگر مجموعه فرمایشات ایشان در خصوص مداحی گردآوری شود، یک کتاب بسیار قابل استفاده خواهد بود و یا مرحوم شهید آیت الله مطهری که امام از ایشان تجلیل و تکریم بسیار داشتند و یا مراجع عظام تقلید که در این زمینه کتابها، توصیه ها و نکاتی مهم و قابل توجهی دارند.

نکته دوم آن است که مداحان محترم در عرصه شورآفرینی قدرقدرت هستند. بسیاری از خطبا نمی توانند وارد این عرصه شوند. یک خطیب بعد از قریب به نیم ساعت یا بیشتر صحبت کردن، دیگر قدرت این کار را ندارد. سخن اینجاست که باید حریم عالمان دین حفظ شود و به مستمعان خود نیز در این زمینه تأکید کنند.

نکته سوم نیز آن است که عالمان و خطبا نیز باید حریم مداحان را حفظ کنند. بسیاری از این مداحان مانند فرزندان علما هستند. جوانی پرشور می‌خواهد، نسبت به أباعبدالله(ع) ابراز علاقه کند. بنابراین اگر نقدی بر آنها دارند، محترمانه باشد و لازم است، از نقد علنی خودداری شود تا یک فضای صمیمی به وجود بیاید.

یکی از نتایج مداحی در ایران تولید دین عوامانه است؛ درحالی که ایجاد و تقویت روحیه ژرف نگری در دین و پایبندی به تعالیم راستین دین و نه به خرافات و بدعت های آویخته به دین را، می توان مهمترین هدف قیام سیدالشهدا(ع) برشمرد. برای مقابله با این پدیده که دینداری سطحی را ترویج می کند چه می توان کرد؟

به نظر می‌رسد سبک این سوال با نگاه بدبینانه نسبت به مداحی تدوین شده است. بنده چنین نگاهی را مناسب نمی دانم. همانگونه که در خطبای محترم افرادی سطحی وجود دارند، در بین مداحان نیز ممکن است، چنین افرادی وجود داشته باشند؛ درحالی که پیش‌فرض سؤال اینطور در نظر گرفته شده است که مداحان پیشگام مطرح کردن سطحی دین هستند. بنده چنین پیشفرضی را صحیح نمی دانم و معتقد هستم، در این جهت باید منصفانه نگاه کرد. مداحان فراوانی هستند که از پای منبر علما برخاسته اند و هنگامی که از آنها برای مجلس دعوت به عمل می آید سؤال میکنند که آیا سخنرانی دعوت شده است یا خیر و اگر سخنران دعوت نشده باشد، دعوت را قبول نمی کنند. آیا چنین مداحی مروج دین عوامانه است؟ در ثانی باید بپرسیم: دین عامیانه به چه معنی است؟ لذا لازم است از به کار بردن چنین الفاظی در فرهنگ دینی مان اجتناب شود.

دین عوامانه می تواند دو معنی داشته باشد. یک معنای آن این است که دین عامّه دینی است که همگان آن را دارند. آیا چنین دینی الزاماً باطل است؟ پاسخ منفی است؛ چراکه ممکن است، عالمان دین چنین دینی را به آنها آموخته باشند. معنای دوم دین عامّه همان دین سطحی است و به نظر میرسد، منظور متن سؤال همین معنی باشد که اختصاصی به مداحان ندارد و چه بسا برخی از خطبا هم، با نقل مطالب بی بنیان چنین آسیبی را به دنبال داشته باشند. بنده معتقد هستم، نصیحت، هم به خطبای محترم و هم به مداحان کار صحیحی است؛ اما متهم کردن مداحان در این جهت غیرواقع بینانه است. هم خطیب باید مستند سخن بگوید و هم مداح اشعار پرمحتوا را استفاده کند. در گذشته رسم بر این بود که مداحان ابتدا یک غزل اخلاقی می خواندند و بعد وارد روضه می شدند که رسم خوبی بود؛ به عنوان مثال غزلی در ارتباط با حرمت پدر و مادر می خواند و جوانانی که در مجلس حضور داشتند، تأثیر می گرفتند و وقتی به منزل برمی گشتند، رفتار مؤدبانه تری داشتند. گاهی یک شعر پخته تأثیر ده منبر را دارد. خرافات و بدعت های آویخته به دین نیز از همان دست مسائل است که نیاز به معنی کردن دارد؛ یعنی هرکسی برداشت خودش را از چنین واژگانی دارد. همچنین سؤال شد که برای مقابله با ترویج دینداری سطح چه می توان کرد که اینجا هم باید دینداری سطحی را معنی کنیم. چه بسا افرادی متوجه معنی این واژه نشوند و لازم است، چارچوب معنی این واژه روشن بشود. مطلب دیگر اینکه خطبای محترم لازم است، چارچوبه دینداری عمیق را بیان کنند.

امروزه برخی به بهانه لزوم نوآوری در معرفی دین و ارزشهای دینی به اقداماتی دست می زنند که با موازین دینی انطباق چندانی ندارد. به نظر شما حدّ و مرز نوآوری در عزاداری چیست و چگونه می توان نوآوری را با سنتها تلفیق کرد؟

در این سؤال نیز واژه لزوم نوآوری در معرفی دین و ارزش ها باید معنی شود. یک معنی از این مسئله همان است که مقام معظم رهبری فرمودند که عزاداری سنتی را تبیین کنید و مصادیق آن را معرفی کنید. یعنی قاتلان عاشورا را به مردم معرفی کنیم و بعد هم بگوییم: چنین افرادی تنها متعلق به سده های قبل نبوده اند و امروز هم مصادیقی دارند. همچنین معنای کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا، همین است که عاشورا را تنها عاشورای سال ۶۱ هجری نبینیم؛ بلکه عاشورا را تا قیامت زنده ببینیم و این اردوگاه را همیشه برپا ببینیم و رهبر و دوستان و دشمنان این اردوگاه را معرفی کنیم. زیارتهای مأثور نیز بر این نکات تأکید دارند.

معنی دیگر نوآوری در معرفی دین به این صورت است که دین را با ذوق و سلیقه خود یا مخاطبان معرفی کنیم که چنین کاری نادرست است؛ بلکه باید دین را آنچنان که هست، معرفی کرد؛ چه مطابق با ذوق و سلیقه ما باشد یا نباشد. بنابراین اگر لزوم نوآوری در معرفی دین و ارزشها به معنای رضایت مخاطب به هر قیمتی مدنظر ما باشد، نادرست است.

معنی سوم لزوم نوآوری در معرفی دین و ارزشها، رعایت مقتضیات زمان و مکان به تعبیر حضرت امام(ع) است که مطلب درستی است؛ اما به این شرط که سر از تفسیربه رأی در نیاورد. تفسیربه رأی به معنای تحمیل سلیقه شخصی بر قرآن است. تفسیربه رأی در تفسیر دین به معنای تحمیل سلیقه شخصی بر دین است. هیچ دین مداری این را نمی پذیرد که شخص، هم مرتکب فعل حرام بشود و هم عزاداری کند. این به استهزاء کشیدن عزاداری است و چه در داخل کشور یا خارج از آن، یک جنایت علیه عزاداری است و به هیچ روی قابل توجیه نیست و برای خراب کردن برنامه عزاداری، به نظر نمی رسد که راهی بهتر از این باشد که گفته بشود، شما هم مرتکب فعل حرام بشوید و هم عزاداری کنید.

به نظر شما عزاداری صحیح برای سیدالشهدا(ع) از چه ظرفیت هایی برای اصلاح فردی و اجتماعی برخوردار است؟

عزاداری صحیح، نفیس‌ترین سرمایه برای ترویج دین و ارزش هاست. کم نیستند افرادی که با عزاداری صحیح، راه خود را پیدا کردند و به اوج قله رستگاری رسیدند. مرحوم کافی در صحبت هایش میگفت: من استقبال میکنم از اینکه شرابخوارها و دزدها پای منبر من بیایند و به طور واقع در برخی از منابرهایش آنها را متحول میکرد و بسیاری از این افراد به سوی پاکی و صلاح آمدند و خانواده های آنها پاک شدند و توانستند، راه صلاح و سعادت را بیابند. امروزه هم جوانانی که در سایه این عزاداریها و در سایه این گریه ها راه درست را پیدا میکنند، کم نیستند. همه اینها در سایه همین واژه عزاداری صحیح قرار می گیرد. به عبارت دیگر عشق به اهل بیت(ع) یک سرمایه است. اگر بتوانیم به درستی از عشق به اهل بیت(ع) استفاده کنیم، توانسته ایم، مشعل دین را پرفروغ کنیم؛ البته استفاده درست علاوه بر نیاز به مطالعه علمی، نیاز به کارشناسی و ادبیات تأثیر هم دارد. بنده در جلسه ای از داستان نماز شب گفتم و با این مضمون وارد شدم که خداوند هرچه از کرامات به خوبان داده، از مرکب شب و دولت سحر داده است: ]وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَکَ عَسَی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَامًا مَحْمُودًا [ (اسراء/ ۷۹) در سوره قمر آیه ۳۴ میخوانیم: ]إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیْهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَجَّیْنَاهُمْ بِسَحَرٍ [یا در داستان یوسف(ع) وقتی برادران یوسف از پدر خواستند که برای ایشان طلب مغفرت کند: ]قَالُوا یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ [ (یوسف/ ۹۸) حضرت یعقوب(ع) در پاسخ فرمودند:]قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ [ (یوسف/ ۹۹) و در روایت دارد که «أخّرهم إلی السّحر» ۳.

بعدا نامه ای برایم آمد که نوشته بودند: شما با این سخنرانی مسیر زندگی ام را که غفلت از یاد خدا بود، عوض کردید و مسیر یاد خدا را در دلم زنده نمودید.

شما چه راهکارهایی برای مقابله با این آسیب ها و پیراستن دامن عزاداری ها از آنها پیشنهاد می کنید؟

بنده معتقدم آسیب های مجالس عزاداری بسیار کم شده اند و بسیاری از این مجالس به خصوص مجالس مداحی به صورتی هستند که دارای اشعار و سینه زنی های فاخری هستند؛ اما نکته مهم اینجاست که باید در برخوردها در این عرصه ها دقت کنیم و توجه داشته باشیم، خمیرمایه مداح محترم عشق به اهلبیت(ع) است و نباید به گونه ای با او برخورد کنیم که کار را رها کند. به عبارت دیگر برخورد ما با این افراد، مانند برخورد با گنهکاران کذائی نباشد. این مداح عزیز با عشق وارد این میدان شده و ما باید تلاش کنیم، با شیوه هایی که اهل بیت(ع) فرموده اند، وارد عرصه اصلاح بشویم. اینکه جلوی چشم دیگران این افراد را نصیحت کنیم، او را کوبیده ایم. امام حسن عسکری(ع)فرموده اند: «مَن وَعَظَ أخاهُ سِرّا فَقَد زانَهُ و مَن وَعَظَهُ عَلانِیَةً فَقَد شانَهُ»؛ (تحف العقول / ص ۴۸۹) هر که برادرش را در خلوت پند دهد، او را آراسته است و هرکس برادرش را در جمع پند دهد، او را سرشکسته کرده است.

بنده در عرصه مداحی همیشه عقیده داشته ام که اوج زمان کار مداحان محرم و صفر و مناسبت های عزاداری است و لازم است، مداحان ترغیب بشوند، در غیر این مناسبت ها مقاتل معتبر را مطالعه کنند و البته لازم است، خطبای محترم نیز برای منبر وقت بگذارند. مرحوم حجت الاسلام والمسلمین فلسفی در اواخر عمرش می گفت: من پیرمرد روزی شش ساعت مطالعه میکنم. بنده با تجربه ای که در این عرصه دارم، عرض میکنم: سخن با مطالعه مشتری دارد. مردم ما بحمدالله فرهیخته هستند و میان سخن همراه با مطالعه و سخن بدون مطالعه، تفاوت قائل می شوند. با این باور، هم خطبای محترم و هم مداحان محترم، می توانند عمق بیشتری به خطابه و مداحی بدهند.

در راستای آسیب شناسی محتوایی عزاداری چه منابع ارزشمندی را برای پژوهش پیشنهاد می کنید؟

دانشنامه امام حسین(ع) در ۱۶ جلد منتشر شده است و تدوین آن را نیز آیت الله ری شهری انجام داده اند که یکی از منابع ارزشمند است.

منبع دوم کتاب مقتل جامع حجت الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی است و مؤسسه امام خمینی آن را منتشر کرده است. این دو منبع در عرصه پژوهش به خوبی دست محقق را میگیرد. این معرفی به این معنی نیست که بنده نقدی بر این منابع نداشته باشم. در زمان حیات مرحوم آیت الله ری شهری، مطالبی را به ایشان عرض کردم. ولی نمی توان کارهایی را که در این زمینه کرده اند، انکار کرد.

مرحوم میرزاحسین نوری در «لؤلؤ و مرجان» و مرحوم آشیخ عباس قمی در «منتهی الآمال» گفته اند و حتی در برخی قسمت های «مفاتیح الجنان» آمده است که باید نسبت به روضه های دروغ حساس باشیم؛ اما بنده معتقدم فقط نباید تأکید کنیم که روضه های دروغ نخوانید؛ بلکه لازم است در کنار آن، کار ایجابی نیز که همان تولید کتب فاخر در این عرصه است، انجام داد.

..............................................

پی نوشت ها

۱ . تفسیر اهل بیت(ع) ج۹، ص۸۶ بحارالأنوار، ج۱۳، ص۳۸۸/ علل الشرایع؛ ج۱، ص۷۷/ قصص الأنبیاءللجزایری، ص۳۱۶/ نورالثقلین، «بالحسین(ع)» بدل «بالانبیاء» / البرهان

۲ . پیام [به ملت مسلمان ایران در باره وظایف اقشار جامعه در آستانه ماه محرم] زمان: ۱ آذر ۱۳۵۷ / ۲۱ ذیالحجه ۱۳۹۸ مکان: پاریس، نوفل لوشاتو: «بسم الله الرحمن الرحیم ۲۱ ذی الحجه ۱۳۹۸ با حلول ماه محرم، ماه حماسه و شجاعت و فداکاری آغاز شد؛ ماهی که خون بر شمشیر پیروز شد؛ ماهی که قدرت حق، باطل را تا ابد محکوم و داغ باطل بر جبهه ستمکاران و حکومت‌های شیطانی زد؛ ماهی که به نسلها در طول تاریخ، راه پیروزی بر سرنیزه را آموخت؛ ماهی که شکست ابرقدرتها را در مقابل کلمه حق به ثبت رساند؛ ماهی که امام مسلمین، راه مبارزه با ستمکاران تاریخ را به ما آموخت؛ ماهی که باید مشت گرهکرده آزادیخواهان و استقلال طلبان و حقگویان بر تانکها و مسلسل ها و جنود ابلیس غلبه کند و کلمه حق، باطل را محو نماید. امام مسلمین به ما آموخت که درحالیکه ستمگر زمان بر مسلمین حکومت جائرانه میکند، در مقابل او اگرچه قوای شما ناهماهنگ باشد، بپاخیزید و استنکار کنید و اگر کیان اسلام را در خطر دیدید، فداکاری کنید و خون نثار نمایید. امروز رژیم شاه، حکومت جائرانه بر ملت مستضعف میکند و برخلاف شرع اسلام و خواست ملت ـ که در سراسر ایران علیه او قیام نمودهاند ـ مقام حکومت را اشغال نموده و مصالح عالیه مسلمین و احکام اسلام را به نفع سلطه شیطانی خود و اربابان مفت خوارش به نابودی کشیده است. بر عموم ملت بپاخاسته است که با تمام قدرت مخالفت خود را با شاه، گسترش و ادامه دهند و او را از سلطه خطرناکش به زیر کشند.» (صحیفه امام، ج ۵، ص۷۵).

۳. عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ؟ ع؟ قَالَ: قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ؟ ص؟ خَیْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ فِیهِ الْأَسْحَارُ وَ تَلَا هَذِهِ الْآیَهْ فِی قَوْلِ یَعْقُوب(ع)سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی وَ قَالَ أَخَّرَهُمْ إِلَیالسَّحَرِ.

از امام صادق(ع)روایت است: پیامبر؟ ص؟ فرمود: «بهترین زمانیکه خدا را در آن می‌خوانید سحرگاه هاست. سپس این آیه را از قول یعقوب(ع)تلاوت کرد: قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی» و فرمود: «یعقوب؟ ع؟ دعا برای آنان را تا سحرگاه به تأخیر انداخت».

تفسیر اهل بیت(ع) ج۷، ص۱۷۲ الکافی، ج۲، ص۴۷۷/ وسایل الشیعه، ج۷، ص۶۸/ بحارالأنوار، ج۱۲، ص۲۶۶/ نورالثقلین/ البرهان.