سوره مؤمنون؛ سرانجام مؤمنان و کافران

به گزارش خبرگزاری بسیج،  سوره مؤمنون بیست و سومین سوره و از سوره‌های مکی قرآن است که در جزء ۱۸ قرآن جای دارد. این سوره به دلیل اشاره به ۱۵ صفت از صفات مؤمنان، مؤمنون نامیده شده است. رویگردانی از کار و سخن بیهوده، پیشتاز بودن در کارهای خیر، اشاره به داستان حضرت موسی(ع) و حضرت نوح(ع)، خلقت انسان و معاد از مباحث این سوره است.

آیات ۹۹ و ۱۰۰ درباره آرزوی کافران هنگام مرگ برای بازگشت به دنیا و انجام اعمال صالح از آیات مشهور سوره مؤمنون است. در فضیلت تلاوت این سوره آمده، فرشتگان الهی قاری این سوره را به راحتی و آسایش در روز قیامت و دست‌یابی به آنچه مایه چشم روشنی آنها هنگام نزول فرشته مرگ است، بشارت می‌دهند.

نامگذاری

این سوره را مؤمنون نامیده‌اند؛ چون با اشاره به رستگاری مؤمنان در نخستین آیه(قد افلح المؤمنون) آغاز می‌شود سپس به ۱۵ صفت از اوصاف آنان در ۱۶ آیه اشاره کرده است. برخی نیز این سوره را عبارت ابتدایی نخستین آیه «قد افلح» نامیده‌اند.  

ترتیب و محل نزول

سوره مؤمنون جزو سوره‌های مکی و در ترتیب نزول، هفتاد و چهارمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، بیست و سومین سوره است و در جزء هجدهم قرآن جای دارد.

تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها

سوره مؤمنون ۱۱۸ آیه، ۱۰۵۵ کلمه و ۴۴۸۶ حرف دارد و از نظر حجمی جزو سوره‌های متوسط و اندکی کمتر از نیم جزء قرآن است. 

 ویژگی مهم این سوره را بیان سرانجام مؤمنان و کافران دانسته‌اند به همین دلیل واژه «فلاح» برای اشاره به رستگاری مؤمنان و عدم رستگاری کافران در آیات آغازین و پایانی این سوره استفاده شده است

علامه طباطبایی ایمان به خدا و روز قیامت، بیان صفات پسندیده مؤمنان و رذائل اخلاقی کافران، مژده‌ها و بیم‌های خداوند به مؤمنان و کافران و بلاهایی نازل شده بر امت‌های گذشته از دوران نوح(ع) تا عیسی(ع) را از مباحث اصلی سوره مؤمنون می‌داند.

تفسیر نمونه محتوای سوره مؤمنون را مجموعه‌ای از درس‌های اعتقادی و عملی و مسائل بیدارکننده و بیان خط سیر مؤمنان از آغاز تا پایان دانسته و موضوعات آن را در چند بخش زیر خلاصه کرده است:

بیان صفات پسندیده مؤمنان در ۱۶ آیه (آیات ۱ تا ۱۱ و ۵۷ تا ۶۱)؛

اشاره به نشانه‌های مختلف خداشناسی و آیات آفاقی و انفسی پروردگار در پهنه عالم هستی؛

بیان سرگذشت جمعی از پیامبران همچون نوح، هود، موسی و عیسی(ع)؛

هشدارهای تند و کوبنده به مستکبران؛

مطالبی درباره معاد؛

اشاره به حاکمیت خداوند بر عالم هستی؛

سخن از قیامت، حساب، جزا و پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران؛

بیان هدف آفرینش انسان. 

رسالت نوح، امر به ساخت کشتی، گردآوردن جانوران در کشتی، طوفان و هلاکت ستمکاران، (آیه‌های ۲۳-۲۹)

رسالت صالح و تکذیب قوم و نزول عذاب بر آنان، (آیه‌های ۳۱-۴۱)

رسالت موسی و هارون، دعوت فرعون، تکذیب کردن موسی و هلاکت فرعونیان (آیه‌های ۴۵-۴۹)

شأن نزول برخی آیات

برای دو آیه ۲ و ۷۶ سوره مؤمنون شأن نزول روایت شده است.

خشوع در هنگام نماز

در برخی روایات آمده است پیامبر(ص) هنگام نماز چشم به آسمان می‌دوخت تا اینکه آیه دوم سوره مؤمنون«الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ؛ همانان كه در نمازشان فروتنند» نازل شد پس از آن سر به پایین انداخت و دیده بر زمین دوخت. به گفته نویسنده تفسیر المیزان خشوع حالتی است قلبی و درونی. ولی این صفت قلبی به صورت مَجازی برای امور دیگر مثل اعضای بدن هم به کار می‌رود. چنان‌که در آیه ۱۰۸ سوره طه گفته است که صداها در روز قیامت خاشع می‌شوند.

قحطی در اثر بی‌دینی

از ابن عباس روایت شده مسلمانان شخصی به نام ثمامة بن اثال را اسیر کرده، نزد پیامبر آوردند و او مسلمان شد و پس از آزادی به یمن برگشت و راه کاروان‌های خواربار مکه را سد کرد که این کار او باعث قحطی در میان قریش شد و مجبور به خوردن عِلهِز (مخلوطی از کُرْک و خون شتر) شدند. ابوسفیان نزد پیامبر(ص) آمد و گفت ای محمد به خدا و خویشاوندیمان سوگند مگر نه اینکه ادعا می‌کنی رحمة للعالمین هستنی؟ پیامبر جواب داد بلی. ابوسفیان گفت پدران ما را با شمشیر کشتی و پسران ما را با گرسنگی. در جواب این ادعای ابوسفیان آیه ۷۶ سوره مؤمنون « وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَ‌بِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّ‌عُونَ؛ و به راستى ايشان را به عذاب گرفتار كرديم و[لى‌] نسبت به پروردگارشان فروتنى نكردند و به زارى درنيامدند.» نازل شد و قحطی و گرسنگی را به بی‌دینی و استکبار آنها مرتبط دانست.

آیات مشهور

آیات ۱تا۱۱

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ...الَّذِينَ يَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

آیات اول تا هشتم این سوره برخی ازصفات و ویژگی‌های مومنان را بیان کرده‌است و بیانگر این واقعیت است که صفت ایمان آن گاه واقعی است که دارای آثار و لوازم مرتبط با خودش باشد تا بتوان از آن انتظار نتیجه مطلوبش را که همان فلاح و رستگاری داشت. [۱۲]در قرآن کریم یازده مورد كلمه‌ى فلاح (رستگارى) با كلمه‌ى «لَعَلَّ» (شايد) همراه است: «لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» ولی در سه سوره به صورت حتمی ذکر شده ۱- سوره مؤمنون آیه ۱ (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ) ۲- سوره اعلی آیه ۱۴ (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّىٰ) ۳- سوره شمس آیه ۹(قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا) از مقايسه اين سه مورد با يكديگر، روشن مى‌شود كه ايمان و تزكيه داراى جوهر واحدى هستند. 

 در روایتی از امام کاظم(ع) است که آیات یکم تا یازدهم سوره مومنون در باره پیامبر و امیرالمؤمنین و حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین(ع) نازل شده‌است.

در روایتی دیگر امام صادق(ع) از پدرانشن نقل کرده که امام علی (ع) پس از ولادت و خارج شدن همراه مادرش فاطمه بنت اسد از کعبه در نخستین دیدار با رسول خدا(ص) تبسمی کرد و به حضرت به عنوان رسول خدا سلام داد و آیات یکم تا یازدهم سوره مومنون را تلاوت کرد.

آیات ۹۹ و ۱۰۰

«حَتَّیٰ إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَ‌بِّ ارْ‌جِعُونِ ﴿۹۹﴾ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَ‌کتُ ۚ کلَّا ۚ إِنَّهَا کلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا ۖ وَمِن وَرَ‌ائِهِم بَرْ‌زَخٌ إِلَیٰ یوْمِ یبْعَثُونَ﴿۱۰۰﴾»

 ((کافران در جهل و غفلتند) تا آن گاه که وقت مرگ هر یک از آنها فرا رسد، در آن حال گوید: بارالها، مرا به دنیا بازگردانید.شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم!» (ولی به او می‌گویند:) چنین نیست! این سخنی است که او به زبان می‌گوید (و اگر بازگردد، کارش همچون گذشته‌است)! و پشت سر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند!)

این آیات حال مشرکان و بدکاران را هنگام رویارو شدن با مرگ توصیف می‌کند. در این هنگام پرده‌ها از دیدگان آنان کنار می‌رود و گویی سرنوشت خود را با چشم می‌بینند و واقف بر عواقب رفتار خود می‌گردند. به همین خاطر از پروردگار خود می‌خواهند تا آنها را به زندگی مجدد برگرداند تا کارهایشان را جبران کنند، اما قانون آفرینش چنین اجازه‌ای را به هیچ‌کس نمی‌دهد و راه بازگشتی وجود ندارد.

 علامه طباطبایی در المیزان دو احتمال درباره جمله‌ای که انسان مشرک هنگام مرگ می‌گوید: «رب ارجعون لعلی اعمل صالحا فیما ترکت » ذکر کرده است. ۱- منظور اموالی است که در دنیا رها کرده‌است و منظور از عمل صالح انفاق اموالش در راه‌های خیر و احسان و رضایت الهی است. ۲- منظور دنیایی است که رهایش کرده و منظور از عمل صالح نماز و روزه وحج و... و نیز عبادات مالی است. وی هم چنان احتمال نخست را خوب ولی ظهور احتمال دوم را بیشتر دانسته‌است. 

 نکته ظریفی در تفسیر نور در باره تقاضای بازگشت به دنیا ازسوی مشرکان است و آن این که تقاضاى بازگشت از سوى كفّار جدى است ولى قول آنان در مورد صالح شدن مشکوک است. چون واژه (لَعَلِّي ) که به معنی شاید است استفاده کرده‌اند«لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ». 

 برزخ در لغت به معنای چیزی است که میان دو چیز قرار می‌گیرد و مانع رسیدن آن دو به هم می‌شود چنان‌چه در آیه ۲۰ سوره الرحمان به همین معناست بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ ترجمه: و میان آن دو دریا(ی شور وشیرین) برزخ و فاصله‌ای است که تجاوز به حدود یکدیگر نمی‌کنند.) منظور از (وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ ترجمه: و در برابر آنها عالم برزخ است. این است که برزخ پیش روی آنها و در انتظار آنهاست و بر آنان احاطه دارد و منظور از برزخ همان عالم قبر یا عالم مثال است که انسان پس از مرگش تا قیامت در آن زندگی می‌کند.  

آیه پایانی سوره

وَقُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ(ترجمه:و بگو: بارالها، بیامرز و ببخشای و تو بهترین بخشندگان عالم وجودی. )

آیه پایانی سوره دربردارنده مأموریت پیامبر(ص) از سوی خداوند است که همان دعای مؤمنان در دنیا را که در آیه ۱۰۹ بود بگوید إِنَّهُ كَانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبَادِي يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ (ترجمه: آرى، گروهى از بندگان من مى‌گفتند: اى پروردگار ما، ایمان آورديم؛ ما را بيامرز، و بر ما رحمت آور كه تو بهترين رحمت آورندگانى.) وپیامبر(ص) با این دعا یادآور شود که پاداش مومنان در قیامت به پاس صبری که کرده‌اند رستگاری و سعادتمندی و کامیابی است. این آیه که پایان بخش سوره است در واقع تکرار مضمون همان آیه نخست سوره است که فرمود: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ترجمه: به راستى كه مؤمنان رستگار شدند.