در نوجوانی معنا دادن به خویشتن در بافت زندگی، رنگ خاصی پیدا می‌کند اما به‌شرط آنکه همه‌چیز ایده‌آل پیش برود. متأسفانه یکی از مشکلاتی که نوجوان امروز با آن مواجه است، بحران هویت است. بحران هویت، باعث برانگیخته شدن شک بزرگی در نوجوان می‌شود که نمی‌داند واقعاً کیست، ازاین‌روی با سؤالاتی ازاین‌دست که من کیستم و قرار است به کجا بروم، سعی می‌کند برای پیدا کردن شخصیت و هویت خود اقدام کند.
هرچند که برخی دانشمندان بر این باورند که بحران هویت مرحله‌ای از رشد روانی و عاطفی است و امروزه با توسعه فضای مجازی چنانچه این مسئله در نوجوانان مورد بررسی و توجه قرار نگیرد بی‌شک در آینده تبعات جبران‌ناپذیری برای فرد، خانواده او به‌تبع اجتماع خواهد داشت.
آموزش‌وپرورش، خانواده و مربیان و معلمان نقش مؤثری در برون‌رفت از این مسئله دارند. به‌طوری‌که اگر والدین و مدرسه آگاه باشند که دانش‌آموز آنان در سن هویت‌یابی است و به او کمک کنند تا شناخت کاملی از خود به دست آورد و همچنین وی را تشویق کنند تا دوره‌های مهارت‌های زندگی و خودآگاهی را طی کند، می‌توان امیدوار بود که نوجوان درک درستی از خویشتن بیابد و در مدیریت هیجانات خود موفق شود و در واقع عاقلانه‌تر رفتار کند، اما اگر این بحران در نوجوانی به شیوه درستی مدیریت نشود، ممکن است هویتی که فرد از خود می‌سازد، نادرست و مملو از رفتارهای منفی باشد.
روایتی از مسئله بحران هویت
در اتوبوس نشسته‌ام، مکالمه ۲ دختر نوجوان توجهم را به خود جلب کرد، از جشن هالوینی که دعوت بودند و میزان هزینه‌ای که برای آماده کردن خود در این جشن کرده بودند، با یکدیگر صحبت می‌کردند؛ مابین صحبت‌هایشان گوش تیز کردم تا شاید ذره‌ای از جشن‌های باستانی و آداب و سنن ایرانی‌ها را بشنوم اما بلافاصله یکی از آن‌ها گفت به نظرم برای کریسمس همگی به آتلیه عکاسی برویم و یک عکس دسته‌جمعی داشته باشیم. آن‌یکی هم با تائید حرف دوستش از مدل لباسی که به مناسبت این روز به خیاط سفارش داده است، سخن گفت.
در این میان متوجه پوزخند دختر نوجوان دیگری در صندلی روبه‌رو شدم و با خود گفتم خب هستند نوجوانانی که دغدغه هالوین و کریسمس را ندارند. گلو صاف کردم و از دخترها پرسیدم شما برای زنده نگه داشتن آداب و سنن کشور خودمان هم دغدغه دارید؟ یکی از آن‌ها با لحنی بد پاسخم را این‌گونه داد که سرت به کار خودت باشد اما آن‌یکی گفت: راستش زمانی که بچه بودیم و از هالوین و کریسمس چیزی نمی‌دانستیم برای شب یلدا ذوق داشتیم اما از وقتی خودمان را شناختیم دوست داریم مانند غربی‌ها باشیم. پرسیدم مگر آن‌ها چطور هستند؟ به ایستگاه آخر رسیده بودیم بلند شد و گفت آن‌ها شاد هستند و رفت.
در تمام طول مسیر تا مقصد به این فکر می‌کردم که بحران هویت چه بر سر نوجوانان ما آورده است که می‌خواهند این‌چنین بی‌تحقیق درباره زندگی آدم‌هایی که با ما فرسنگ‌ها فاصله‌دارند؛ شبیه آن‌ها باشند و در این رابطه به سراغ یک روانشناس کودک و نوجوان می‌روم.
زمینه و اهمیت بحران هویت
فاطمه علیدوستی، روانشناس کودک و نوجوان و همچنین مدرس امور تربیتی اظهار کرد: بحران هویت یکی از چالش‌های امروز کودکان و نوجوانان ما است که خانواده و بعد از آن آموزش‌وپرورش نقش سازنده‌ای در مقابله و یا کاهش آن دارد. موضوعی که شاید به‌طورجدی و تخصصی به آن پرداخته نمی‌شود.
وی ادامه داد: اصطلاح «بحران هویت» اولین بار توسط یکی از معروف‌ترین روانشناسان دنیا به نام اریک اریکسون مطرح شد. در این نظریه مخاطب مستقیم دانش‌آموز قرار گرفت چراکه دانش‌آموز از محیط یکدست خانواده فاصله گرفته و با ورود به دنیایی بزرگتر یعنی مدرسه دچار اضطرابی می‌شود که ممکن در نقش‌های حال و آینده خود در زندگی گیج و سردرگم شود.
این روانشناس کودک و نوجوان گفت: اینکه کودک درکی از هستی نداشته باشد، در آینده‌ای نزدیک که نوجوانی نام دارد، دچار بحران هویت می‌شود و این موضوع به‌اندازه‌ای حائز اهمیت است که اگر به‌درستی توسط خانواده مدیریت نشود، شاهد ظهور یک فرد بزرگسال با اختلالات مختلف ازجمله یک فرد افسرده یا پرخاشگر و در نوع بدتر آن‌یک فرد دوقطبی خواهیم شد.
بحران هویت چه زمانی به وجود می‌آید؟
این کارشناس سلامت روان خاطرنشان کرد: داشتن بحران هویت یک بیماری قابل‌تشخیص نیست، بنابراین علائم خاصی برای آن وجود ندارد. در عوض، نشانه‌هایی وجود دارد که ممکن است در تشخیص اینکه نوجوان ما دچار اختلال هویت است یا خیر به ما کمک کند.
وی افزود: تضاد سلیقه فاحش بین انتظارات دیگران و نوجوان و اختلاف فرهنگ و محیطی که در آن رشد پیدا کرده با آنچه امروز دوست دارد باشد، یکی از نشانه‌های اختلال بحران هویت است. تجربه‌های تلخ و رویارویی با رویدادهای تراژیک مانند از دست دادن عزیزان و یا تجربه بی‌عدالتی و تشویش در محیط خانواده و مهاجرت از دیگر عواملی است که می‌تواند باعث بروز اختلال هویتی شود.
علیدوستی گفت: تضاد بین هویت مطلوب و هویت واقعی یکی دیگر از مؤلفه‌هایی است که معمولاً در میان کودکان و نوجوانان ایده‌پرداز و خیال‌باف منجر به بروز اختلال هویت و در نتیجه بحران هویت می‌شود. بنابراین خانواده در این مرحله باید سعی کند که در دوران پیش از دبستان فقط کودک خود را درک کند و برایش واقع‌نمایی کند. مثلاً اگر کودک از آن‌ها می‌پرسد که چرا ما به فلان مهمانی نمی‌رویم و یا چرا اتومبیل ما مدرن نیست و سؤالاتی از این قبیل، خانواده با زبانی کودکانه فرزند خود را قانع کند که فرهنگ خانوادگی ما اجازه نمی‌دهد به هر مراسم یا مهمانی برویم ویا وضعیت اقتصادی ما این‌گونه است اما باید تلاش کنیم برنامه‌ها و میهمانی‌های خانوادگی ما جذاب‌تر برگزار شود که تو آن را دوست داشته باشی و یا باید تلاش کنیم که به این خودروی دلخواه تو برسیم، یعنی هم توضیح دهد که نمی‌شود و هم باسیاستی که دارد سعی کند، ذهن کودک را راضی کند.
وی در پایان صحبت‌های خود بیان کرد: بحران هویت یک اختلال قابل درمان است و می‌تواند از طریق جلسات مشاوره و در برخی موارد با دارودرمانی رفع شود اما اینکه خانواده و محیط مدرسه متوجه اختلال بحران هویت در نوجوانان باشند مسئله‌ای بسیار مهم است. چراکه در صورت توجه نکردن به این موضوع شاهد فردی نامتعادل در محیط اجتماعی هستیم که در ابعاد بزرگتر آن اگر بخواهیم مثال بزنیم، اتفاقی که در سال ۱۴۰۱ شاهد آن بودیم، اعتراض نوجوانان و جوانانی بود که در احساس درک از سمت خانواده و جامعه را نداشتند و این عدم توجه باعث شد که در مقابل آن‌ها نیز درکی از شرایط جامعه نداشته باشند و حتی نسبت به امنیت کشور بی‌تفاوت باشند. این موضوع بسیار مهم است که بدانیم با نداشتن تفریح مناسب برای نوجوانان، درک نکردن آن‌ها، فراهم نبودن فضاها و زیرساخت‌های فرهنگی مناسب ویژه کودکان و نوجوانان و حتی نبود کتاب مناسب و نظام آموزشی مناسب در بروز تمام نا ملایمتی‌هایی که در جامعه رخ داد، شریک هستیم.
خانواده نقشی کلیدی در هویت‌بخشی به دانش‌آموزان دارد
مریم اصلانی مدیر یکی از مدارس استان قزوین در این خصوص گفت: در تبیین نقش و هویت‌بخشی به دانش‌آموزان آنچه بیش از مدرسه اهمیت دارد مسئولیت خانواده است، بدین معنا که کودک در محیط خانواده رشد می‌کند و در درون خانواده مسئولیت‌پذیری را یاد می‌گیرد.
وی ادامه داد: نقش دادن به کودک باید از سنین پیش از مدرسه در درون خانواده شکل بگیرد به‌عنوان‌مثال به کودک نقش بدهیم که او مسئول نظافت اتاق خود است و یا مسئول چیدن سفره صبحانه و یک وعده غذایی دیگر است. پس مسئولیت دادن به کودکان باید توسط خانواده نهادینه شود و همچنین کودک در برابر مسئولیتی که دارد توسط خانواده بازخواست شود.
این مدیر مدرسه بیان کرد: بازخواستی که مطرح کردم به این معناست که خانواده از کودک بخواهد کاری را انجام دهد وقتی دید که کودک در انجام آن کار تا حدودی موفق بوده او را تشویق کند و به او مسئولیت بزرگ‌تری بدهد و زمانی که متوجه شد کودک مسئولیتش را انجام نداده او را توجیه به وظیفه و مسئولیتش را مجدد یادآوری کند.
هویت‌بخشی به کودکان و نوجوانان نیازمند کارهای خاص نیست
وی با اشاره به اینکه خانواده‌ها در بروز بحران هویت و عدم نقش‌آفرینی به کودکان که امروزه با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنیم، بسیار مقصر هستند، افزود: هرروز در مدرسه شاهد آن هستم که خانواده‌ها اصرار دارند که خودشان کیف دانش‌آموز را تا سر کلاس به مدرسه بیاورند، خانواده در وهله اول لازم است بپذیرد که دانش‌آموز باید نسبت به یک سری مسائل مسئولیت‌پذیر باشد، این دانش‌آموز است که مسئول انجام تکالیف خود است و در قبال این بی‌مسئولیتی خانواده نباید دخالت کند و برای دبیر توضیح و یا توجیه بیاورد.
اصلانی معتقد است هویت‌بخشی به کودکان و نوجوانان نیازمند کارههای خاص و بزرگ نیست و این مهم با اصلاح رفتار والدین ممکن می‌شود.
وی ادامه داد: شورای دانش‌آموزی یکی از مهمترین انگیزه‌ها برای دانش‌آموزان است که بتوانند در ذهن خود برای خود نقش تعریف کنند. دانش‌آموزانی که کاندیدای شورای دانش‌آموزی می‌شوند و یا دانش‌آموزانی که در انتخابات شورای دانش‌آموزی شرکت می‌کنند، یاد می‌گیرند که در آینده کاندیدای شورای شهر و یا مجلس شوند و یا در انتخابات شرکت کنند.
بحران هویت یا لجبازی؟
این مدیر مدرسه خاطرنشان کرد: بحران هویت یکی از چالش‌های امروز نوجوانان است که نه خود را شرقی و ایرانی می‌دانند و نه می‌توانند شبیه غربی‌ها زندگی کنند و از نظر من انتقال بد مفاهیم دینی در مدارس باعث شده که بحران هویت در بسیاری از دانش‌آموزان شکل بگیرد در مواقعی هم مشاهده می‌شود که دانش‌آموز از سر لجبازی می‌خواهد نشان دهد بحران هویت دارد.
وی ادامه داد: اتفاقاً در رفتار با دانش‌آموزانی که می‌گویند دچار بحران هویت شده، دوست داشتن خدا، رفتار صحیح با طبیعت و سایر موجودات زنده دیده می‌شود و ازنظر من اگر با زبان خودشان با آن‌ها صحبت شود به‌خوبی می‌توان هویت اصلی آن‌ها را تقویت کرد.
اصلانی برگزاری کارگاه مهارت‌های زندگی فارغ از نگاه دینی را یکی از راهکارهای هویت‌بخشی به دانش‌آموزان دانست و افزود: گاهی چون مراسم شادی در مدارس و حتی در خانواده‌ها به‌خوبی برگزار نمی‌شود، کودک و نوجوان جذب سایر سنت‌های غربی می‌شود. باید تلاش کنیم که در مقابل کودک و نوجوان امروزی نگاه شادی‌آور داشته باشیم.
وی تصریح کرد: برای هویت‌بخشی به دانش‌آموزان باید مدیران، معاونان و دبیران از مسائل روز آگاهی لازم را داشته باشند و نسبت به مسئله هویت دغدغه‌مند باشند.
این مدیر مدرسه در پایان گفت: آنچه امروز در جامعه ما بسیار پررنگ دیده می‌شود، استفاده دانش‌آموزان از تلفن همراه و فضای مجازی است. یکی دیگر از چالش‌ها این است که دانش‌آموزان به‌محض ورود به مدرسه در مقاطع ابتدایی بلد نیستند که حتی صحبت کنند و نسبت به احقاق حقوق خودآگاه باشند و هرسال که جلوتر می‌رویم شاهد ورود دانش‌آموزانی هستیم که توانایی‌های فیزیکی کمتری دارند به تبع این موضوع می‌تواند در بروز برخی اختلالات ازجمله عدم اعتمادبه‌نفس آن‌ها مؤثر باشد.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، آموزش‌وپرورش نقش کلیدی در مقابله با بحران هویت دارد، در این راستا به سراغ معاون امور تربیتی و پرورشی آموزش‌وپرورش استان قزوین رفتیم تا درباره این موضوع بیشتر بدانیم.
فضای مجازی رقیب تربیتی آموزش و پرورش است
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسین محمدزاده اظهار کرد: مقام معظم رهبری بارها تأکید داشتند که آینده کشور متعلق به دانش‌آموزان و دانشجویان عزیزان است و آن‌ها مسئول ساختن آینده هستند و قرار است که در پست‌های مختلف مدیریتی سکان‌دار باشند، بنابراین این آمادگی باید از دوره نوجوانی در بین دانش‌آموزان تبیین شود.
معاون پرورشی و فرهنگی آموزش‌وپرورش استان قزوین ادامه داد: در این راستا به جهت مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان برنامه‌ریزی‌های متعددی صورت گرفته است که تمام سازوکارهای آموزش‌وپرورش چه در حیطه آموزشی و چه در حوزه علوم تربیتی در قالب مأموریت‌ها و آیین‌نامه‌ها و سندهای بالادستی است که از سوی وزارتخانه ابلاغ می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: در مأموریت‌ها و آیین‌نامه‌های آموزش‌وپرورش، اصول تربیتی و مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان در پازل کشور به صراحت قید شده اما گاه در اجرای این فرآیند و آیین‌نامه‌ها دچار برخی اشکالات هستیم و آن هم به انحراف کشیده شدن دانش‌آموزان به دلایل عدم فراهم آوردن زیرساخت‌های فرهنگی است و متأسفانه رقبای تربیتی که خط و ریل دختران و پسران ما را متفاوت پیش می‌برد، بسیار قوی است.
محمدزاده بیان کرد: یکی از این رقبای تربیتی که با آموزش‌وپرورش سر جنگ دارد و دانش‌آموزان را میدان‌داری می‌کند، فضای مجازی است. با اینکه آسیب‌های فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان محسوس است، کار خاصی در این خصوص صورت نگرفت، عنوان صیانت از فضای مجازی در مجلس شورای اسلامی مطرح شد اما در این زمینه نتیجه درست نگرفتیم درحالی‌که در بسیاری از کشورهای غربی و توسعه‌یافته شاهد نظارت بر استفاده از فضای مجازی توسط کودکان و نوجوانان هستیم، موضوعی که در کشور ما مورد غفلت واقع شده است.
نبود اینترنت پاک عاملی بر بروز بحران هویت
وی اظهار کرد: نبود اینترنت پاک در دست کودکان و نوجوانان ما یک چالش و معضل اساسی است که می‌تواند تأثیر بسیاری در بروز بحران هویت کودکان و نوجوانان داشته باشد. منطقی نیست اینترنتی که در دست یک انسان عاقل و بالغ قرار دارد در دست یک کودک و نوجوان نیز قرار گیرد بنابراین اگر قرار است در این راستا شاهد شکوفایی کودکان و نوجوانانمان باشیم باید بستر و فضا را برای رشد و بالندگی آن‌ها مهیا کنیم یکی از این فضاها صیانت از فضای مجازی است.
معاون پرورشی و فرهنگی آموزش‌وپرورش استان قزوین ادامه داد: بحران هویتی که فضای مجازی در دانش‌آموزان و نوجوانان ایجاد می‌کند باعث می‌شود که نقش‌آفرینی و کلیه اقدامات تربیتی آموزش‌وپرورش زیر سؤال برود و کار را برای تربیت سخت‌تر می‌کند.
وی افزود: اگر بخواهیم در خصوص بحران هویتی که چالش امروز دانش‌آموزان است صحبت کنیم باید کمی به عقب برویم زمانی که دانش‌آموز کودک است، خانواده نقش مؤثری در هویت‌بخشی به فرزند خود دارد همچنین تأکید می‌شود که کلیه معاونان و معلمان در مدرسه نسبت به هویت‌بخشی به دانش‌آموزان مطالعه داشته باشد تا با آگاهی با دانش‌آموز امروزی تعامل کنند حتی به جرأت می‌توانم بگویم که محتوای کتاب‌های درسی می‌تواند در هویت‌بخشی به دانش‌آموزان نقش داشته باشد و لازم است در این زمینه نیز بازنگری شود.
محمدزاده با اشاره به اقدامات آموزش‌وپرورش در امور تربیتی بیان کرد: در امور پرورشی و تربیتی یک وظیفه مضاعف و سخت‌تری وجود دارد و آن این که ما باید هویت ملی، دینی، اسلامی، ایرانی تربیتی و اعتقادی را برای دانش‌آموزان تبیین کنیم. برای اجرای این مسئولیت، استخدام نیروهای انسانی در امور پرورشی و تربیتی در قالب مشاغل کیفیت‌بخشی برای نخستین بار در سال جاری به‌صورت اختصاصی صورت گرفت و بر اساس آن بالغ‌بر ۳۰۰ نفر در این عرصه وارد آموزش‌وپرورش استان قزوین شدند.
برگزاری ستاد جهاد تبیین جهت هویت‌بخشی به دانش‌آموزان
معاون پرورشی و امور تربیتی آموزش‌وپرورش استان قزوین تصریح کرد: تزریق نیروی انسانی پرورشی به مدارس بزرگ‌ترین عامل هویت‌بخشی به دانش‌آموزان است. چراکه انتقال مفاهیم از سوی معلم تأثیر بیشتری نسبت به انتقال مفاهیم از سوی خانواده دارد از همین روی این مسئله برای ما بسیار مهم است.
وی خاطرنشان کرد: در امور پرورشی و تربیتی یک مأموریت‌های فرا مدرسه‌ای نیز تعریف‌شده است که در آن فناوری ذهنی دانش‌آموزان در هویت‌بخشی ایرانی و اسلامی کمک می‌کند. به‌عنوان‌مثال فعالیت دارالقرآن‌ها و کانون‌های تربیتی در خارج از مدارس و همچنین برگزاری اردوهای یک‌روزه «شهید نیری» که بالغ‌بر ۲ میلیارد تومان اعتبار از آن خود کرد و یا اعزام دانش‌آموزان به اردوهای راهیان نور و همچنین اجرای طرح «تمشک «باهدف توانمندسازی دانش‌آموزان برای پیشگیری از بروز آسیب‌های اجتماعی ازجمله فعالیت‌های فرامدرسه‌ای است که در این راستا تعریف شده است.
این مسئول بیان کرد: سال گذشته در استان قزوین با همراهی نمایندگان مجلس شورای اسلامی و همچنین فرمانده کل سپاه صاحب‌الامر (عج) و فرهنگیان نخبه، ستاد جهاد تبیین برگزار شد که در این راستا نیز بالغ‌بر ۲۷۰۰ جلسه با محتوای جهاد تبیین برگزار شد و در کل ۱۴ منطقه آموزش‌وپرورش استان قزوین اجرا کردیم.
وی ادامه داد: در جهاد تبیین بزرگ‌ترین رسالت ما هویت‌بخشی ایرانی و اسلامی به دانش‌آموزان بوده است. تشکل‌های مردم‌نهاد نیز در این راستا کمک شایان توجهی به آموزش‌وپرورش کردن به‌عنوان‌مثال سازمان بسیج دانش‌آموزی بازوی محرکی برای هویت‌بخشی به دانش‌آموزان است. تشکل سازمان دانش‌آموزی از دیگر تشکل‌های فعال در راستای امور پرورشی و تربیتی است که فعالیت‌های خوبی توسط این تشکل صورت می‌گیرد که اگر بخواهم به ۲ فعالیت آن اشاره‌کنم فعالیت خبرگزاری پانا و همچنین شورای دانش‌آموزی است.
دیدار دانش‌آموزان قزوینی با رهبر انقلاب
محمدزاده خاطرنشان کرد: فناوری علمی، ذهنی و آگاهی و توانمندسازی به خانواده‌ها و والدین دانش‌آموزان از دیگر فعالیت‌هایی است که در امور پرورشی و تربیتی با کمک انجمن اولیا و مربیان دنبال می‌شود.
وی در پایان گفت: روز جمعه ۱۱ آبان ماه سال جاری بالغ‌بر ۴۴ نفر از دانش‌آموزان قزوینی بر اساس شاخصه‌هایی که در نظر گرفته‌شده بود به دیدار با مقام معظم رهبری رفتند و در حال حاضر نیز برنامه‌ریزی می‌شود تا آنچه مقام معظم رهبری در دیدار با دانش‌آموزان و دانشجویان مطرح کردند به‌درستی از زبان دانش‌آموزان حاضر به سایر همکلاسی‌ها و هم‌مدرسه‌ای‌هایشان به‌عنوان مطالب ویژه رهبری منتقل کنند.
در سال‌های اخیر شاهد خشونت و هرج‌ومرج‌هایی در جامعه بودیم که اگر به‌صورت کارشناسی شده بخواهیم به آن نگاه کنیم، درمی‌یابیم که ریشه آن‌ها در بحران هویت است. آسیب‌شناسی‌های انجام‌شده و بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که مجموعه دولت‌ها در طی ۳۰ سال اخیر در زمینه هویت‌بخشی به دانش‌آموزان؛ هم هویت دینی و هم هویت ملی، که به اصطلاح هویت ایرانی- اسلامی نام دارد؛ خیلی موفق نبوده‌اند. انسان در سراسر عمر به دنبال یافتن پاسخ سؤالات خود است و این روحیه کاوش در دوران نوجوانی بیش از پیش بروز پیدا می‌کند در این میان یا باید به‌واسطه زیرساخت‌ها که مهمترین آن‌ها خانواده و مدرسه است به درک درست برسد و یا باید برحسب علاقه خود الگویی پیدا کند. متأسفانه با وجود مفاخر و چهره‌های شاخص در کشور، برای نوجوان امروز الگوی مناسبی معرفی نشده است تا به اتکای آن بتواند بخشی از معنای هویت را درک کند. بدیهی است رسانه‌های معاند که به دنبال تخریب بنیان خانواده ایرانی هستند، در فضاهایی چون ماهواره، فضای مجازی و حتی واردات لباس‌ها با اشکال مختلف نوجوانان ما را درگیر بحران هویت اقتصادی، اجتماعی و جنسی کنند.
منبع: ایسنا
انتهای پیام
