از طالوت تا غزه: داستان تکرارشونده‌ی پیروزی حق بر باطل

به گزارش خبرگزاری بسیج؛ قرآن کریم در آیه‌ی 249 سوره‌ی بقره، به پیروزی گروه‌های اندک بر گروه‌های بزرگ اشاره می‌کند و وعده‌ی الهی پیروزی را به مؤمنان می‌دهد. حماس، با تکیه بر همین وعده و با الهام از این آیه، توانسته است در برابر قدرتی بزرگ مقاومت کند و پیروزی‌های بزرگی را کسب کند.

 
در طول تاریخ، داستان‌های بسیاری از پیروزی‌های کم بر زیاد و حق بر باطل شنیده‌ایم. یکی از این داستان‌ها، تکرارحماسه‌ی مقاومت مردم غزه در برابر اشغالگران صهیونیست است.
 
 حماس، به‌عنوان نماد مقاومت فلسطین، بارها توانسته است با تکیه بر ایمان و اراده‌ی راسخ خود، پیروزی‌های بزرگی را کسب کند. این پیروزی‌ها نه تنها برای مردم فلسطین، بلکه برای تمامی آزادی‌خواهان جهان الهام‌بخش بوده است.
 
آیا پیروزی‌های حماس در غزه صرفاً نتیجه‌ی شانس و اتفاق است؟ یا رازی عمیق‌تر در پس این پیروزی‌های پی در پی نهفته است؟
 
در این مقاله، به بررسی پیروزی‌های حماس و ارتباط آن با آیه‌ی قرآن که به پیروزی گروه‌های اندک بر گروه‌های بزرگ اشاره دارد، خواهیم پرداخت.

 
پیروزی غزه و حماس مصداقی از معجزه‌ی قرآن(تفسیر عملی یک وعده‌ی  الهی)
آیه ی کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ
فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ ۚ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ ۚ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ ۚ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ
 
پس هنگامی که طالوت لشکر کشید، سپاه خود را گفت: خدا شما را به نهر آبی آزمایش کند، هر که از آن بیاشامد از من و هم آیین من نیست، و هر که هیچ نیاشامد یا کفی بیش برنگیرد از من و هم آیین من خواهد بود. پس همه سپاهش آشامیدند به جز عده قلیلی از آنها.
 
و چون طالوت و سپاه مؤمنش از نهر گذشتند (و مواجه با دشمن شدند لشکر بیمناک گشته) گفتند: ما را تاب مقاومت جالوت و سپاه او نخواهد بود. آنان که به لقاء رحمت خدا و ثواب آخرت معتقد بودند (ثابت قدم مانده) گفتند: چه بسیار شده که گروهی اندک به یاری خدا بر سپاهی بسیار غالب آمده، و خدا با صابران است.(1)
 
داستان طالوت و جالوت الگویی برای پیروزی حق بر باطل
بنی اسرائیل در جستجوی رهبر
بنی اسرائیل در زمانه‌ای که تحت ظلم و ستم قرار داشتند، به دنبال رهبری شایسته بودند تا آن‌ها را از بند ظلم رها سازد. خداوند متعال طالوت را برای این مهم برگزید، اما بسیاری از بنی اسرائیل به دلیل فقر طالوت و عدم آشنایی با او، از پذیرشش سرباز زدند. با این حال، طالوت با ایمان و اراده‌ی راسخ خود، به عنوان رهبر برگزیده شد.
 
آزمون الهی نهر آب
خداوند برای آزمایش ایمان و اراده‌ی سپاه طالوت، آن‌ها را به کنار نهری رساند و فرمان داد که کسی از آب ننوشد، مگر اینکه مقدار بسیار کمی بردارد. اکثریت قریب به اتفاق سپاه از این آزمون سربلند بیرون نیامدند و به آب آشامیدند. اما عده کمی بودند که با صبر و شکیبایی، این آزمون سخت را پشت سر گذاشتند.
 
مواجهه با جالوت و سپاه قدرتمند او
پس از این آزمون، طالوت و یاران با ایمانش با سپاه عظیم جالوت روبرو شدند. در ابتدا، بسیاری از یاران طالوت از رویارویی با این سپاه قدرتمند هراس داشتند. اما کسانی که در آزمون آب سربلند شده بودند، با ایمان راسخ و توکل بر خدا، به جنگ با جالوت رفتند.
 
پیروی طالوت راهبرد مقاومت فلسطین
با وجود تعداد کم و تجهیزات محدود، یاران با ایمان طالوت با توکل بر خدا توانستند بر سپاه عظیم جالوت پیروز شوند. این پیروزی نشان داد که ایمان و اراده‌ی قوی، می‌تواند بر قدرت نظامی و تعداد سربازان غلبه کند.
 
علامه طباطبائی در تفسیر المیزان بیان می فرمایند که پیروى جمعى اندک و با ایمان بر لشگرى گران و بى ایمان، اشاره اى است به یک حقیقت که از سراپاى این داستان استفاده مى شود، و آن این است که خداى تعالى قادر است عده اى بسیار قلیل و از نظر روحیه مردمى ناهماهنگ را بر لشکرى بسیار زیاد یارى دهد.
 
 توضیح اینکه تمامى بنى اسرائیل از پیامبر خود در خواست فرماندهى کردند، و همگى پیمان محکم بستند که آن فرمانده را نافرمانى نکنند، و کثرت جمعیت آنان آنقدر بود که بعد از تخلف جمعیت بسیارى از آنان از شرکت در جنگ ، تازه باقى مانده آنان جنودى بودند، و این جنود هم در امتحان آب نهر که داستانش مى آید که اکثرشان رفوزه و مردود شدند،.
 
 و به جز اندکى از آنان در آن امتحان پیروز نشد، و تازه آن عده اندک هم هماهنگ نبودند، بخاطر اینکه بعضى از آنان یک شب ، آب خوردند، و معلوم شد که دچار نفاق هستند،(2)
 
داستان طالوت و جالوت، پیامی امیدبخش و الهام‌بخش برای مردم فلسطین و غزه دارد. این داستان نشان می‌دهد که پیروزی حق بر باطل، یک اصل ثابت در تاریخ است و حتی گروه‌های کوچک و کم‌تجهیز نیز می‌توانند با اتکا به ایمان و اراده‌ی راسخ، بر قدرتمندترین دشمنان پیروز شوند.
 
الگوی رهبری برای طالوت و فرماندهان مقاومت
اصل امتحان در همه موارد لازم است؛ اما در جنگ به ویژه هنگامی که احراز نشود که نیروی رزمی مطیع فرمانده است، ضرورت بیشتری دارد.
 
اگر کسی در جنگ و پیش از آن آزموده نشود و تلخیها را تحمل نکند، چه بسا هنگام درگیری با ارتش جرّار می‌گریزد. چنانچه نیروی رزمی از لحاظ فرمانبری از فرمانده امتحان نشود، ممکن است در هنگامه نبرد سرپیچی کند، از همین‏رو به فرمان خداوند، طالوت به سپاهیانش گفت که نهر آبی پیش روداریم که خدای سبحان با وجود گرمی هوا و عطش فراوان، شما را با آب آن می‌آزماید؛
 
 اگر در عین خستگی و تشنگی از آب چشم بپوشید و از آن ننوشید، در جنگ نیز استقامت خواهید کرد، وگرنه توان پایداری در دفاع را نخواهید داشت.
 
فرماندهان حماس با الهام از الگوی تاریخی طالوت و یاران با ایمان او، و با تکیه بررهنمودهای رهبری حکیمانه و حمایت‌های بی‌دریغ ایران، توانستند در برابر دشمنان قدرتمند مقاومت کنند و پیروزی‌های بزرگی کسب کنند.
 
نقش وحی وآزمون الهی در داستان طالوت
وقایع مربوط به نهر امتحان الهی بود. هر حادثه‌ای که در جهان رخ می‌دهد آزمون خدا را به همراه دارد؛ لیکن اسناد ابتلای ویژه به خدا دلیل وحیانی می‌طلبد. اگر گوینده آن جمله معهودِ در آیه همان پیامبر بنی‌اسرائیل باشد، که برخی بر آن‌اند (2).
 
 وحیانی بودن ابتلای مزبور محرز است و اگر گوینده آن شخص طالوت باشد، چنان‏که ظاهر آیه همین را نشان می‌دهد: ﴿فَلَمّا فَصَلَ طالوتُ بِالجُنودِ قالَ اِنَّ اللهَ مُبتَلیکُم بِنَهَر﴾ آزمودن آنان به آب خنک و گوارا به استناد وحی الهی بوده است.
 
توضیح اینکه منشأ هر استناد به وحی، طبق یکی از این سه احتمال است:
1. خود شخص خبر دهنده پیامبر باشد و از وحی اختصاصی آگاه گردد.
 2. از پیامبر زمان خود شنیده باشد.
 3. با اجتهاد روشمندانه از منابع وحیانی استنباط کرده باشد و همین حکم شرعی و حجت الهی را به خداوند اسناد بدهد.
بر این اساس، محتمل است که خود طالوت وحی را تلقی کرده باشد؛ یا آن را از پیامبر عصر خود گرفته باشد؛ یا با استنباط از متون مقدس با اجتهادی روشمند دریافته باشد که حکم خدا در این باره چنین است.
 
 قرآن کریم به عنوان کتاب مقدس مسلمانان، منبع اصلی الهام و انگیزه برای مبارزه‌جویان فلسطینی بوده است. آیاتی مانند "کم من فئه قلیله غلبت فئه کثیره" به آن‌ها امید و انگیزه می‌دهد تا در برابر دشمنان قدرتمند مقاومت کنند.
 
گروه‌های مقاومت با استناد به آیات قرآن، اقدامات خود را توجیه کرده و مشروعیت می‌بخشند. آن‌ها بر مفاهیمی مانند جهاد، شهادت، مقاومت در برابر ظلم و استکبار و وعده پیروزی مؤمنان تاکید می‌کنند.
 
آزموده در آتش و مقاومت حماس و الگوی طالوت
امتحان سپاهیان لشکر طالوت پیش از حرکت و نیز در منطقه‌ای خوش آب و هوا نبود، زیرا در چنین فضایی اطاعت و ننوشیدن آب کاری آسان است و نمی‌توان آن را آزمایش شمرد، بلکه وقتی سپاهیان حرکت کردند و گرما و خستگی و تشنگی همه وجود آنان را در بر گرفت، زمان امتحان فرا رسید، تا روشن شود که چه کسانی در آزمون ایستادگی می‌کنند.
 
امتحان لشکریان تشنه به این است که:
1- آب زلال در دسترس آنها قرار گیرد: ﴿قالَ اِنَّ اللهَ مُبتَلیکُم بِنَهَر﴾، زیرا اگر آب خنک و گوارا در مقابل چشمان تشنگان ندرخشد، آزمون معنا ندارد،
 
2- چنان که خدای سبحان مُحرم را که نباید شکار کند: ﴿لاتَقتُلوا الصَّیدَ واَنتُم حُرُم) (4) با صیدهای در دسترس و تیررس می‌آزماید: ﴿لَیَبلُوَنَّکُمُ اللهُ بِشی‏ءٍ مِنَ الصَّیدِ تَنالُهُ اَیدیکُم ورِماحُکُم) (5)
 
3- چنان که مؤمنان را که باید از نامحرمان چشم بپوشند: ﴿قُل لِلمُؤمِنینَ یَغُضّوا مِن اَبصرِهِم) (6)  با گذراندن نامحرم از جلوی چشمانشان می‌آزماید.
 
مردم غزه در طول سال‌های مبارزه با اشغالگران، آزمون‌های سختی را پشت سر گذاشته‌اند. محاصره طولانی‌مدت، حملات مکرر نظامی، ویرانی زیرساخت‌ها، آوارگی و کشتار بی‌گناهان، همگی آزمون‌هایی سخت و طاقت‌فرسایی بوده که صبر و ایمان آن‌ها را به شدت آزمایش کرده است.
 
 این شرایط سخت، بسیار شبیه به آزمونی است که یاران طالوت با آن روبرو شدند. با این تفاوت که مردم غزه در شرایطی بسیار دشوارتر و طولانی‌تر قرار دارند. با این حال، آن‌ها با الهام از داستان طالوت و یاران با ایمان او، به مقاومت خود ادامه داده‌اند و نشان داده‌اند که ایمان و اراده‌ی راسخ، می‌تواند بر هر دشمنی غلبه کند.
 
تولی و تبری و مقاومت فلسطین
سخنان طالوت درباره مبتلایانِ نوشنده از نهر با خطوط کلی قرآن و روایت هماهنگ است و همین هم‌آوایی در دو تعبیر ﴿فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ مِنّی ومَن لَم یَطعَمهُ فَاِنَّهُ مِنّی﴾ کاملاً مشهود است.
 
توضیح اینکه پیوند افراد جامعه با هم یا با رهبران و نیز گسیختن آنها از هم، همان «تولّی» و «تبرّی» است. قرآن مجید گاهی از آن فصل و وصل به تبرّی و تولّی یاد می‌کند و زمانی از آن‏دو به «مِنهم»، و «لیس منهم» و… تعبیر می‌کند.
 
عنوان تولّی و تبرّی که از ارکان مهمّ فقهی و حقوقی اسلام است به استشهاد نیازی ندارد؛ امّا تعبیر به «منه» و «لیس منه» نموداری در قرآن کریم دارد؛ نظیر ﴿والَّذینَ ءامَنوا مِن بَعدُ وهاجَروا وجهَدوا مَعَکُم فَاُولئِکَ مِنکُم) (7)
 
﴿لایَتَّخِذِ المُؤمِنونَ الکفِرینَ اَولِیاءَ مِن دونِ المُؤمِنِینَ ومَن یَفعَل ذلِکَ فَلَیسَ مِنَ اللهِ فی شی‏ء) (8) و ﴿یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا لاتَتَّخِذوا الیَهودَ والنَّصری اَولِیاءَ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعضٍ ومَن یَتَوَلَّهُم مِنکُم فَاِنَّهُ مِنهُم) (9)
 
مردم فلسطین با انتخاب مسیر مقاومت و قطع رابطه با رژیم صهیونیستی، به اصل تولی و تبری عمل کرده‌اند. آن‌ها با پیوند با سایر مسلمانان، به ویژه شیعیان، به دنبال تقویت محور مقاومت هستند.
 
بسیاری از فلسطینی‌ها، به ویژه نسل جوان، با الهام از انقلاب اسلامی ایران و واقعه عاشورا، رویکرد خود را نسبت به شیعیان تغییر داده‌اند. آن‌ها با تأکید بر ارزش‌های مشترک اسلامی و با الهام از رشادت‌های امام حسین (ع) و یارانش، به وحدت و همدلی با شیعیان روی آورده‌اند.
 
حمایت‌های جمهوری اسلامی ایران نیز در تقویت این پیوند و افزایش روحیه مقاومت در فلسطین نقش بسزایی داشته است. این همگرایی، برآمده از درک مشترک از ظلم و ستم و امید به آزادی و عدالت است.
 
زمزمه ناتوانی از رویارویی با دشمن
طالوت و همراهان وی پس از عبور از نهر آب با لشکریان جالوت روبه‌رو شدند. در این هنگام عدّه‌ای گفتند که این نبردی نابرابر است و ما توان تحمّل و ایستادگی در برابر جالوت از پهلوانان عمالقه یا فلسطینیها بود و قدرت مبارزه با سپاهیان او را نداریم: ﴿فَلَمّا جاوزَهُ هُوَ والَّذینَ ءامَنُوا مَعَهُ قالُوا لاطاقَةَ لَنَا الیَومَ بِجالوتَ وجُنودِه﴾.
 
این اظهار عجز، سخن یکایک نیروهای طالوت و به نحو عام استغراقی نبود، بلکه زمزمه عجز از رویارویی با دشمن، به صورت عام مجموعی (فی‌الجمله نه بالجمله)، در میان سپاه پیچید.
 
 یاران خاص طالوت که در امتحانِ نهر، به آب لب نزده و با خستگی و تشنگی مفرط، راهی طولانی را پیموده بودند، در پاسخ آنان گفتند که نباید به نابرابری جنگ بیندیشید، بلکه به قدرت خدایی تکیه کنید که در سایه قدرت او بسیار رخ داده است که گروه اندک بر گروه فراوان پیروز شده‌اند: ﴿قالَ الَّذینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُم مُلقُوا اللهِ کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثیرَةً بِاِذنِ الله﴾.
 
مردم فلسطین، با تحمل محاصره‌های طولانی، حملات هوایی و ویرانی خانه‌هایشان، آزمون بزرگی را پشت سر گذاشته‌اند. آن‌ها با الهام از داستان طالوت و یارانش، به مقاومت خود ادامه داده‌اند.
 
 وحدت و همدلی در میان فلسطینیان، علی‌رغم تفاوت‌های داخلی، کلید پیروزی آن‌ها بوده است. حمایت‌های بین‌المللی و به ویژه کشورهای اسلامی، از جمله ایران، نقش مهمی در تقویت روحیه مقاومت فلسطینی‌ها داشته است. با این حال، برای دستیابی به پیروزی نهایی، نیاز به تلاش‌های بیشتر و وحدت همه جانبه در میان فلسطینیان است.
 
اطمینان به نصرت الهی کلید پیروزی در مبارزات
سپاهیان خاص طالوت در کلام سلمان گونه‌شان امید یا احتمال پیروزی را مطرح نکردند، بلکه با نشان دادن مصداق خارجی و استفاده از فعل ماضی که وقوع پیروزی در گذشته را می‌فهماند،.
 
 با حالت یقین گفتند که در گذشته گروه های بسیاری بوده‌اند که با وجود شماری اندک، با برخورداری از یاری حق تعالی بر گروه های پرشمار پیروز شده‌اند: ﴿قالَ الَّذینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُم مُلقُوا اللهِ کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثیرَةً بِاِذنِ الله﴾. آری این‌گونه بود که اطمینان و آرامش به سپاه طالوت بازگشت.
 
اصل کلی که از گفتار یاران ویژه طالوت برداشت می‌شود این است که خداوند با صابران است و آنان را پیروزمی‌کند، گرچه تعدادشان کم و افراد دشمن فراوان باشند: ﴿واللهُ مَعَ الصّبِرین﴾.
 
داستان طالوت و یارانش، برای مردم فلسطین یک الگوی بسیار مهم است. این داستان به آن‌ها نشان می‌دهد که با وجود تمام مشکلات و سختی‌ها، پیروزی حق بر باطل حتمی است. با توکل بر خدا و صبر و استقامت، می‌توان بر هر دشمنی غلبه کرد.
 
یقین به قیامت و ظن پیروزی الگوی طالوت
تعلیق حکمِ پیروزی: ﴿کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثیرَةً بِاِذنِ الله﴾ بر وصف شهادت‌طلبی: ﴿قالَ الَّذینَ یَظُنُّونَ اَنَّهُم مُلقُوا الله﴾، مشعر به علیّت است؛
 
یعنی جمله ﴿کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثیرَةً بِاِذنِ الله﴾ از روحیه شهادت‌طلبی و اشتیاق به دیدار خداوند سرچشمه می‌گیرد و گویندگان آن، مؤمنان مخلصی بوده‌اند که گذشته از اعتقاد به مبدأ و معاد و نبوت و رسالت، امید شهادت داشته‌اند.
 
قرآن کریم از این راست قامتانِ نستوه با عبارت «کسانی که به قیامت و دیدار خدا، گمان دارند» یاد می‌کند. این تعبیر بدین معنا نیست که آنان به قیامت فقط گمان داشته‌اند، یا «ظنّ» به معنای یقین به کار رفته است، یا در اصول دین، گمان هم کافی است،.
 
 زیرا خدای سبحان مؤمنان را با وصف یقین به آخرت می‌ستاید: ﴿والَّذینَ یُؤمِنونَ بِما اُنزِلَ اِلَیکَ وما اُنزِلَ مِن قَبلِکَ وبِالاءاخِرَةِ هُم یوقِنون) (10) و نیز در آیات فراوانی گمان را برای اثبات یا انکار اصول دین، فاقد هرگونه اثر معرفتی و ارزش علمی می‌داند: ﴿اِنَّ الظَّنَّ لایُغنی مِنَ الحَقِّ شی‏ءا) (11)
 
1- دلیل تعبیر به «ظنّ» درباره مردان با ایمان در آیه مورد بحث، یا در آیات ﴿فَاَمّا مَن اوتِی کِتبَهُ بِیَمینِهِ فَیَقولُ هاؤُمُ اقرَءوا کِتبِیَه ٭ اِنّی ظَنَنتُ اَنّی مُلقٍ حِسابِیَه) (12) که گمان ملاقات با خدا و حساب خویش را مطرح فرموده است.
 
2-  یا در آنجا که فرموده است که آیا کم فروشها گمان نمی‌کنند که قیامتی هست: ﴿اَلا یَظُنُّ اُولئِکَ اَنَّهُم مَبعوثون ٭ لِیَومٍ عَظیم) (13) احتمالات یاد شده نیست، بلکه خدای سبحان در صدد بیان این حقیقت است که اگر کسی به قیامت گمان داشته باشد، می‌کوشد تا وارسته باشد، زیرا مظنون به قدری قوی است که به این ظنّ، اثر یقین را می‌دهد،
 
 
3- پس اگر خدای سبحان در آیه‌ای خاشعان را با صفت یقین به آخرت می‌ستاید (14) ، در جای دیگر آنان را با وصف گمان به آخرت معرفی می‌کند: ﴿واستَعینوا بِالصَّبرِ والصَّلوةِ واِنَّها لَکَبیرَةٌ اِلاّعَلَی الخشِعین ٭ اَلَّذینَ یَظُنّونَ اَنَّهُم مُلقوا رَبِّهِم واَنَّهُم اِلَیهِ رجِعون) (15)
 
برای آن است که قیامت آن قدر مهم است که گمان به آن، اثر یقین را دارد، چنان‌که انسان از مایع نوشیدنی که گمان سمّی بودن دارد (نه یقین)، به حتم می‌پرهیزد، زیرا در صورت سمّی بودن احیاناً با مرگ روابه‏رو خواهد شد.
 
ازداستان طالوت به مردم فلسطین آموختیم  که یقین به قیامت و ظن پیروزی، حتی در سخت‌ترین شرایط، می‌تواند به نیروی محرکه‌ای قدرتمند تبدیل شود. آن‌ها با الگوگیری از یاران طالوت، با وجود همه سختی‌ها، به مبارزه خود ادامه می‌دهند و به پیروزی نهایی امیدوارند."
 
بحث روایی تفسیر روایی آیه (کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ)
گروه‌های کوچک که به خواست خدا، بر گروه‌های بزرگ پیروز شدند»
 
1. شمار اندک پایداران
عن أبی بصیر عن أبی جعفر(علیه‌السلام) فی قول الله: ﴿اِنَّ اللهَ مُبتَلیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنهُ فَلَیسَ مِنّی﴾، فشربوا منه إلاّ ثلثمائة و ثلثة عشر رجلاً؛ منهم من اغترف و منهم من لم یشرب؛ فلمّا برزوا قال الذین اغترفوا: ﴿لاطاقَةَ لَنَا الیَومَ بِجالوتَ وجُنودِه﴾ و قال الذین لم یغترفوا: ﴿کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثیرَةً بِاِذنِ اللهِ واللهُ مَعَ الصّبِرین) (16)
 
ابوبصیر از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت کرده است که در تفسیر آیه قرآن: «خداوند شما را با نهری آزمایش می‌کند و هر کس از آن بنوشد، از ما نیست» (17)
 
فرمودند:مردم از آن آب نوشیدند به جز سیصد و سیزده نفر. برخی از آن‌ها کمی آب برداشتند و برخی دیگر ننوشیدند. وقتی از آن مکان دور شدند، کسانی که آب برداشته بودند گفتند:
 
«امروز ما تاب مقابله با جالوت و سپاه او را نداریم.» اما کسانی که آب ننوشیده بودند، گفتند: «چه بسیار گروه کمی که به اذن خدا بر گروه کثیری پیروز شده‌اند. و خداوند با صابران است.»
  
روی عن أبی عبدالله(علیه‌السلام) أنّه قال: القلیل الّذین لم یشربوا و لم یغترفوا ثلثمائة و ثلثة عشر رجلاً؛ فلمّا جاوزوا النهر و نظروا إلی جنود جالوت، قال الذین شربوا منه: ﴿لاطاقَةَ لَنَا الیَومَ بِجالوتَ وجُنودِه﴾ و قال الّذین لم یشربوا: ﴿رَبَّنا اَفرِغ عَلَینا صَبرًا وثَبِّت اَقدامَنا وانصُرنا عَلَی القَومِ الکفِرین) (18)
 
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: تعداد کمی که از آب ننوشیدند و حتی مقداری از آن را در دست نگرفتند، سیصد و سیزده نفر بودند.
 
 وقتی از نهر گذشتند و به سپاه جالوت نگاه کردند، کسانی که از آب نوشیده بودند گفتند: «امروز ما تاب مقابله با جالوت و سپاهیانش را نداریم.» اما کسانی که آب ننوشیده بودند گفتند: «پروردگارا! بر ما صبری قرار ده و قدم‌های ما را ثابت بدار و ما را بر کافران پیروز گردان.»
 
شمار اندک پایداران سپاه طالوت که نه تنها آب ننوشیدند، بلکه لبی هم با آب تر نکردند، 313 نفر بودند. هنگامی که این گروه و دسته‌ای دیگر که مشتی از آب نوشیدند، از نهر گذشتند و به سپاه جالوت رسیدند،
 
 آنان که مشتی از آب نوشیده بودند، از سپاه عظیم جالوت وحشت کردند و گفتند که توانایی رویارویی با آنان را ندارند؛ امّا آن گروه اندک که از آزمون آب سربلند بیرون آمده بودند، از کمی عده نهراسیدند و گفتند که بسا گروهی اندک که به اذن خداوند و با پایمردی بر سپاه عظیم چیره شدند؛ آن‌گاه از خدا صبر، استقامت و ثَبات قدم در برابر لشکر کفر طلبیدند.
 
پیوند بین داستان‌های تاریخی مانند طالوت و جالوت و رویدادهای معاصر مانند مقاومت فلسطین را نشان می‌دهد. با تأکید بر نقش ایمان، اراده و مقاومت در پیروزی حق بر باطل، این متن به خوبی نشان می‌دهد که این الگو در طول تاریخ تکرار شده است.
 
داستان تکرارشونده‌ی پیروزی حق بر باطل" به طور خلاصه و دقیق این ارتباط را بیان کرده و نشان می‌دهد که پیروزی‌های مقاومت فلسطین، ادامه‌ی همان الگوی پیروزی حق بر باطل است که در تاریخ بارها تکرار شده است.
 
2. ضرورت اطاعت از نبی و وصی
و من کلام لأمیرالمؤمنین(علیه‌السلام): فإنّی حاملکم إن شاء الله! إن أطعتمونی علی سبیل النجاة و إن کان فیه مشقّة شدیدة و مرارة عتیدة؛ و الدنیا حلوة الحلاوة لمن اغترّ بها من الشقوة و الندامة عمّا قلیل؛ ثُمّ إنّی أُخبرکم أنّ جیلاً من بنی اسرائیل أمرهم نبیّهم أن لا یشربوا من النهر؛ فلجّوا فی ترک أمره فشربوا منه إلاّ قلیل منهم؛ فکونوا رحمکم الله من أولئک الذین أطاعوا نبیّهم و لم‏یعصوا ربّهم (19).
 
اشاره: استشهاد امیرمؤمنان(علیه‌السلام) به این آیه برای تشویق مردم زمانش به پیروی از آن حضرت، گویای این حقیقت است که داستانهای قرآن همواره عبرت‌آموز و راهگشاست. همان‌گونه که نقل داستان بنی‌اسرائیل در زمان پیامبر اکرم(صلّی الله علیه وآله وسلّم) برای عبرت آموزی مؤمنان وتشویق مجاهدان به جهاد فی سبیل‌الله بود، در زمان حضرت علی(علیه‌السلام) و در همه ادوار پس از ایشان نیز باید چنین باشد.
 
غرض آنکه طبق حدیث شریفِ حی و طری بودن قرآن حکیم (20) ، این کتاب الهی هماره جریان دارد: «یجری کما یجری الشمس و القمر» (21) و هرگز افول و غروب ندارد، هرچند موارد انطباق و صدق آن در هر عصر و مصر و نسلی دگرگون می‌گردد.
 
پس داستان طالوت و جالوت تنها یک داستان تاریخی نیست، بلکه یک الگوی کلی است که در طول تاریخ تکرار شده و می‌تواند برای درک بهتر رویدادهای معاصر مانند پیروزی‌های حماس مورد استفاده قرار گیرد.
 
3. معمای قرآنی
عن أبی بصیر عن أبی جعفر الباقر(علیه‌السلام) و قد سأله طاوس الیمانی… قال: فأخبرنی عن شی‏ء قلیله حلال و کثیره حرام ذکره الله (عزّوجلّ) فی کتابه؛ قال: نهر طالوت؛ قال الله (عزّوجلّ): ﴿اِلاّمَنِ اغتَرَفَ غُرفَةً بِیَدِه) (22)
 
حرامهای ذاتی، مانند خمر، بین قلیل و کثیر آن فرقی نیست و حرامهای آزمونی، تابع مقدار امتحان در مقطع خاص است. جریان نهرِ طالوت امتحان ویژه خدا با تفاوت بین اغتراف و نوشیدن، یعنی تقریباً بین چشیدن و خوردن بوده است.
 
مقاومت فلسطین نیز به نوعی یک آزمون بزرگ است. مردم فلسطین در شرایط سخت و تحت ظلم و ستم قرار دارند و با این حال به مقاومت خود ادامه می‌دهند. این مقاومت، شباهت زیادی به امتحان نوشیدن آب از نهر دارد. کسانی که در این آزمون موفق می‌شوند، ایمان و اراده‌ی قوی‌تری از خود نشان می‌دهند.
 
4- شعار گروه کوچک
الباقر (علیه السلام)- وَ قَالَ الَّذِینَ لَمْ یَغْتَرِفُوا کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرِینَ.
 
1- امام باقر (علیه السلام) آنان که اصلاً آب ننوشیده ‌بودند، گفتند: کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللهِ وَ اللهُ مَعَ الصَّابِرِینَ.(23)
 
2- امام صادق (علیه السلام) : قَالَ الَّذِینَ لَمْ یَشْرَبُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ:
 
کسانی که از آن آب ننوشیده‌ بودند، گفتند: پروردگارا! پیمانه‌ی شکیبایی و استقامت را بر ما بریز! و قدم‌های ما را ثابت بدار! و ما را بر جمعیّت کافران، پیروز بگردان. (24)(25)
 
در این دو  روایت هم در داستان پیروزی‌های حماس، ایمان و صبر به عنوان عوامل اصلی پیروزی معرفی شده‌اند. کسانی که از آب نهر ننوشیدند، نشان دادند که ایمان قوی‌تری دارند و صبورتر هستند. به همین ترتیب، مقاومت فلسطین نیز بر اساس ایمان و صبر مردم این منطقه استوار است.
 
رمز پیروزی مقاومت اسلامی: درس‌هایی از تاریخ
اگر به همین فرمول، قاعده و الگو با مفاهیم و خصوصیات و عناصر مربوط به آن، دقت و توجه شود، ملاحظه می‌شود که مبارزات مربوط به انقلاب اسلامی، سقوط رژیم طاغوت، تثبیت انقلاب، مقابله با گروهک‌های تجزیه‌طلب و ضد‌انقلابِ داخلی و خارجی و نیز پیروزی در دوران دفاع مقدس، بر اساس چنین الگویی موفق شد.
 
حتی امروز نیز کشورهایی چون یمن با تأکید بر عناصر چنین الگویی است که توانسته‌اند به عنوان فئه‌ای قلیل در مقابل ائتلافی از دشمنان بزرگ مقاومت کنند. جنگ ۳۳ روزه(26) نیز شاهد مثال دیگری است که به تبع چنین الگویی به نفع گروه قلیلی به نام حزب‌الله لبنان و علیه اسرائیل به موفقیت رسید.
 
 جنگ‌های میان غزه و رژیم صهیونیستی (۲۲ روزه،(27) ۵۵ روزه(28) و ۲ روزه(29) نیز مصداق عینی دیگری بر بهره‌گیری از چنین الگویی است که توانست آستانه‌ تحمل اسرائیل را به دو سه روز کاهش دهد و روحیه‌ نیروهای جهادی را به‌شدت تقویت و مضاعف کند:
 
«پس از دیدن پیروزی جوانان حزب‌اللّه و حماس در جنگ‌های ۳۳ روزه، ۲۲ روزه، طریق القدس و شکست و خروج آمریکا بدون هیچ دستاوردی در عراق، امید به پیروزی و آینده، در جوانان عرب مضاعف شده است.»(30)
 
امروز مقاومت، منجر به پیروزیِ فئه‌های قلیل شده و این واقعیتی تلخ برای قدرت‌های کثیر، استکباری و به اصطلاح افسانه‌ای است:
 
«امروز برخلاف سی سال پیش، رژیم صهیونیستی دیگر یک هیولای شکست‌ناپذیر نیست. برخلاف دو دهه پیش، آمریکا و غرب تصمیم‌گیران بی چون و چرا در خاورمیانه نیستند. برخلاف ده سال پیش فناوری هسته‌ای و دیگر فناوری‌های پیچیده برای ملت‌های مسلمان منطقه، دور از دسترس و افسانه‌گون به شمار نمی‌رود.
 
 امروز ملت فلسطین، قهرمان مقاومت است، ملت لبنان به‌تنهایی شکننده‌ هیبت پوشالی رژیم صهیونیستی و فاتح جنگ ۳۳ روزه و ملت ایران پرچمدار و خط‌شکن حرکت به سمت قله‌هاست.»(31)
 
واقعیت آن است که امروز بی‌کفایتی واقعیِ قدرت‌های متکی به اسباب و عناصر مادی در مقابله با فئه‌های قلیلی که عناصر معنوی قدرت را به کمک گرفته‌اند، در صحنه‌ها و عرصه‌های میدانی بر همگان آشکار شده است:
 
«[از جمله] حوادث مهم و تعیین‏کننده‏اى [که] اتفاق افتاده است…شکست شگفت‏آور نظامى و سیاسى اسرائیل در برابر مقاومت اسلامى در جنگ ۳۳ روزه‌ لبنان در سال ۱۴۲۷ هجرى قمرى و ناکامى خفت‏آور رژیم صهیونیستى در جنگ ۲۲ روزه‌ جنایتکارانه‏اش با مردم و دولت قانونى فلسطین در غزه است.
 
اکنون رژیم غاصب که چند دهه با ارتش و تسلیحات خود و با پشتیبانى نظامى و سیاسى آمریکا، چهره‏اى مهیب و شکست‏ناپذیر نشان مى‏داد، دو بار از نیروهاى مقاومت که با اتکای به خدا و مردم، بیش از اتکای به سلاح و تجهیزات مى‏جنگیدند، شکست‏ خورده و با وجود تمرین‌ها و آماده‏سازی‌هاى نظامى و سازمان‌هاى عریض و طویل اطلاعاتى و حمایت بى‏دریغ آمریکا و بعضى از دولت‌هاى غربى و همدستى برخى منافقان جهان اسلام، انحلال و شیب تند سقوط و عدم کفایت خود در برابر موج نیرومند بیدارى اسلامى را ظاهر ساخته است.»(32)
 
در آخرین نمونه‌ کاملاً آشکار و بدون ابهام از مصادیق پیروزی «فئه قلیل بر فئه کثیر» همانا عملیات معجزه‌آسای «طوفان الاقصی» است که توسط گروه بسیار معدودی به نام حماس علیه اشغالگران صهیونیسم اعمال شد و پیروزی قاطع همراه با دستاوردهای بسیار زیادی را به ارمغان آورد.‌
 
 از جمله این دستاوردها، تفکیک بین جریان حق و باطل در دنیا،‌ احیای غرور عربی ـ اسلامی، ضربات سنگین سیاسی، اقتصادی و امنیتی به اسرائیل،‌ افشای چهره‌های خباثت‌آمیز و منافق، سست بودن بنیان رژیم غاصب اسرائیل، تهییج احساسات عمومی مردم دنیا علیه صهیونیست‌ها، تأیید حقانیت مواضع و منطق جمهوری اسلامی ایران و پدیدار شدن قدرت بلامنازع خط مقاومت در منطقه و….است.
 
با این توصیف تا حدودی عوامل، عناصر، شاخص‌ها، مؤلفه‌های کلیدی و چگونگی غلبه‌ فئه ‌قلیل بر فئه ‌کثیر، به استناد آیات قرآن و بیانات حضرت امام خمینی(ره)و حضرت امام خامنه‌ای روشن شده است.
 
سلیمانی: تجسم آیه‌ی "کم من فئه قلیله" در عصر ما
مقام معظم رهبری فرمودند: در این قضیّه[ی شهادت شهید سلیمانی و همراهانش] کار بزرگی انجام گرفت، حادثه‌ی بزرگی انجام گرفت، انقلابی به وجود آمد که دنیا را تکان داد، متحوّل کرد و تاریخ را، مسیر تاریخ کشور را، مسیر تاریخ منطقه را و شاید مسیر تاریخ جهان را -که بعدها قضاوت خواهد شد- تغییر داد.
 
 به کمک الهی با این چشم نگاه کنیم؛ هدایت الهی و دست قدرت الهی را این جور ببینیم در همه‌ی حوادث زندگی‌مان. آن روز دست مردم خالی بود؛ ما امروز بحمدالله دستمان خالی نیست، دستمان پُر است.
 
 ملّت ایران امروز مجهّزند در مقابل زورگویان عالم، لکن تکیه [فقط] به ابزار نظامی نیست؛ ابزار نظامی آن وقتی فایده میبخشد که متکّی باشد به همان ایمان و غیرت دینی؛ آن وقت است که ابزار نظامی اثر میکند، کارگشایی میکند.
 
 این را امروز ما در مقابل جبهه‌ی وسیع دشمن همیشه باید به یاد داشته باشیم؛ اینکه خدای متعال میفرماید «کَم مِن فِئَةٍ قَلیـلَةٍ غَلَبَت فِئَـةً کَثیرَةً بِاِذنِ‌ الله»،(33)
 
مصداقش همین جا است؛ گاهی یک فئه‌ی قلیله‌ای بر یک جبهه‌ی بسیار وسیع و گسترده‌ای، به قدرت الهی پیروز میشود وقتی که متّکی باشد به این ایمان و غیرت دینی.(34)
 
پس شهید سلیمانی و رزمندگان تحت فرماندهی او، مصداق بارز آیه "کم من فئه قلیله غلبت فئه کثیره" هستند. آن‌ها با وجود تعداد کم و امکانات محدود، توانستند بر دشمنانی بسیار قدرتمندتر از خود پیروز شوند. این پیروزی نشان داد که ایمان و اراده، مهم‌ترین عامل پیروزی است و خداوند به کسانی که به او توکل می‌کنند، کمک می‌کند.
 
غزه کوچک الگویی برای آزادگان جهان
مقام معظم رهبری در دیدار آقای هنیه فرمودند: ما قضایای غزّه را به طور دائم رصد میکنیم و احساس سرافرازی میکنیم به خاطر این مقاومت عظیمی که دارد انجام ‌میگیرد؛ مقاومت فوق‌العاده‌ای که دنیا را به تعجّب وادار کرده.
 
دنیا امروز به نفع شما دارد شعار میدهد‌؛ چه کسی باور میکرد ‌که در دانشگاه‌های آمریکا به نفع فلسطین شعار بدهند، پرچم فلسطین را بلند کنند‌؟ اینها اتّفاق افتاده.
 
 پس خیلی از چیزهای ‌دیگر هم ممکن است اتّفاق بیفتد که امروز برای خیلی‌ها باورکردنی نیست. خدای متعال به مادر حضرت موسیٰ دو وعده ‌داد: وَأَوحَینا إِلىٰ أُمِّ موسىٰ أَن أَرضِعیهِ ۖ فَإِذا خِفتِ عَلَیهِ فَأَلقیهِ فِی الیَمِّ وَلا تَخافی وَلا تَحزَنی ۖ إِنّا رادّوهُ إِلَیکِ وَجاعِلوهُ مِنَ المُرسَلینَ؛
 
ما به مادر موسی الهام کردیم که: «او را شیر ده؛ و هنگامی که بر او ترسیدی، وی را در دریا (ی نیل) بیفکن؛ و نترس و غمگین مباش، که ما او را به تو بازمی‌گردانیم، و او را از رسولان قرار می‌دهیم!» ؛(35)
 
این دو وعده بود. بعد [میفرماید]: فَرَدَدناهُ إِلىٰ أُمِّهِ کَی تَقَرَّ عَینُها وَلا تَحزَنَ وَلِتَعلَمَ أَنَّ وَعدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلٰکِنَّ أَکثَرَهُم لا یَعلَمونَ؛(36) ما او را به مادرش بازگرداندیم تا چشمش روشن شود و غمگین نباشد و بداند که وعده الهی حق است؛ ولی بیشتر آنان نمی‌دانند!
 
این وعده‌ای که خدا میخواست مادر موسیٰ بفهمد که حق است، وعده‌ی برگرداندن او نبود؛ ‌او که برگشته بود؛ آن وعده را که دارد می بیند؛ [منظور] آن وعده‌ی دوّمی بود:
 
 وَ جاعِلوهُ مِنَ المُرسَلین؛ برای اینکه مادر ‌موسیٰ باور کند که حالا که این وعده عمل شد ــ که «فَرَدَدناهُ اِلىٰ‌ اُمِّه» است ــ آن وعده هم عمل خواهد شد. ‌وعده‌ی اوّلِ الهی برای شماها تحقّق پیدا کرده؛‌ یعنی «کَم مِن فِئَةٍ قَلیلَةٍ غَلَبَت فِئَةً کَثیرَةً بِاِذنِ الله».(37)
 
شما یک فئه‌ی ‌قلیله‌ای هستید که توانسته‌اید بر فئه‌ی کثیره غلبه پیدا کنید؛ فئه‌ی کثیره آمریکا، ناتو، انگلیس و بعضی‌های دیگر هستند. ‌پس آن وعده‌ی دیگر هم که محو اسرائیل است، قابل تحقّق است: تشکیل فلسطین، من البحر الی النّهر؛ ان‌شاءالله آن ‌روز را هم خواهید دید.‌(38)
 
نتیجه:
یروزی‌های حماس در غزه و مقاومت‌های مشابه در سراسر جهان، نشان‌دهنده‌ی قدرت ایمان، اراده و اتحاد در برابر ظلم و ستم است. این پیروزی‌ها نه تنها برای مردم فلسطین بلکه برای تمامی آزادی‌خواهان جهان الهام‌بخش بوده و نشان داده‌اند که حتی گروه‌های کوچک و کم‌تجهیز نیز می‌توانند با اتکا به ایمان و توکل بر خدا، بر قدرت‌های بزرگ غلبه کنند.
 
تحلیل پیروزی‌های حماس و مقایسه‌ی آن با داستان‌های قرآنی نظیر داستان طالوت و جالوت، نشان می‌دهد که پیروزی حق بر باطل یک وعده‌ی الهی است و در طول تاریخ بارها تکرار شده است. عوامل مختلفی مانند ایمان راسخ، وحدت، مقاومت طولانی‌مدت، حمایت مردمی و بهره‌گیری از تاکتیک‌های هوشمندانه، در این پیروزی‌ها نقش اساسی داشته‌اند.
 
با توجه به تحولات اخیر در منطقه و جهان، می‌توان نتیجه گرفت که مقاومت و پایداری، کلید پیروزی بر ظالمان است. همچنین، این پیروزی‌ها نشان می‌دهد که قدرت‌های بزرگ لزوماً شکست‌ناپذیر نیستند و می‌توان با اتکا به اراده و ایمان، بر آن‌ها غلبه کرد.
 
پی نوشت:
1.آیه 249 سوره بقره
2.تفسیر المیزان ذیل آیه آیه 249 سوره بقره
3.ر.ک: التفسیر الکبیر، مج3، ج6، ص179
4. سوره مائده، آیه 95.
5. سوره مائده، آیه 94.
6. سوره نور، آیه 30.
7. سوره انفال، آیه 75.
8. سوره آل عمران، آیه 28.
9. سوره مائده، آیه 51.
10. سوره بقره، آیه 4.
11. سوره یونس، آیه 36.
12. سوره حاقّه، آیات 19 ـ 20.
13. سوره مطفّفین، آیات 4 ـ 5.
14. سوره بقره، آیات 2 ـ 4.
15. سوره بقره، آیات 45 ـ 46.
16. تفسیر القمی، ج1، ص83؛ تفسیر نور الثقلین، ج1، ص249.
17.بقره/۲۴۹.
18.تفسیر القمی، ج1، ص83؛ تفسیر نور الثقلین، ج1، ص249.
19. الاحتجاج، ج 1، ص 397 ـ 398؛ تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 251.
20. ر.ک: الکافی، ج1، ص192؛ بحار الانوار، ج22، ص476.
21. تفسیر العیاشی، ج1، ص11؛ بحار الانوار، ج89، ص94، 97.
22. الاحتجاج، ج 2، ص 188 ـ 189؛ البرهان، ج 1، ص 524.
23. بحارالأنوار، ج۱۳، ص۴۳۷/ العیاشی، ج۱، ص۱۳۴/ نورالثقلین/ البرهان
24. بقره/۲۵۰.
25. بحارالأنوار، ج۱۳، ص۴۴۱/ نورالثقلین/ البرهان
26.جنگ رژیم صهیونیستی با حزب الله لبنان در سال ۲۰۰۶٫
27. جنگ رژیم صهیونیستی با غزه در سال ۲۰۰۸٫
28.جنگ رژیم صهیونیستی با غزه در سال ۲۰۱۴٫
29. جنگ رژیم صهیونیستی با غزه در سال ۲۰۱۹٫
30. امام خامنه‌ای: بیانات در خطبه‌های نماز جمعه تهران، مورخه ۱۴/۱۱/۱۳۹۰٫
31. امام خامنه‌ای: بیانات پیام ولی‌امر مسلمین به حجاج بیت‌الله‌الحرام، مورخه ۲۴/۸/۱۳۸۹٫
32. امام خامنه‌ای: بیانات در چهارمین کنفرانس حمایت از ملت فلسطین‏، مورخه ۱۴/۱۲/۱۳۸۷٫
33.سوره مبارکه البقرة آیه ۲۴۹
34.بیانات در دیدار مردم قم (۱۳۹۸/۱۰/۱۸)
35. سوره مبارکه القصص آیه ۷
36. سوره مبارکه القصص آیه ۱۳
37. سوره مبارکه البقرة آیه ۲۴۹
38.بیانات در دیدار آقای هنیه رئیس دفتر سیاسی حماس(۱۴۰۳/۰۳/۰۲)
 
منابع:
http://tadabbor.org/?page=tadabbor&SOID=2&AYID=249&TPIV=T2
https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?sid=2&npt=7&aya=249
http://alvahy.com/%D8%A8%D9%82%D8%B1%D9%87/249
https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?sid=2&npt=7
https://wiki.ahlolbait.comآیه 249 سوره بقره
https://library.razavi.ir/quran/fa/355535
https://ito.lib.eshia.ir/13430/1/776
https://article.tebyan.net/243892
http://pasdareeslam.com/45932
https://hawzah.net/7-249
https://eheyat.com/-25