میزگرد «بررسی علل ناکارآمدی پژوهش‌های حوزه زنان»
میزگرد بررسی علل ناکارآمدی پژوهش‌های حوزه زنان با حضور حجت الاسلام هدایت نیا عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و نیره قوی استاد دانشگاه علوم پزشکی و مسئول دبیرخانه حمایت از پایان‌نامه‌های ارشد و دکترا در حوزه علوم انسانی و هنر با همکاری معاونت پژوهش بسیج جامعه زنان در محل خبرگزاری فارس برگزار شد.
در این نشست علل ناکارآمدی پژوهش‌های حوزه زنان و خانواده مورد بررسی قرار گرفت و آسیب‌هایی که باعث ناکارآمدی پایان نامه‌های مرتبط با حوزه زنان می‌شود، مطرح و واکاوی شد.
فارس: با توجه به اینکه ما در حوزه زنان و خانواده مسائل زیادی را در کشور داریم که باید با همت پژوهشگران آسیب شناسی و ریشه‌یابی شوند تا به راهکارهای مفیدی برای حل مشکلات موجود پرداخته شود، چرا پژوهشگران کمتر به سراغ موضوعات حوزه زنان و خانواده می‌روند؟
حجت الاسلام هدایت نیا: حدود 30 علت احصا شده که مربوط به خود پژوهشگر می‌شود، برخی از این آسیب‌ها مشترک میان پژوهشها و پایان‌نامه‌ها است برخی اختصاصی مباحث حوزه زنان و خانواده است. آمار پژوهش‌هایی که در مورد مسائل زن و خانواده صورت می‌گیرد در سال‌های اخیر رشد خوبی داشته است به گونه‌ای که در سایت مراجع علمی حوزه علمیه قم نگاه کردم از 310 عنوان پایان نامه‌ای که در کمیته فقه و حقوق تاکنون ارائه شده است حدود 41 عنوان به مسائل زنان و خانواده مربوط بوده است یعنی چیزی در حدود یک هشتم. این در حالی است که 10 سال پیش وقتی به بنده رساله مراجعه می‌کردند و بنده موضوع زن و خانواده را مطرح می‌کردم عموما اساتید مخالفت می‌کردند که مگر حوزه زن و خانواده ظرفیت رساله‌نگاری هم دارد؟!
فارس: این پایان نامه‌ها پاسخگوی مسائل حوزه زنان بوده است؟
حجت الاسلام هدایت نیا: همین چند روز گذشته نیز به یکی از دانشجویان مباحث زن و خانواده را پیشنهاد دادم که اساتید قبول نکردند و مطرح کردند که این حوزه اشباع شده است، ولی خود این مسئله و نفس این مسئله که توجه به مسائل زن و خانواده در اولویت قرار گرفته و بنده حداقل در هر هفته 12 مورد مراجعه برای این مورد دارم و این تمایل در میان آقایان هم زیاد است و نکته مثبتی است.در دو ماه اخیر 5-4 رساله دکتری در این حوزه مصوب کردیم و نشان می‌دهد به لحاظ کمیّت توجه خوبی صورت گرفته، اما اگر این را در نظر بگیریم به‌صورت نسبی این پژوهشها پاسخگوی مسائل حوزه زنان نبوده که در حقیقت هم این‌گونه است.
فارس: چه آسیب‌هایی در این زمینه وجود دارد که پژوهش‌های حوزه زنان کاربردی نمی‌شود؟
حجت الاسلام هدایت نیا: اولین طبقه آسیب‌هایی است که به شخص پژوهشگر باز می‌گردد که مهم‌ترین آنها عبارتند از ضعف بنیه علمی مجری پروژه که دلایل متعددی دارد. ما در سال‌های اخیر شاهد کمی‌نگری در پذیرش دانشجو هستیم که دلیل آن هم مشخص است به‌عنوان مثال برخی مراکز آموزشی که قبلاً تأسیس شدند از لحاظ مالی به شدت در مضیقه هستند و برای حل این مشکلات در پذیرش دانشجو از فضای رقابتی دست برداشته و در دانشگاه را باز کردند و بدون در نظر گرفتن استانداردهای لازم دانشجو پذیرش کرده‌اند، دانشگاهی که ظرفیت پذیرش دانشجو یا ادامه این رشته تحصیلی را ندارد، حجم بالایی از دانشجو را جذب می‌کند و خدمات تخصصی راهنمایی و مشاوره ارائه نمی‌شود.
علت دوم آموزش محوری در تربیت دانشجو است. فردی که جذب شده است، برنامه‌های آموزشی به گونه‌ای نیست که پژوهشگر تربیت شود و درس و روش تحقیق یک درس صوری و تئوری است به گونه‌ای که زمانیکه این دانشجو به مرحله رسیدن به نگارش پایان‌نامه می‌رسد، نمی‌داند چگونه باید مسئله را بنویسد. اخیراً برخی مراکز پژوهشی دانشجوی دکترای پژوهشی گرفته‌اند، درحالی که در اکثر کشورهای دنیا دانشجوی دکترا با هدف پژوهشی جذب می‌شود.
عدم تمایل نخبگان و نوابغ علمی به رشته‌های علوم انسانی را نیز باید به‌عنوان یک آسیب در نظر بگیریم که چرا این رشته جاذبه‌ای برای نخبگان آموزشی ندارد، ولی تقریباً این روحیه، روحیه غالب است. اگر معدل کسانی را که در رشته‌های علوم انسانی تحصیل کرده بودند را بررسی کنیم می‌توانیم متوجه شویم که آیا با میل خودشان وارد این رشته‌ها شده‌اند یا خیر؟ از طرف دیگر عدم تسلط به زبان‌های غیر از فارسی نیز مانع جامع بودن بسیاری از پژوهشها می‌شود چراکه اغلب پژوهشگران ما چون توانایی ندارند در انتقال ادبیات علمی به دنیای خودمان هم مشکل داریم، مثلاً اگر اندیشه‌های فمینیستی را بخواهیم به زبان خودمان برگردانیم و آن را مورد انتقاد قرار دهیم،ما همیشه عقب‌تر از ادبیات روز دنیا هستیم و به‌دلیل همین مشکل زبانی که عرض کردم.
فارس: اگر پژوهشگران حوزه زنان بخواهند برخی کلیدواژه‌های این حوزه را از اینترنت جست و جو کنند آیا منابع اینترنتی ما برای استفاده غنی هستند؟
حجت الاسلام هدایت نیا: به نکته بسیار مهمی اشاره کردید، سرعت پایین اینترنت از مسائل و مشکلات اساسی است که انسان را بیچاره می‌کند. فقدان مهارت استفاده از منابع نرم‌افزاری هم باید به آن اضافه کرد. در مسئله زن و خانواده یک مشکل جدی دیگر نیز وجود دارد و آن اینکه برخی کلیدواژه‌ها را اگر در اینترنت جستجو کنید، اساساً اطلاعات مربوط به آن موضوعات در دسترسی شما قرار ندارد و این هم آسیب دیگری است که با آن مواجه هستیم. مدرک‌گرایی یا تلاش برای ترفیع رتبه علمی اعضای هیأت علمی هم که بیش‌تر جنبه انگیزشی دارد.
با این شرایط طرف دنبال موضوعاتی می‌گردد که راحت‌تر و سریع‌تر کار او به نتیجه برسد و از این مرحله عبور کند و قصدش این نیست که کار علمی به جامعه تحویل بدهد، بلکه بیش‌تر قصدش این است که زودتر از این مرحله عبور کند. این قضیه یک آسیب جدی دیگر وجود دارد و آن مشکلات مالی و فقدان آسودگی خیال است، چون فکر پژوهشگر آرام نیست که با خیال راحت در کتابخانه بنشیند و به مسئله فکر کند. در مسئله‌یابی پژوهشی مشکلات جدی داریم.
شاید مهم‌ترین بخشی که در این قسمت است این است که اغلب موضوعات ما کلی است. ما موضوع‌محوریم نه مسئله محور، موضوعی که می‌شود برایش چند جلد کتاب تألیف کرد در یک کار خلاصه می‌شود که نتیجه کار گزارشی خواهد بود، چون موضوع کلی و گسترده است اما باید در یک محدوده زمانی و با یک حجم تعریف شده کار را انجام دهد و مراکز علمی هم چندان تمایل ندارند مسئله‌محور باشند، بدیع نبودن موضوع انتخابی در موضوعات رساله‌ها و اینکه موضوع تازه و بدیع به ندرت پیدا می‌شود که دلیل آن ارتباط ضعیف پژوهشگر با اساتید راهنما یا عدم آگاهی از ادبیات علمی موجود است. بنابراین نتیجه این کار تحقیقی نخواهد بود تألیف می‌شود و صفحاتی از کتاب‌های مختلف جمع‌آوری می‌شود که حرف تازه‌ای در آن وجود ندارد و گره‌ای از مشکلات باز نمی‌کند.
از سوی دیگر در موضوعاتی که به‌عنوان رساله پذیرفته می‌شود نیز ذوق و علم اساتید بسیار تأثیرگذار و تعیین‌کننده است، در راهنمایی و مشاوره مشکلات عدیده‌ای وجود دارد، فقدان دسترسی به اساتید متخصص در حوزه زن و خانواده، در حوزه مباحث فقه و حقوق زن و خانواده افرادی که بالفعل بتواند خدمات مشاوره ارائه دهند، تعدادشان زیاد نیست و به همین دلیل کسانی عهده‌دار این موضوع هستند که اشراف به موضوع ندارند. به همین دلیل میان موضوع انتخابی و اساتید راهنما و مشاوره‌ای که تعیین شد، هیچ تناسبی وجود ندارد و اغلب مراکز آموزشی دانشجو را ملزم کردند که استاد راهنما و مشاور هر دو باید از خود آن دانشگاه باشند. به این دلایل دست‌یابی به استاد راهنما و مشاور توانمند برای پژوهشگر سخت است. در بخش حمایت پژوهشی بدون بزرگنمایی باید بگویم ما از پژوهشگران‌مان هیچ حمایتی انجام نمی‌دهیم.
گاهی شما تلاش می‌کنید زمینه‌های حضور در مجامع بین‌المللی را فراهم کنید، اما حمایتی که باید بشود به لحاظ مالی و اداری حمایت لازمی صورت نمی‌گیرد.
دوم دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی داخلی و خارجی، روش مناسب پژوهش، عدم آشنایی پژوهشگر با روش پژوهشی، سنت‌گرایی علمی نیز یکی دیگر از آسیب‌هاست.
مدرک‌فروشی یکی دیگر از آسیب‌هاست، به‌راحتی در اطراف دانشگاه‌ها آگهی این موارد دیده می‌شود و بدون پرده این اتفاق می‌افتد که انگیزه‌ها را به شدت سلب می‌کند و از سوی دیگر گسست مراکز اجرایی و علمی نیز از جمله آفت‌هاست که باعث می‌شود دستگاه‌های اجرایی از پروژه‌ها استفاده نکنند.
فارس: به گسست میان دستگاه‌های اجرایی و مراکز علمی اشاره کردید آیا این گسست باعث می‌شود که پایان نامه‌ها و پژوهش‌های حوزه زنان کاربردی نشود و سال‌ها در بایگانی‌ها بماند یا اینکه پژوهش های انجام شده قابلیت اجرایی شدن را ندارند؟
نیره قوی: باید در تبیین وضعیت موجود شناخت درستی داشته باشیم که ببینیم این آسیب‌ها چقدر توانسته مانع از کاربردی شدن پایان نامه‌ها و پژوهش ها در حوزه زنان باشد و مهم‌تر از آن اینکه کدام از آسیب‌ها قابلیت آسیب‌زدایی دارد. در تشریح وضعیت موجود باید گفت به‌طور کلی اساساً هدف از تدوین پایان‌نامه‌ها در مقطع دکترا این بود که مشکلی از جامعه برداشته شود و هدفمند باید تدوین شود تا یک قدم بر پیشرفت علمی کمک کند یا ما را به مسئله‌شناسی و کشف راه حل نزدیک کند.
در سایر رشته‌ها نیز آسیب داریم، اما با حوزه زنان و خانواده و علوم انسانی بسیار متفاوت است، باید ببینیم با توجه به فضای موجود چگونه می‌توانیم این هدف علمی را جامعه عمل بپوشانیم و چرا در برخی از رشته‌ها از آن دور می‌شویم؟ جایگاه علوم انسانی باید خوب شناخته شود، چون یک جایگاه اصلی است و فکر و اندیشه جامعه، اندیشه حاکم بر جامعه از علوم انسانی نشأت می‌گیرد و حتی تعیین کننده مسیر جامعه به واسطه علوم انسانی باید باشد.
این جایگاه در کشور ما تحت‌الشعاع قرار گرفته که برمی‌گردد به نظام سیستم آموزشی ما، در دبیرستان‌ها هر کسی نمره پایین‌تری دارد و به نظر معلمان استعداد پایین‌تری دارد به علوم انسانی سوقش می‌دهند. این دانشجو وارد دانشگاه می‌شود و ما تولید علم را از مقطع دکترا انتظار داریم. علوم انسانی که باید جایگاه رفیعی داشته باشد و موتور محرک جامعه باشد، جایگاه خود را گم کرده است. باید دید این قرار نگرفتن علوم انسانی در جایگاه خود چه آسیبی دارد؟
فارس: چه موانعی باعث شده است که حوزه علوم انسانی و بازهم بالاخص حوزه زنان و خانواده در جایگاه اصلی خود قرار نگیرد؟
قوی: از جمله مهم‌ترین موانع این است که موضوع آنها متناسب با اولویت‌ها و نیازها و راهبردها در جامعه نیست، ما نقشه جامع علمی کشور، نقشه مهندسی فرهنگی کشور و شورای تحول در علوم انسانی را داریم و این مراکز باید جایگاه علوم انسانی را تبیین کنند. شاید این مراکز کار خود را در تدوین سندها خوب انجام داده باشند، اما اینکه آیا موضوعات به سمت اولویت‌ها سوق داده می‌شوند یا خیر نیز مهم است، مسلماً این‌گونه نیست، حتی اگر دانشجویی پیدا شود که اولویت را متوجه شود دانشگاه چقدر از او حمایت می‌کند، قطعاً آنجا نیز موانع زیادی وجود دارد، از همه اساسی‌تر وقتی در علوم انسانی دنبال ناکارآمدی پایان‌نامه‌ها می‌گردیم باید ببینیم نوع نگاه ما به ورود دانشجوی دکترا به این رشته چه بوده است؟
نگاه کمیّت‌گرایی دانشجویی در دانشگاه‌ها آیا دانشجویان متناسب با علاقه خود وارد دانشگاه‌ها می‌شوند یا خیر؟ این نامناسب بودن شیوه‌های جذب تبعاتی به دنبال دارد. شورای تحول‌بخشی است که در کار گروه تخصصی زن و خانواده این تلاش را دارد که فرآیند جذب و ورود دانشجو را اصلاح کند، زمانی که دانشجو در این رشته درس می‌خواند با این اطلاعات وارد مقطع دکتری می‌شود اگر مبانی ضعیف باشد حالا می‌خواهد محتوایی را تولید کند، فکر می‌کنم خیلی جای سؤال نیست که چرا این محتوا ناکارآمد است و این رساله دکترا کپی‌برداری و عاریه‌برداری می‌شود.
فارس: پیشنهاد شما برای کاربردی شدن پژوهشها و پایان‌نامه‌های حوزه زنان چیست؟
قوی: اینکه ناکارآمد است درست است اما نباید به‌صورت کلی گفت همه پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها ناکارآمد هستند، اما در برخی از رسانه‌های دکترا کارهایی هم تولید می‌شود که قابل تأمل است، اما مهم‌ترین کاری که هست این است که باید موانع را برداریم و برداشتن این موانع درمورد جذب، حمایت و محتوا می‌تواند مؤثر باشد.
مقام معظم رهبری جمله‌ای دارند مبنی بر اینکه عمل‌گرا شدن و کارآمد شدن پژوهش و تحقیق در کشور چه از سوی اساتید و برگزیدگان و چه از سوی دانشجویانی که در دانشگاه هستند و پایان‌نامه‌ها را می‌نویسند مدنظر قرار گیرد. این پایان‌نامه‌ها وقتی نوشته می‌شود با رتبه‌های علمی خوب که قابل قبول اساتید هم بوده است، ایشان خطاب به مسئولان می‌پرسند؟ شما برای این پایان‌نامه‌ها و برای کارآمد شدن آنها چه کردید؟
در این ارتباط به نظر می‌رسد با توجه به جایگاه علوم انسانی اقداماتی که انجام شده از این قرار است بعد از فرمایش مقام معظم رهبری مبنی بر ضرورت عملیاتی شدن و نگاه اجرایی و کاربردی کردن پایان‌نامه‌ها، در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تبع آن در شورای تحول در علوم انسانی اقداماتی انجام شد، مبنی بر اینکه حمایت‌هایی از پایان‌نامه‌های علوم انسانی انجام بگیرد، اما با توجه به اینکه یکی از رشته‌های محوری رشته‌های مرتبط با زنان و خانواده است. بر این اساس دبیرخانه‌ای در زیر مجموعه شورای عالی و شورای تحول در پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی تشکیل شد که حمایت از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکترا در علوم انسانی را بر عهده دارد.
تاکنون اقداماتی که انجام شده از این قرار است که پایان‌نامه‌ها در 8 رشته علوم سیاسی، علوم تربیتی، حقوق، مدیریت، هنر، روانشناسی و الهیات و اقتصاد مورد حمایت قرار گرفته‌اند، اخیراً براساس مصوبه شورای سیاست‌گذاری حمایت از پایان‌نامه‌های ارشد و دکترا در پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی کار گروه مطالعات زنان و خانواده را تشکیل دادیم و این کار گروه در هفته پژوهش کار خود را آغاز کرد.
در اولین اقدام قریب به 300 موضوع در حوزه زنان و خانواده را احصا کردیم که شاید نتوان ادعا کرد همه آنها بدیع و مسئله‌محور است، اما لازم است که در این زمینه‌ها کار شود. این کار گروه به این شکل از پایان‌نامه‌ها حمایت می‌کند که در مقطع دکترا کار هدایتی ما این است که بعد از اینکه پروپزال خود را به کار گروه می‌فرستند پس از بررسی موضوع و روش، اساتید هدایتی تصمیم می‌گیرند اصلاحات انجام شود و در بحث حمایت مالی نیز 6 میلیون تومان را شورا برای حمایت از پایان‌نامه‌های دکترا و 2 میلیون تومان برای پایان‌نامه‌های ارشد در نظر گرفته است که به صورت بلاعوض داده می‌شود و دبیرخانه چشم‌داشتی ندارد.
فارس: چه پایان‌نامه‌هایی مورد حمایت قرار می‌گیرند؟
قوی: اینکه آن پایان‌نامه باید جزو اولویت‌های نظام باشد و در یک محور دیگر از استقراء نه چندان کامل از بیانات مقام معظم رهبری می‌توانیم بسیاری از فرمایشات ایشان را به عناوین پایان‌نامه در مقطع دکترا تبدیل کرد. به‌عنوان مثال مقام معظم رهبری فرمایش‌شان این بود که حضور و مشارکت زن در نظام جمهوری اسلامی در مشارکت‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی براساس اصل 20 و 21 قانون اساسی ما، هیچ مشکلی ندارد و نظام باید کمک کند که زن در این جایگاه قرار گیرد. همین یک جمله می‌تواند موضوع صدها پایان‌نامه باشد. در بخش استقلال که ما آمدیم نگاهی داشتیم که اشتغال زن گسترش پیدا کند و به لحاظ کلی آمار می‌دهیم که دانشگاه‌ها پر شده است، آیا آسیب‌زا به حوزه خانواده نبوده است. درحالی که شروط حضور زنان در اجتماع عفاف و حفظ حریم خانواده است آیا این فرآیند طی شده، در دو، یا سه دهه اخیر همین بوده یا این شروط را کنار گذاشتیم یا خیر؟
اولویت‌های حمایتی پایان‌نامه این است که نیازها و اولویت‌های نظام باشد و موضوع دیگر بحث نقش خانواده به‌صورت استقلالی و نقش زن و خانواده در پیشبرد اهداف نظام از جمله اقتصاد مقاومتی است که بسیار برای ما اهمیت دارد. بحث سبک زندگی هم از موضوعاتی است که می‌توانیم نقش زن و خانواده را در این موضوع بسیار تشریح کنیم.
پیدا کردن خلاءهای قانونی در بحث زن و خانواده نیز بسیار مهم است، پیدا کردن این خلاء‌ها باید صورت بگیرد. آسیب‌هایی که در جامعه داریم بحث طلاق و.... باید در پژوهشها در نظر گرفته شود.
همین جا اعلام آمادگی می‌کنیم که از پایان‌نامه‌هایی که در این محورها باشد حمایت می‌کنیم و به زودی نیز کتابچه موضوع زنان و خانواده به را تولید می‌کنیم در اختیار دانشگاه‌ها، دانشجویان و اساتید قرار می‌دهیم. اگر دانشجویان و اساتید بخواهند با دبیرخانه مرتبط شوند به سایت SHRP.IR می‌توانند مراجعه کنند و فرم مورد نظر را پر کنند و از حمایت برخوردار شوند.
