سهم پژوهش از بودجه صرفاً نیم درصد است
به گزارش خبرگزاری بسیج، دیدار اخیر رهبر معظم انقلاب با اساتید دانشگاه و تأکید مجدد معظم له بر لزوم افزایش شتاب رشد علمی کشور یکی از برجسته‌ترین نکات این دیدار بود. تأکیدی که ایشان در بازه زمانی کمتر از یک سال ۳ بار بیان داشته‌اند. ایشان در ۱۳ تیرماه ۹۴ و ۲۰ آبان ماه ۹۴ نیز بر این امر تأکید داشتند. رهبر معظم انقلاب ضمن اشاره به افزایش نرخ رشد علمی کشور و اشاره به تعابیری که جهانیان از رشد علمی کشور داشته‌اند بر کاهش شتاب رشد علمی انتقاد کردند و این امر را از مسئولان و اساتید مطالبه کردند.
در همین راستا گفتگویی را با دکتر وحید احمدی، معاون علمی و پژوهشی وزیر علوم، تحقیقات و فناوری داشته‌ایم که به بررسی ابعاد مختلف این مطالبه گری پرداختیم. او نخست با اشاره به برخی آمار‌ها که بیانگر نرخ رشد علمی کشور است، گفت: ما در خصوص رشد علمی و توسعه علمی چند معیار را به‌عنوان استانداردهای بین‌المللی پذیرفته‌شده داریم. برخی از این معیار‌ها شامل تعداد مقالات، کیفیت مقاله‌ها، دیپلماسی علمی، میزان ارتباط علمی، تعداد ثبت اختراعات یا اصطلاحاً پتنت‌ها و میزان نفوذ و تأثیر پژوهش در اقتصاد و توسعه کشور می‌شوند. قبل از توضیح درباره شتاب رشد علمی و عوامل مرتبط با کاهش آن لازم است توضیحاتی را در مورد این شاخص‌ها بدهیم.
طبق گزارش‌های پایگاه‌های بین‌المللی در تمامی زمینه‌های علمی و پژوهشی پیشرفت داشته‌ایم
ازلحاظ جایگاه بین‌المللی از بعد تعداد مقاله طبق آمار پایگاه Scopus از سال ۲۰۱۳ که در جایگاه ۱۸ جهانی قرار داشتیم هم‌اکنون به جایگاه ۱۶ رسیده‌ایم. همچنین در منطقه رتبه اول را دارا هستیم. طبق آمارهای پایگاه‌ها ISI در سال ۲۰۱۳ رتبه ۲۱ جهانی را داشتیم که الآن به رتبه ۲۰ رسیده‌ایم و در منطقه نیز رتبه دوم راداریم.
مسئله دیگری که باید موردبررسی قرار گیرد تعداد مقالات ازلحاظ رتبه استنادی است. این را باید در نظر داشت که مقالات زمانی ارزش پیدا می‌کنند که به آن‌ها ارجاع شده باشد. رتبه‌ای که ما در پایگاه ISI و حتی Scopus داریم از ۲۴ به ۲۲ رسیده‌ایم. همچنین در تولید مقالات یک درصد بر‌تر دنیا از سال ۲۰۱۱ که سهم ما در دنیا ۵۷ صدم درصد بوده به ۱ و ۴۲ صدم درصد رسیده‌ایم. برخی دیگر از پیشرفت‌های ما طبق گزارش پایگاه ISI در رشته‌هایی مثل مهندسی شیمی بوده است که در ۲۰۱۱ رتبه ۸ بودیم و الآن رتبه ۳ هستیم.
در نانوتکنولوژی در ۲۰۱۱ رتبه ۹ را داشتیم و الآن رتبه ۶ هستیم. در سلول‌های بنیادی در سال ۲۰۱۱ رتبه ۱۸ بودیم و الآن رتبه ۱۳ هستیم، در فیزیک هسته‌ای رتبه ۱۵ بودیم و الآن رتبه ۱۴ هستیم که البته ۲۰۱۲ به رتبه ۱۶ نزول کردیم ولی دوباره برگشتیم به رتبه ۱۴، در مکانیک در سال ۲۰۱۱ رتبه ۸ بودیم و الآن به رتبه ۵ رسیده‌ایم. در پلیمر رتبه ۹ بودیم و الآن رتبه ۸ را دارا هستیم.
ازنظر تعداد دانشگاه‌های ایران در یک درصد دانشگاه‌های بر‌تر دنیا طبق گزارش پایگاه لایدن هلند ما در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ دانشگاهی در لیست یک درصد دانشگاه‌های بر‌تر دنیا نداشتیم درحالی‌که هم‌اکنون ۱۴ دانشگاه ما در این لیست قرار دارند. همچنین در پایگاه usnews که یکی دیگر از پایگاه‌های معتبر در رتبه‌بندی دانشگاه‌های بر‌تر دنیا است ما تا سال ۲۰۱۳ دانشگاهی نداشتیم ولی الآن ۸ دانشگاه ما جزء این لیست هستند.
ازنظر تعداد دانشمندان ایرانی جزء لیست دانشمندان یک درصد بر‌تر دنیا بازهم ما قبلاً دانشمندی را نداشتیم اما در سال ۲۰۱۵، ۲۰۰ نفر از دانشمندان ما در این لیست حضور دارند. این آمار‌ها نشان می‌دهد که رشد نسبی ما خوب بوده است.
برای افزایش شتاب رشد علمی نیاز به زمان‌داریم/ بعد از کشورهای روسیه، هند و چین بالا‌ترین نرخ رشد را داشته‌ایم
حال با این تفاسیر وقتی رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند که شتاب رشد علمی کاهش پیدا نموده است به این منظور است که ما تا یک بازه زمانی شیب رشدمان خوب بوده است اما دچار افت شده‌ایم. به‌طور مثال در نظر بگیرید که اگر ما در سال ۲۰۰۵ پنج هزار مقاله علمی داشته‌ایم و این رقم در سال ۲۰۰۶ به ۱۰ هزار مقاله رسیده باشد شیب رشد صددرصدی داشته‌ایم؛ اما حالا وقتی ما ۴۰ هزار مقاله علمی داریم طبیعی است که در یک بازه زمانی کوتاه نمی‌توانیم تولید ۴۰ هزار مقاله علمی دیگر داشته باشیم. البته این به این منظور نیست که نخواسته باشیم بلکه مطلوب ما این است که بتوانیم این شیب صددرصدی را داشته باشیم اما در نظر داشته باشید زمانی که رتبه ما بالا می‌رود جلو افتادن از رقبا سخت‌تر می‌شود.
طبق آمارهای Scopus درباره درصد افزایش نرخ رشد علمی کشور‌ها در سال ۲۰۱۴-۲۰۱۵ مابعد از کشورهای روسیه، هند و چین بالا‌ترین درصد نرخ رشد علمی را داشته‌ایم. این در حالی است که طبق همین آمار‌ها نرخ رشد کشورهایی مانند آلمان و کانادا یا صفر است و یا منفی است. خوب این رتبه‌بندی‌ها از گذشته تا به امروز نشان می‌دهد که ما تا رسیدن به رتبه چهارم در افزایش نرخ رشد علمی توانا بوده‌ایم، اما حالا پیش افتادن از رقبایی مانندِ روسیه و چین سخت‌تر است. این‌یک مطلب است که کار ما را برای افزایش شتاب رشد علمی سخت می‌کند.
نمایه نشدن مجلات علمی و پژوهشی داخلی در پایگاه‌های بین‌المللی شتاب رشد علمی را کاهش می‌دهد
مطلب دیگر مربوط به تولید مقالات است. از ۱۲ سال پیش که نهضت رشد علمی کشورمان شروع شد تأکید بر این بود که مقالات زمانی ارزش پیدا می‌کند که در پایگاه ISI قرار گیرد. این موضوع باعث می‌شد که عمده تلاش دانشجویان و اساتید ما برای تولید مقالات برای پایگاه ISI باشد. این مسئله باعث شد که تولید مقالات در آن زمان افزایش یابد و شتاب رشد علمی کشور در وضعیت مطلوب قرار گیرد.
اما در سال ۸۹-۹۰ این آیین‌نامه برای چند منظور تغییر کرد. یکی از این تغییرات که باهدف افزایش درجه علمی کشور بود این بود که برای ارتقاء مجلات داخلی مقالات علمی و پژوهشی را بپذیریم و چاپ نماییم. این در شرایطی است که تمامی مجلات علمی و پژوهشی ما در پایگاه‌های بین‌المللی نمایه نمی‌شود. جالب است بدانید که از ۱۲۰۰ مجله علمی و پژوهشی ما در کشور تنها ۴۰ مجله ما در پایگاه‌های بین‌المللی نمایه می‌شوند؛ بنابراین اگر ما در این مجلات مقالات تولیدی داریم به دلیل نمایه نشدن جزء پیشرفت علمی ما منظور نمی‌شوند؛ اما این بدین منظور نیست که ما پیشرفت علمی نداشته‌ایم، ولی چون آمارهای رسمی را پایگاه‌های بین‌المللی اعلام می‌کنند این قبیل موارد دیده نمی‌شود.
مشکلات مالی و عدم‌حمایت‌های مالی باعث کاهش شتاب رشد علمی می‌شود
مسئله بعدی که از عوامل کاهش شتاب رشد علمی کشور لحاظ می‌شود مشکلات مالی است. مشکلات مالی در وهله نخست باعث می‌شود که مانتوانیم حمایت کافی از دانشجویان و اساتید در همایش‌های بین‌المللی داشته باشیم؛ بنابراین درصدی از مقالات ما که مربوط به اجلاس‌های بین‌المللی است نیز کاهش پیدا می‌کند. ما تا ۲۰۱۱، ۱۵ درصد مقالاتمان مربوط به اجلاس‌های بین‌المللی بوده است؛ اما این درصد به دلیل نبود اعتبار کافی و مشکلات مالی شروع به افت کرده است. نتیجه این مشکلات این است که نرخ درصد مقالات ما در این اجلاس‌ها به ۳ درصد رسیده است.
با توجه به مشکلاتی که عنوان کردم باعث شده است که شتاب رشد علمی کشور کاهش پیدا کند نه اینکه ما کلاً رشد علمی‌مان افت پیداکرده باشد؛ اما مسلماً هدف ما پاسخ به دغدغه رهبر معظم انقلاب است که بتوانیم شتاب رشد علمی کشور را در حالت مطلوب حفظ نماییم که این مسئله مطلوب ما نیز است. این مسئله در حالی است که ایشان در همین صحبت‌های اخیرشان با اساتید دانشگاهی این‌گونه عنوان می‌کنند که طبق گزارش‌های دریافتیمان ایران ازنظر رشد علمی با تعابیری چون ایران قدرت نوظهور، پیشرفت‌های ایران خیره‌کننده است عنوان‌شده است؛ بنابراین دغدغه رهبر معظم انقلاب در این است که بتوانیم در تمامی ابعاد این پیشرفت‌ها را داشته باشیم و این رشد ادامه داشته باشد.
سهم کم مقالات حوزه علوم انسانی کاهنده شتاب رشد علمی است
لازم به ذکر می‌دانم که یکی دیگر از مسائلی که مرتبط با افزایش شتاب رشد علمی کشور است را عنوان کنم. بحث حوزه علوم انسانی نزدیک به ۴۷ درصد از نظام آموزش عالی را تشکیل می‌دهد. در حوزه علوم انسانی ازنظر تعداد مقالات در داخل کشور وضعیت مطلوبی راداریم به‌گونه‌ای که بعد از علوم پزشکی بیشترین تعداد مقالات مربوط به این حوزه است؛ اما این سهم در دنیا کم است و باعث شده است که سهم ما از تعداد مقالات دنیا کم شود. هم‌اکنون سهم علوم انسانی از مقالات بین‌المللی ما نزدیک به ۵ درصد است درحالی‌که باید ۵۰ درصد از سهم مقالات بین‌المللی ما مربوط به این حوزه باشد. به همین منظور راهکارهایی را برای افزایش شتاب رشد علمی کشور در نظر گرفته‌ایم که شامل این موارد می‌شود:
1. ارتقاء مجلات داخلی جهت نمایه شدن در پایگاه‌های بین‌المللی
به همین منظور یکی از اهدافی که در راستای افزایش شتاب رشد علمی کشور داریم مربوط به ارتقاء کیفیت مجلات داخلی است. ما تلاش داریم با هزینه کردن و آموزش‌های کافی و کسب استانداردهای بین‌المللی تعداد مجلات نمایه شده در پایگاه‌های بین‌المللی را افزایش دهیم.
2. افزایش اعتبارات پژوهشی و شرکت در اجلاس‌های بین‌المللی
یکی دیگر از راهکارهای ما در جهت افزایش شتاب رشد علمی کشور افزایش اعتبارات پژوهشی است. همان‌طور که می‌دانید طبق برنامه پنجم توسعه باید سهم اعتبارات پژوهشی از سهم تولید ناخالص ملی ۳ درصد باشد؛ اما متأسفانه به دلیل مشکلات اقتصادی و برنامه‌ریزی این سهم هم‌اکنون کمتر از نیم درصد است. متأسفانه اعتبار خاصی برای پژوهش در نظر گرفته نمی‌شود. ما امیدواریم با کمک‌های دولت محترم بتوانیم این سهم را در سال ۹۵ به یک درصد برسانیم. ما امیدواریم با تأمین اعتبار لازم برای حوزه پژوهش بتوانیم اساتید و نخبگان را برای شرکت در اجلاس‌های بین‌المللی حمایت کنیم، همچنین بتوانیم اجلاس‌های بین‌المللی مشترک برگزار نماییم تا به شیب رشد علمی مطلوب برسیم.
3. همکاری سایر دستگاه‌ها و نهاد‌ها جهت تأمین اعتبارات لازم
ما طبق چشم‌انداز علمی ۱۴۰۴ بنا داریم که رتبه علمی جهانی ما که هم‌اکنون ۱۶ است تک‌رقمی شود. ما خوشبختانه در منطقه جایگاه نخست راداریم و وضعیت مطلوبی داریم. البته رسیدن به هدف چشم‌انداز ۱۴۰۴ کار مشکلی است که مستلزم همکاری سایر دستگاه است. ما باید زیرساخت‌ها را توسعه دهیم، سرمایه‌گذاری نماییم و نیروی انسانی خوب را پرورش دهیم تا بتوانیم با مدیریت درست به جایگاه مطلوبمان دست‌یابیم.
یکی از مهم‌ترین مطالب در این راستا تأمین اعتبار کافی جهت توسعه و بهبود زیرساخت‌ها و ساماندهی آزمایشگاه‌ها است. به‌هرحال زمانی که ما توقع داریم مقالاتمان در مجله‌های علمی معروف دنیا چاپ شود باید از پشتوانه علمی بالایی برخوردار باشد که این نیازمند داشتن آزمایشگاه‌های سطح بالاست. در همین راستا توانسته‌ایم با ساماندهی آزمایشگاه‌ها، ۱۳۰ آزمایشگاه مرکزی در کشور را فعال نماییم.
البته هنوز مشکلاتی جدی در این زمینه‌داریم. یکی از این مشکلات مربوط به در اختیار گذاشتن ارز برای این آزمایشگاه‌ها است که بتوانند خرید تجهیزات داشته باشند. لازم به ذکر است با پیشنهاد و پیگیری‌های وزارت علوم و موافقت ریاست محترم جمهور، دولت در این راستا ۴۰۰ میلیون دلار را در بودجه سال ۹۵ در نظر گرفته بود که متأسفانه در مجلس تصویب نشد، این در حالی است که نزدیک به ۱۳ سال است که نتوانسته‌ایم ارز مستقیم را به آزمایشگاه‌ها تزریق نماییم؛ اما امیدواریم با پیگیری‌ها این امر محقق شود تا بتوانیم با این مجموعه اقداماتی که عرض کردم به رشد شتاب علمی مطلوب دست‌یابیم.
