به گزارش خبرگزاری بسیج، ششمین نشست از سلسه نشست های همایش بین المللی دین، فرهنگ و فناوری با موضوع رابطه فناوری و فرهنگ؛ فرصتها و تهدیدها توسط حجت الاسلام والمسلمین دکتر ابراهیم علی‌پور، در دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد.
در ادامه گزارشی کوتاه از این نشست را با هم می خوانیم:
برای ترسیم صحیح رابطه فناوری و فرهنگ باید تصویر صحیحی از فرهنگ و فناوری داشته باشیم و بسترهای تاریخی تکنولوژی را بشناسیم، چه آنکه ترسیم رابطه فناوری و فرهنگ بدون توجه به تاریخ چالش برانگیز آن ممکن نیست.فناوری محصول تاریخ تفکر مغرب زمین است و از بستر تاریخ تفکر عبور کرده و رسوبات فکری دوران‌های متعدد علمی، فرهنگی، فلسفی، اجتماعی و سیاسی را با خود به همراه دارد. از این رو نمی‌توان به فناوری به عنوان امر بسیط و بی‌جان نگریست.
فناوری از عصر نوزایی، عصر روشنگری، عصر مدرنیسم عبور کرده و رنگ تفکرات گوناگون را پذیرفته است. در واقع فناوری بر دوش گالیله، کپرنیک، دکارت و کانت قدم به عرصه وجود نهاده است از این رو فناوری در غرب ریشه‌های فلسفی دارد و با مسائلی چون چیستی و حقیقت فلسفیش، پس‌زمینه‌هایی چون رابطه انسان با طبیعت، رابطه انسان با هستی، جایگاه انسان در هستی و … مرتبط است.از فلسفه یونان تا فلسفه دکارت، بیکن، هگل، کانت و تا اندیشه‌های فلسفی معاصر در تحلیل ارکان آن و مناسباتش سهم دارند. از این رو فناوری یک امر بی‌ریشه نیست، یک امر بی‌سابقه و بدون پشتوانه علمی و فکری نیست. فناوری یک امر آنی و بدون سابقه فلسفه و فرهنگی نیست.
هیدگر در رساله عصر تصویر جهان پنج ویژگی برای عصر مدرن می‌شمارد که یکی «علم» و دیگری «فن» است. فناوری در دوره مدرن وجهه غالب تمدن و شاخصه پیشرفت، توسعه و کمال اجتماعی است. در این دوره حتی ارزش‌ها همه براساس میزان «فن» و «علم» تعریف می‌شوند. این حکایت عصر مدرن و عصر انقلاب علمی – فرهنگی است.برای اینکه تاثیر تکنولوژی بر فرهنگ را دقیق‌تر و واضح تر تحلیل کنیم نگاهی گذرا به دوره تکامل یا جهش تکنولوژی و مناسباتش با فرهنگ می‌اندازیم. من برای وضوح بیشتر، قبل از تبیین این گذر تاریخی، دوران تکامل تاریخی تکنولوژی را به سه دوره زمانی تقسیم و براساس آن سه دوره تکاملی را بررسی، تطبیق و تبیین می‌کنم.
قبل از قرن ۱۳ میلادی قرن ۱۳ تا قرن ۱۷ و از قرن ۱۷ تا قرن ۲۰ به بعد. قبل از قرن ۱۳ ما تکنولوژی ساده داریم در حدّ ساخت ابزار داریم .مهمترین پیشرفت‌ها در این دوره شامل ساخت ابزار و آلات جنگی، کشاورزی، آسیاب و … بوده ویژگی این دوره این بوده که «مذهب» و «آداب و رسوم» «جهان بینی» کنترل کامل جوامع را به عهده داشته و حتی جهت دهنده و حاکم بر استفاده از ابزار بوده است. یک مثال تاریخی کوتاه این تبیین را تصدیق می‌کند. در همین دوره در اسکاتلند حتی ساختن برخی ابزار معمولی مجوز مذهبی می‌خواسته و اندیشمندان زیادی را به دلیل ارائه نقشه‌های دریائی یا لوازم نجومی زنده در آتش سوزاندند. من این دوران را عصر حاکمیت فرهنگ بر ابزار می‌ناممم. در این دوران فرهنگ است که به هستی معنا می‌بخشد و مانع آن می‌شود که فناوری خود را بر انسان‌ها و نیازهای آنان تحمیل نماید.
دوره بعدی عصر ظهور و رشد تکنولوژی و طی دوران بلوغ است در این دوران هنوز قدرت حاکم فرهنگ عمومی و مذهبی است که سعی می‌کند تکنیک را به خدمت بشریت و یا فرهنگ غالب در آورد. در این دوران هنوز قدرت و سلطه فناوری به حدی نرسیده که موجب تغییر در ساختار فرهنگی و تحول آن شود. ارزش‌های سنتی و مذهبی و آداب و رسوم اجتماعی هنوز مورد هجمه مستقیم قرار نگرفته و تکنیک سعی می‌کند از تعارض و مواجهه مستقیم با ارزش‌های حاکم دوری کند ولی در این دوران به دلیل وسعت نفوذ فناوری تأثیر فرهنگ و سنت کم رنگ‌تر می‌شود. من نام این دوران را عصر تردید می‌گذارم.
دوره بعد دوره غلبه تکنیک بر عرصه فرهنگ، علم، سیاست و مذهب است. در این دوران همه چیز با تکنیک معنی می‌شود. وجه بارز این دوره قراردادن تکنولوژی به جای خداست و لذا شاخصه اصلی آن «خدا گونگی» است به این معنا که فرهنگ اعتبار خود را در تکنولوژی جستجو می‌کند و دستورالعمل‌های خود را از آن می‌گیرد. من این دوره را عصر غلبه تکنیک بر مقدرات می‌نامم. از ویژگی‌های این دوره بی‌ارزش شدن همه ارزش‌هاست .تمامی ارزش‌ها، آداب و رسوم، سنت‌ها و حتی ارزش‌های اخلاقی رنگ می‌بازند. و ارزش مستقر تکنیک است
در این دوره، علم به تجربه فروکاسته می‌شود، حقیقت به مشاهده پذیری تنزل می‌یابد و عصر ظهور تحصل‌گرایی و پراگماتیسم در فلسفه و لذت‌گرایی و سودگرایی در اخلاق است. دوره‌ای که نور قدسی خاموش می‌شود و خدا در جوامع مدرن و متجدد کشته می‌شود این دوره شروع ابزارگرایی و محاسبه‌گرایی است دوره انحراف تکنیک از حقیقت وجودی خویش و تسلط بر فرهنگ در عرصه عمومی است. امروز ما در عصری زندگی می‌کنیم که سیستم ایمنی و قدرت دفاعی آن به دست تکنیک تسخیر شده. از این رو بسیاری از متفکران عصر مذکور را عصر عسرت، عصر تهی‌دستی، عصر تاریکی ، عصر جنون فناوری و ظلمانی‌ترین دوره تاریخ بشر دانسته‌اند.
دانستن ماهیت فرهنگ و عناصر و ویژگی آن نیز ما را در تبیین رابطه آن با فناوری یاری می‌کند. از این رو به اختصار باید گفت: گرچه تعاریف فرهنگ چنان وسیع و گوناگون است که برخی اصولاً تعریف واحد را برای آن ناممکن دانسته‌اند. ولی به طور کلی می‌توان گفت فرهنگ هویت معنوی و اجتماعی یک قوم محسوب می‌شود که طی همه آثار ادبی، هنری، فکری، دینی، اعتقادی و شامل آداب و رسوم، باورها و قراردادهاست. بنابراین قلمرو وسیع آن چنان فراخ است که می‌توان آن را شناسه و هویت یک قوم یا کشور و یا امت نامید.
عناصر فرهنگ نیز عبارتند از: ۱٫هنجارها ۲٫ ارزش‌ها ۳٫ عقاید و باورها ۴٫ نمادها ۵٫ هنر ۶٫ آداب و رسوم آئین‌هاو….ویژگی‌های فرهنگ: ۱٫ پذیریش اجتماعی ۲٫ اکتسابی بودن ۳٫ تحول پذیری
فرصتها
گرچه رابطه فناوری و فرهنگ یک رابطه دو سویه است ولی در این مجال کوتاه به تأثیر فناوری بر فرهنگ و فرصتها و تهدیدهای آن اشاره خواهیم داشت. از آنجا که فناوری در ذات خود حیات دارد و روح تفکر در آن همواره جاری است از این رو آثار معرفتی و وجودی برای فرهنگ به همراه دارد. تکنولوژی به لحاظ وجودی مملو از فرصت‌های پیدا و نهان، بالقوه و بالفعل است بخشی از این آثار و لوازم و کارکردها برای نوع بشر و فرهنگ یک فرصت تاریخی است. که ما به برخی از آنها اشاره می‌کنیم
۱. رشد، تکامل و تعالی، تکنولوژی در درون خود پر از ظرفیتهای بسیار جهت فربه شدن فرهنگ است این فرصت هم به لحاظ سخت افزاری و هم به لحاظ نرم افزاری قابل تحلیل و مشاهده است.
۲. گسترش قلمرو فرهنگ عمومی در سطح ملی و جهانی.
۳. فراهم نمودن زمینه‌های شناخت بیشتر و بهتر فرهنگ با توجه به عریانی تکنیک و مواجهه افکار و فرهنگ‌ها.
۴.تکمیل بازخوانی و شناخت خلاء‌ها و آسیب‌های فرهنگی و اعطای امکان بازسازی آن.
۵. پیشرفت، توسعه و تعالی.
۶. فرصت ممتاز اشاعه، تبلیغ و ترویج، امروز تکنولوژی فرصت‌های بی‌نظیر به عرصه فرهنگ برای تبلیغ و غلبه فرهنگی در عرصه جهانی و ملی عرضه می‌کند.
۷.رفاه عمومی
۸. توسعه عمومی و امکان دسترس همگانی به فرهنگ.
۹. تعمیق فرهنگی در سایه توسعه خردگرایی.
۱۰. نقد مداوم
۱۱. مواجهه مداوم علمی، فرهنگی و ….
۱۲. عبور از تنبلی فرهنگی و روزمرگی آن.
۱۳. ارتقا شاخص سلامت جامعه.
۱۴. ارتقاء شاخص‌های کلان فرهنگی در حوزه مطالعه، نظم، قانونمداری و توسعه پایدار.
۱۵. جهانی شدن.
۱۶. عرضه مداوم اطلاعات علمی و فرهنگی.
۱۷. امکان دسترسی به تمام مبانی و مبادی فرهنگی و نیازهای مکتوب و غیر مکتوب آن.
تهدیدات
مواجهه فناوری و فرهنگ همان طور که مملو از فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای فرهنگ می‌باشد به همان میزان بلکه بسیار بیشتر و فراتر تهدید و یا زمینه آنرا فراهم می‌کند.
به همین جهت تعامل گاه به هم افزایی و تکامل و اصلاح فرهنگ‌ها منجر می‌شود و گاه مبانی، ساختارها و ارزش‌های آنرا مورد تعدی قرار می‌دهد. بنابراین فناوری برای فرهنگ هم فرصت است و هم تهدید.
کلیات و رئوس بحث تهدید (که در گفتگو توضیح داده خواهد شد)
۱.انسان‌گرایی
۲. مادی‌گرایی
۳. سودگرایی
۴. مصرف‌گرایی
۵. ابزارگرایی
۶.سکولاریزه شدن فرهنگ
۷. ابتذال‌گرایی (فکر، در هنر، تمدن سازی)
۸.علم زدگی
۹. پوچ‌گرایی
۱۰. فقدان معنا و معنویت عمومی و از دست رفتن جایگاه و معنابخشی فرهنگ
۱۱. ماشینیسم
۱۲. اقتصادگرایی و (کار برای کار)
۱۳. کم رنگ شدن ارزش‌های اجتماعی و آداب و رسوم و بلکه بی‌ارزش شدن آنها
۱۴.کم رنگ شدن ارزش‌های اخلاقی و ایثار، عزت نفس، کرامت و…
۱۵. بحران بی‌هویتی
۱۶. جهانی شدن
۱۷.پلورالیسم
۱۸. گسترش شکاکیت
۱۹. گسترش الحاد
۲۰.تهدید و نابودی سنت
۲۱. بحران زمین (فرهنگ سلطه و جابجایی با فرهنگ تعامل و شبانی)
۲۲. بحران محیط زیست
۲۳. رشد عقلانیت خرد بنیاد.
۲۴. ظهور نابسامانی اخلاقی، جانی و روانی در اثر تهدید فرهنگ (فقدان امنیت)
۲۵. اباحه‌گری.
۲۶.از میان رفتن همه مرزها
۲۷. تنظیم و تکمیل قوانین و قراردادهای اجتماعی (تصویب قوانین همجنس‌گرایی و …)
۲۸. عوام گرایی یا دیکتاتوری عمومی
حقیقت این است که فناوری هم بخشنده است هم ستاننده، رفاه، آسایش، راحتی، توسعه، پیشرفت و … را می‌بخشد و بسیاری از حقایق و ارزش‌های مذهبی، اخلاقی و سنتی را می‌ستاند و یا تهدید می‌کند.به فرهنگ امکان مواجهه، بازسازی، ترویج و اشاعه را عرضه می‌کند و به همین میزان آن را در مواجهه با فرهنگ بیگانه به چالش می‌کشد.
