به گزارش خبرگزاری بسیج، یکصد و هشتاد و چهارمین جلسه گروه علمی کلام با موضوع «قضا و قدر از دیدگاه شهید مطهری» با ارائه «حجت الاسلام شهسواری» در مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد.
خلاصه مباحث مطرح شده را در ادامه می‌خوانید؛
از قدیمی ترین مسائل مطرح شده در زندگی علمی و عامی بشر جبر و اختیار انسان و علم الهی و قضا و قدر و ارتباط اینها با همدیگر است.
در تحلیل این مسئله مباحث گوناگون از زاویه‌های متعدد بیان شده و آثار فراوانی تدوین گردیده و از متون ادیان مختلف بهره گرفته شده و اندیشمندان هر یک از نحله ها و ملل گوناگون پاسخ‌های فراخور برای آن مسئله داده اند.
از میان شخصیت‌هایی که در این باره سخن گفته اند، شهید والامقام مدافع حریت و آزادی عقیده و تفکر آیت الله علامه مرتضی مطهری است. ایشان در این باره مطالبی در آثار گوناگون خود بیان کرده و تحلیل معقولی ارائه داده است، در ادامه گزارشی از آن ارائه می‌گردد.
شهید مطهری سوال مطرح شده در این عرصه را چنین مطرح می‌کند:
هراس انسان از محدویت آزادی خویش
الف) آیا جریان کارهای جهان طبق یک برنامه و طرح قبلی غیر قابل تخلّف صورت می‌گیرد؟ و نیرو و قدرتی بی نهایت، به نام سرنوشت و قضا و قدر بر جمیع وقایع عالم حکمرانی می‌کند؟ و حوادث و پدیده‌های کنونی و آینده از پیش معیّن و قطعی شده اند و قابل تغییر نیستند؟
ب) یا خیر اصلاً چنین چیزی وجود ندارد و انسان به عنوان موجود مختار و قادر و آزاد مسلط بر مقدرات خویش است؟
ج) یا فرض سوّمی درکار است به این صورت که «سرنوشت» با نهایت اقتدار بر سراسر وقایع جهان حکمرانی می‌کند ولی در عین حال کوچک‌ترین معارضه‌ای با آزادی و حریت انسان ندارد ؟[۱]
پاسخی که شهید مطهری به این مسئله می‌دهد از مسیر توجه به علم و اراده و مشیت الهی است. ایشان همانطور که در آثار متعدد بویژه آثار فلسفی خود نظام حاکم بر عالم را، نظام علّی و معلولی و ضرورت حاکم بر ارتباط میان علت و معلوم، می‌داند. همه موجودات و از آن جمله افعال انسان که متعلّق علم الهی است، را در دایره قضا و قدر قرار داده تحلیل معقولی ارائه می‌دهد.
ایشان دیدگاه میرداماد و ملاصدرا در تحلیل فعل اختیاری را پسندیده و بر همان اساس سیر کرده است.
شهید مطهری قضا و قدر الهی را از نظام سببی و مسبّبی حاکم بر جهان و ناشی از علم و اراده الهی دانسته، و در اثبات سازگاری قضا و قدر الهی و پدیده‌های گوناگون در عالم طبیعت بویژه افعال اختیاری انسان و خود اختیار انسان، دو گونه قضا و قدر را مطرح کرده و آن را از هم تمییز داده اند.
به نظر ایشان تمام علل و اسباب، مظاهر قضا و قدر الهی است و در هر حادثه‌ای، هر اندازه علل و اسباب مختلف باشد، قضا و قدرهای گوناگون وجود دارد. افعال بشر نیز به انواع اختیارها بستگی دارد. بنابراین نه تنها اعتقاد به قضا و قدر الهی منافی اعتقاد به اختیار انسان نیست، بلکه آن را تقویت می‌کند.
علم الهی
شهید مطهری در باره علم خداوند متعال چنین اظهار نظر می‌کند:
علم ازلی الهی، از نظام سببی و مسبّبی جهان جدا نیست. علم الهی علم به نظام است. آنچه علم الهی ایجاب و اقتضا کرده و می‌کند این جهان است با همین نظاماتی که هست. علم الهی که به وقوع حادثه‌ای تعلّق گرفته است به طور مطلق و غیر مربوط به اسباب و علل آن حادثه نیست، بلکه تعلّق گرفته است به صدور آن حادثه از علّت و فاعل خاصّ خودش. از آنجایی که علل و فاعل‌ها متفاوتند، علم ازلی الهی ایجاب می‌کند اثر فاعل طبیعی از فاعل طبیعی، اثر فاعل شعوری از فاعل شعوری، اثر فاعل مجبور از فاعل مجبور و اثر فاعل مختار از فاعل مختار صادر شود. علم الهی ایجاب نمی‌کند که اثر فاعل مختار از آن فاعل، بالاجبار صادر شود .[۲]
استاد شهید می‌گویند: خداوند عالم است و انسان هم عالم است، علم هم جز به معنی آگاهی و احاطه و کشف نیست، تفاوت در این است که خداوند عالم بالوجوب است و انسان عالم بالامکان؛ او قدیم العلم و انسان حادث‌العلم؛ او عالم است به کلّی و جزئی و گذشته و حاضر و به غیب و شهادت، و انسان عالم است به قسمت بسیار محدودی؛ علم او بالذاتاست و علم انسان بالغیر؛ تفاوت آن علم و این علم تفاوت نامتناهی با متناهی است، بلکه حکماً اثبات کرده اند که خداوند فوق لایتناهی است بما لایتناهی [۳]
نظر استاد مطهری در علم حق تعالی بر این استوار است که: علم خداوند مطلق است و گذشته و حال و آینده از حیث تعلّق علم خداوند یکسانند. خداوند هم علم پیشین دارد و هم علم پسین. علم خداوند علاوه بر کلّیات، شامل جزئیات هم هست. بنابراین تمامی اعمال و افعال انسان نیز متعلّق علم الهی است. همچنین به نظر ایشان، علم الهی، علم قبل از آفرینش و علم فعلی، واجب و قدیم است.
قضا و قدر و علم الهی
آیا اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر الهی جایی برای اعتقاد به آزادی و اختیار انسان باقی می‌گذارد؟ در مسأله «ارتباط علم پیشین الهی و اختیار بشر»، از صرف علم و آگاهی خداوند از حوادث جهان بحث می‌شود. اما در مسأله «ارتباط قضا و قدر الهی و اختیار بشر»، علاوه بر علم الهی از اراده و مشیّت او نیز صحبت می‌شود. یعنی «قضا و قدر الهی» علاوه براشتمال بر علم پیشین الهی، بیان‌گر حکم الهی و قطعیت یافتن حوادث و تعیین مقادیر و خصوصیات آن‌ها، از جانب خداوند است.
[۱] . مجموعهآثاراستادشهیدمطهری، ج۱، ص: ۳۶۶
[۲]. مجموعهآثاراستادشهیدمطهری ج ۱ ۴۳۴ – ۴۳۵
[۳]. همان، ج ۶، ص ۱۰۳۴
