این توافقنامه پایانی بر 12 سال مذاکرات ایران با کشورهای 5+1 بر سر مسئله هسته‌ای است؛ مذاکراتی که با مسئولیت حسن روحانی در مهرماه 1382 آغاز و در تیرماه 1394 با مسئولیت محمدجواد ظریف و در دولت روحانی به پایان رسید.
برجام که از 26 دیماه 94 پس از تایید مجلس و شروط 9 گانه مقام معظم رهبری، مجوز اجرا در جمهوری اسلامی ایران را پیدا کرد، از همان ابتدای انتشار متن آن، با انتقادات و ایرادات تخصصی کارشناسان و منتقدین داخلی مواجه شد.
اما اخیرا محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه می‌گوید که به برجام نمره 20 می‌دهد! او معتقد است که "برجام نشان دهنده عزت، مقاومت و استیفای حقوق ملت ایران در برابر کشورهایی که به قلدری و احترام نگذاشتن به حقوق دیگران عادت کرده‌اند، بود. از طرفی به غربی‌ها نشان دادیم، هیچ وقت نباید یک ایرانی را تهدید کرد". بنابراین از این جهت به برجام نمره 20 نمی‌دهد.
وزیر امور خارجه کشورمان در حالی نمره برجام را 20 می‌داند که در 13 ماه گذشته بسیاری از صاحب‌نظران و کارشناسان ایرادات متعددی را متوجه برجام کرده‌اند.
کمیسیون ویژه بررسی برجام در نهمین دوره مجلس شورای اسلامی که با رای وکلای ملت تشکیل و اعضای آن انتخاب شدند، پس از بررسی متن برجام طی جلسات متعدد، فشرده و در عین حال تخصصی و کارشناسی با حضور تیم‌های فعلی و سابق مذاکره‌کننده هسته‌ای، مقام‌های مسئول عالی‌رتبه کشوری و لشکری، استادان دانشگاه و کارشناسان مختلف، به بررسی متن نهائی‌شده مذاکرات هسته‌ای تحت عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و قطعنامه 2231 پرداخت و گزارشی برای ارائه در صحن علنی مجلس و اطلاع مردم کشورمان تهیه کرد.
در گزارش مشروح کمیسیون ویژه برجام به نقاط مثبت و منفی این توافقنامه به طور تفصیلی و مشروح پرداخته شده است که با نگاهی بر این گزارش می‌توان 20 ایراد اصلی ذیل را متوجه برجام کرد.
1. تعهدات ایران روشن و صریح اما تعهدات سایر طرفها پیچیده و دچار آسیب‌های جدی
2. قبول داوطلبانه پروتکل الحاقی قبل از تصویب برجام در مجلس
3ـ استثناء‌شدن ایران از معاهده NPT برای 15 سال
4ـ تعهد دولت به اجرای پروتکل از روز اجرای برجام برخلاف مصوبه مجلس
5ـ مکانیسم‌های داوری مندرج در قطعنامه و برجام عامدانه بر ضد ایران تنظیم شده
6ـ قطعنامه قبلی شورای امنیت تعلیق یا لغو مشروط می‌شوند نه لغو
7ـ توافق برجام هیچ‌گونه ضمانت اجرائی حقوقی و قانونی ندارد
8ـ هیچ مرجعی برای راستی‌آزمایی انجام تعهدات طرفهای مذاکره ایران در نظر گرفته نشده
9ـ تعلیق حداقل ده‌ساله برای برنامه هسته‌ای ایران در برجام
10ـ ایجاد محدودیت مشخص در همه ابعاد تحقیق و توسعه و کندشدن مسیر تحقق برنامه صنعتی غنی‌سازی
11ـ تعیین تکلیف درباره ذخایر اورانیم غنی‌شده ایران، نقطه ضعف جدی برجام
12. ایجاد مشکل برای صنایع و ممانعت از پیشرفت ایران در علوم مختلف
13ـ امکان دسترسی به تأسیسات نظامی ایران در متن برجام
14ـ حفظ تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی ایران
15ـ باقی‌ماندن تحریم سوئیفت تا 8 سال. تحریم سوئیفت در این 8 سال فقط تعلیق می‌شود
16ـ امکان مانع‌تراشی برای انتقال وجوه حاصل از فروش نفت خام
17ـ حفظ زیرساخت قانونی تحریم‌ها
18ـ عدم رعایت اصل تناظر در انجام تعهدات دو طرف
19ـ بخش اعظم تحریم‌های کنگره و ایالات آمریکا و اتحادیه اروپا صرفاً تعلیق می‌شوند
20ـ ایران کشوری مستثنا در حقوق، تکالیف و بازرسی هسته‌ای در نظر گرفته می‌شود
اما این انتقادات و بیان ایرادات تخصصی به برجام از سوی مسئولین دولتی و حتی شخص رئیس جمهور هم مطرح شده است.
شاید معروف‌ترین و پرسر و صداترین انتقاد را ولی‌الله سیف رئیس کل بانک مرکزی مطرح کرد و گفت که عایدی اقتصادی برجام تقریبا هیچ بوده است. رئیس کل بانک مرکزی که برای شرکت در نشست سالانه صندوق بین المللی پول به آمریکا سفر کرده بود، در سخنرانی خود در مجمع عمومی شورای روابط خارجی آمریکا، انتقادات صریح و بی سابقه‌ای نسبت به برجام داشته است. سیف در این اظهارات جنجالی، توافق هسته ای ایران با 5+1 را بدون هیچ دستاورد خاصی عنوان کرد و با انتقاد از این که آمریکا به تعهدات خود در قبال توافق عمل نکردند، از عدم دستیابی ایران به بیش از 100 میلیارد دلار دارایی بلوکه شده خود سخن گفت.
وی همچنین در سخنان خود از احتمال شکست توافق هسته‌ای خبر داده و گفته بود: اگر اقدامات اخیر بر علیه ایران منجر به رویارویی ایران با بانکهای بین‌المللی شود، توافق هسته‌ای شکست خواهد خورد.
علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی نیز چندی قبل در مصاحبه‌ای با وبگاه «العربی الجدید» بر ادامه فعالیت هسته‌ای ایران تاکید و اعلام کرد که غرب در اجرای تعهدات خود بر اساس برجام، تأخیر دارد و هنوز برخی تحریم‌ها برداشته نشده است.
صالحی در پاسخ به این سوال که «پس از اجرایی شدن توافق هسته‌ای در ماه ژانویه، ایران هسته‌ای امروز کجاست و چقدر از تعهدات خود را اجرا کردید و چقدر را غرب اجرا کرده» گفت: توافق، برنامه کاری نهایی است که دو طرف برای پایان دادن به بحران ساختگی هسته‌ای بر آن توافق کردند. اجرای طرح بخوبی ادامه دارد و من هنوز با ارنست مونیز جهت بررسی مکانیزم اجرا، در ارتباط هستم. تهران به آنچه باید، متعهد است، اما تأخیری در طرف مقابل هست که مسئولیتش هم با خودش است. هیچ مانع مشخصی وجود ندارد اما منظورم اینجا، تاخیرشان در اجرای برخی نقاط به شکل کامل است.
وی «رفع تحریم به موجب توافق» را از مصادیق این تأخیر برشمرد و گفت: تا الان برخی بانکهای بزرگ اروپایی تحریم‌هایش را به طور کامل پایان نداده است چرا که قبلا تعهد داده که با ایران مراوده تجاری نداشته باشد. ما هنوز منتظر هستیم که وزارت خارجه ایران با اتحادیه اروپا تماس بگیرد و این بحران را حل کند. هیئت انرژی اتمی مسئول این بخش نیست اما ارزیابی من این است که سیر امور به طور نسبی خوب است.
عباس عراقچی عضو ارشد تیم مذاکره کننده هسته‌ای هم فروردین امسال در گفت‌وگوی ویژه خبری گفته بود: آنها (آمریکایی‌ها) طبق برجام تعهداتی را که باید انجام می دادند بر روی کاغذ انجام دادند البته نباید کار آنها روی کاغذ را بی ارزش بدانیم و باید گفت که زیر ساخت تحریم‌های هسته‌ای متزلزل شد. دو دسته مشکل اصلی وجود دارد. یکی بازگشت به شرایط اقتصادی قبل از تحریم و دوم کارشکنی ها و بدعهدی های طرف مقابل به خصوص آمریکا است.
وی همچنین تصریح کرده بود که در برداشته شدن تحریم‌ها با مشکل عملیاتی مواجه هستیم که آمریکایی‌ها به اندازه کافی این روند را تسهیل نمی‌کنند و از آنها انتطار داریم به تعهدخود برای اجرای کامل برجام عمل کنند. خیلی از نگرانی‌ها در حال برطرف شدن است.
حجت‌الاسلام حسن روحانی رئیس جمهور کشورمان نیز چندی قبل در گفت‌وگویی به مناسبت آغاز چهارمین سال فعالیت دولت یازدهم به بدعهدی‌های آمریکا در مسیر اجرای برجام اشاره کرده و گفته بود: طرف مقابل ما اهمال‌هایی داشته است، اما در عین حال برجام فضای خوبی در کشورمان به وجود آورده است.مهمترین اثر برجام این بود که سایه شوم تهدید از بالای سر ما دفع شد.
وی درباره اجرای تعهدات طرف مقابل در برجام نیز تاکید کرده بود که اگر طرف مقابل به تمام تعهدات خود عمل می‌کرد، ما شرایط بهتری داشتیم. برخی کشورهای منطقه از روی کودک‌صفتی خود و همچنین رژیم صهیونیستی مخالف برجام‌اند و سنگ‌اندازی می‌کنند. کنگره و جمهوری‌خواهان نیز این اقدامات را انجام می‌دهند و دولت آمریکا مجبور است برخی مصوبات آنها را وتو کند. همانطور که رهبری فرمودند اگر طرف مقابل به تعهدات خود عمل می‌کرد هم به نفع منطقه و هم به نفع خودش بود. رهبری گفتند برجام یک آزمایش برای طرف مقابل بود. اگر آمریکا با حسن نیت برجام را رعایت می‌کرد و جلوی سنگ‌اندازی‌ها و کندکاری‌ها را می‌گرفت، چه بسا به طرف مقابل اعتماد می‌کردیم و در یک موضوع دیگر با آنها مذاکره می‌کردیم که مذاکرات به نفع آنها، ما و منطقه بود اما متأسفانه آنها این آزمایش را به خوبی انجام ندادند. ما باید حواسمان هم جمع باشد.
بنابراین سخنان صریح مسئولان دولتی و اعضای تیم مذاکره کننده هسته‌ای کشورمان در مورد عهدشکنی آمریکا و بی‌نتیجه بودن برجام، 20 بودن نمره برجام را که وزیر امور خارجه بر آن تاکید دارد، زیرسوال می‌برد.
وقتی خود اعضای تیم مذاکره‌کننده و رئیس‌دولت یازدهم بر ضعف‌های اجرای برجام اعتراف می‌کنند، باید دید افکارعمومی به برجام چه نمره‌ای می‌دهند آن هم زمانی که هر کدام از ایرادات مطرح شده از سوی مسئولان دولتی و صاحب‌نظران می‌تواند نمره برجام را حتی تا حد زیادی کاهش دهد. مهمترین شبهه‌درباره این ادعا آن است که گفته شود برجام به ذات خود ندارد عیبی، هر عیب که هست از "نحوه اجرا"ی آمریکاست؛ اما مسئله این است که متاسفانه راه‌های فرار طرف مقابل از اجرای متعهدانه، در خود برجام باز گذاشته شده است و این آنجایی است که ضعف در اجرای برجام به ذات برجام باز‌گردانده می‌شود.
