آنچه انسان در قیامت با آن مواجه است، صور اخروی اعمال اوست

بسم الله الرحمن الرحیم

اَلْحَمْدُ لِلّهِ بِجَمِیعِ مَحَامِدِه کُلِّهَا عَلَی جَمِیعِ نِعَمِهِ کُلِّهَا اَلْحَمْدُ لِلّهِ مالِکِ الْمُلْکِ مُجْرِی الْفُلْکِ مُسَخِّرِ الرِّیاحِ فالِقِ الاْصْباحِ دَیّانِ الدّینِ رَبِّ الْعَالَمینَ اَلْحَمْدُ لِلّهِ عَلی حِلْمِهِ بَعْدَ عِلمِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ وَالْحَمْدُ لِلّهِ عَلی طُولِ اَناتِهِ فی غَضَبِهِ وَهُوَ قادِرٌ عَلی ما یُریدُ

ثم الصلاه و السلام علی محمد عبده و رسوله ارسله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون

اوصیکم عبادالله و نفسی بتقوی الله و اتباع امره و نهیه، و اخوفکم من عقابه.

در ادامه مباحث قرآن شناسی به سؤال از سرنوشت پس از مرگ رسیدیم، و از زندگی جاویدان پس از مرگ سخن گفتیم، و گفتیم که آیات قرآن در این بحث به چهار دسته تقسیم می‌شود:

۱. اثبات معاد

۲. وضع آسمانها و کرات آن، زمین و اجزاء آن در هنگام معاد

۳. وضع آدمیان در هنگام معاد

۴. وضع آدمیان در جهان آخرت

در خطبه های گذشته آیات دسته اول و دوم را بررسی کردیم، و امروز به دسته سوم آیات قرآن کریم اشاره می‌کنیم. در این آیات که به وضع انسانها در هنگام زنده شدن مجدد و رسیدگی به اعمال آنها می‌پردازد، گفته می شود قیامت روزی است که انسانها با اعمال تجسم یافته خود مواجه می ‌شوند. آیات مربوط به تجسم اعمال را از نظر مفاد و مضامین می توان به دو محور عمده دسته بندی نمود:

۱. آیاتی که بر رؤیت عینی اعمال در عرصه محشر تأکید دارند.

۲. آیه هایی که بر توفّی و دریافت اعمال توسط انسان تأکید دارند.

 ۱. مشاهده اعمال در قیامت

خداوند در آیات متعددی بر رؤیت عینی اعمال تصریح می کند. این آیات مؤید تجسم اعمال در قیامت است؛ مانند:

*یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ؛ فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ؛ وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ(زلزال:۶– ۸)

در آن روز {روز رستاخیز} مردم گروه گروه خارج می شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود. پس هر کس به اندازه سنگینی ذره ای کار نیک انجام دهد، آنرا خواهد دید و هر کس به اندازه سنگینی ذرهای کار بد انجام دهد، آن را می بیند.

این آیه بیان می کند که همه انسان ها در روز قیامت خود اعمال را حاضر یافته، در متن حقیقت اعمال خود قرار می گیرند. این آیات در مشاهده خود اعمال ظهور و صراحت دارد، گرچه چگونگی رویت اعمال در آخرت و ویژگی های آن برای ما روشن نیست.

*یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا) آل عمران:۳۰)

روزی که هر کس آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده {نزد خود} حاضر شده می یابد و آرزو می کند: ای کاش! میان او و آن {کارهای بد} فاصله ای دور بود .

این آیه، به روشنی حکایت گر آن است که همه انسان ها در روز قیامت، عمل خود را حاضر یافته، در جریان عمل خود قرار می گیرند. و بدکاران پس از روبه رو شدن با عمل بد خود آرزو می کنند که ای کاش میان او و عمل بدش فاصله زیادی بود.

*وَکُلَّ إِنْسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَابًا یَلْقَاهُ مَنْشُورًا (اسراء:۱۳)

و کارنامه هر انسان را ملازم گردن او {همیشه همراه او} ساخته ایم و روز قیامت برای او نامه ای که آن را گشاده می بیند، بیرون می آوریم.

این آیه به صراحت می گوید هر انسانی با اعمال خود که به صورت کارنامه و کتابی خواهد بود، همراه خواهد بود.

*إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَی وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَکُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ (یس:۱۲)

حقیقت آن است که ما مردگان را زنده می کنیم و آنچه از پیش فرستاده اند، با آثار {و اعمال } شان درج می کنیم و هر چیزی را در کارنامه ای روشن برشمرده ایم.

این آیه نیز گویای آن است که هر آنچه آدمی انجام دهد، نوشته شده و در امام مبین جمع آوری شده است. اما اینکه امام مبین چیست، بررسی آن مجال دیگری می طلبد.

*وَتَرَی کُلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً کُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَی إِلَی کِتَابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ هَذَا کِتَابُنَا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (جاثیه:۲۸-۲۹(

هر امتی را به زانو درآمده می بینی. {در قیامت } هر امتی به سوی کارنامه {و کتاب } خود{ش } فراخوانده می شود {و بدیشان می گویند:} آنچه می کردید، امروز پاداش می یابید {و هم اکنون همانی را که عمل می کردید، به شما می دهند} این است کتاب ما که علیه شما به حق سخن می گوید؛ ما از آنچه می کردید، نسخه برداشتیم.

*وَبَدَا لَهُمْ سَیِّئَاتُ مَا عَمِلُوا وَحَاقَ بِهِمْ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِئُونَ (جاثیه:۳۳)

و {حقیقت} بدی هایی که کرده اند، بر آنان پدیدار می شود و آنچه بدان ریشخند می کردند، آنان را فرو می گیرد.

* یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ وَیَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرَابًا (نبأ:۴۰)

روزی که انسان به آنچه با دو دستش از پیش فرستاده است، می نگرد.

*وَوُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا (کهف:۴۹)

کتاب {اعمال } نهاده می شود، آن گاه مجرمان را می بینی که از آنچه در آن است، بیمناک اند و می گویند: ای وای بر ما! این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی را فروگذار نکرده است و آنچه انجام داده اند حاضر می یابند، و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد.

*وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (بقره:۱۱۰)

نماز را بپا دارید و زکات را بپردازید و آنچه برای خودتان از اعمال خیر پیش فرستید، آن را نزد خداوند می یابید؛ همانا خداوند بر آنچه انجام دهید، بیناست.

از مجموع این آیات روشن می شود که آنچه انسان در قیامت با آن مواجه است، صور اخروی اعمال، افکار، عقاید، اوصاف و اخلاق خود اوست. نیز آشکار می گردد که این صورت ها هم اکنون نیز هستند، ولی از ما محجوب اند. همچنین از آنجا که عالم برزخ و آنچه در آن هست، صورت نازله آخرت است، آنچه در برزخ نیز به انسان ارائه می شود، صور برزخی یا تمثیل های برزخی اعمال اوست.

۲. توفی و دریافت کامل عمل

خداوند در آیات متعدد بر مسئله توفی و دریافت کلی عمل تأکید کرده است. این آیات نیز به نوعی مسئله تجسم اعمال در قیامت را بیان می کند:

- وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ (بقره:۲۷۲)

آنچه از خیر انفاق می کنید، به نفع خود شماست و انفاق نمی کنید، مگر به خاطر به دست آوردن رضای خدا، و آنچه از خیر انفاق کنید، به طور کامل به شما تحویل داده می شود و شما مورد ستم قرار نمی گیرد.

بر پایه نظریه تجسم اعمال، پاداش عمل انفاق نیز در آخرت به انفاق کننده داده می شود، اما به صورت و قالب اخروی آن. در واقع این تحویل اعمال و پاداش آن امری حقیقی و حتمی است، نه وهمی.

- وَاتَّقُوا یَوْمًا تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ (بقره:۲۸۱)

بترسید از روزی که در آن روز به سوی خدا برمی گردید. آن گاه به کسی {پاداش } آنچه به دست آورده، تمام داده خواهد شد و مورد ستم قرار نمی گیرد.

آیاتی دیگر را نیز می توان به عنوان دلایل تجسم اعمال در قیامت یاد کرد. [۱]

[۱]  نگاه کنید به: طباطبایی، محمد حسین، المیزان، ج ۱۸، ص ۲۲۲؛ و نیز نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج ۱، ص ۲۱.