شاخصه‌های مسئولیت پذیری اجتماعی در بیان آیت الله مکارم

به گزارش خبرزگاری بسیج از قم، آیت الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید در بیاناتی به تشریح شاخصه‌های مسئولیت پذیری اجتماعی پرداخته اند که به این شرح است:

بی شک بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی، مولود ویرانگری انسان‌ها و عدم احساس‏ مسئولیّت‏ است.

«مسئولیت پذیری»، از جمله مفاهیمی است که تمام شئون زندگی اجتماعی‏ و سیاسی و اخلاقی را در بر می‌گیرد؛ و هنگامی که این اصل در پناه یک نظام صحیح اجتماعی قرار گیرد، عمران و آبادانی در اجتماع حتمی است.

در یک جامعه سالم، به هنگام بروز مشکلات، همه باید احساس مسئولیت‏ کنند، چرا که [اجتماع]متعلق به همه است، و همه باید در حفظ آن از جان و دل بکوشند.

مهم این است که هرکس از مقدار توانایی خود دریغ ندارد؛ سخن از بسیار و کم نیست؛ سخن از احساس مسئولیّت و اخلاص است‏.

بی جهت نیست که تمام جوامع بشری، علیرغم روح طغیان‏گری مخصوصی که در عصر ما در برابر مسائل اخلاقی پیدا شده، و عدّه ‏ای می‏ خواهند همه گونه کامجویی کنند، بی ‏آن که احساس‏ مسئولیّت‏ داشته باشند، و دغدغه ‏ای به وجدان خود راه دهند، ین اصل را در زندگی اجتماعی خود پذیرفته ‏اند.
مسئولیت پذیری در سایه شناخت

یکی از بزرگ ‏ترین مواهب خدا به انسان، رسیدن انسان به مقام «تکلیف، تعهد و مسئولیت» است. پبدون شک «تکلیف» و مسئولیت‏ بدون «شناخت‏ و آگاهی» ممکن نیست، این آگاهی از سه طریق انجام می‏ گیرد: از طریق ادراکات عقلی و استدلال، و از طریق فطرت و و جدان بدون نیاز به استدلال، و از طریق وحی و تعلیمات انبیا و اوصیاء. بی شک گسترش و تعمیم آگاهی و شناخت مانع از آن خواهد بود که افرادی با الفاظ بازی کنند، و مفاهیم سازنده را مسخ نموده و مسئولیت گریزی نمایند؛ چه اینکه این گونه کار‌ها تنها در جوامعی امکان‏پذیر است که آگاهی و احساس مسئولیّت همگانی نیست، یا به سر حدّ نصاب نرسیده است.
مسئولیت پذیری بر مدار تقوا

«تقوی» از «وقایة» به معنی کوشش در حفظ و نگهداری چیزی است، منظور نگهداری روح و جان از هر گونه آلودگی، و متمرکز ساختن نیرو‌ها در اموری است که رضای خدا در آن است.]درست است مرحله نهایی تقوی بعد از ایمان و عمل به دستورات خدا حاصل می‏ شود؛ ولی مرحله ابتدایی آن قبل از همه، این مسئله قرار داد. چرا که انسان اگر احساس مسئولیتی در خود نکند به دنبال هیچ برنامه سازنده ‏ای حرکت نمی‏ کند.

حتی مسئله «دفع ضرر محتمل را که علمای کلام و عقائد آن را پایه تلاش برای معرفة اللَّه ذکر کرده ‏اند در حقیقت شاخه ‏ای از تقوی است.]لذا تقوا به معنای احساس مسئولیت‏ و خودجوشی درونی، عدم بی‏ تفاوتی نسبت به جامعه و عقاید مردم و از بی‏رنگی درآمدن است. کانون آن نیز قلب و روح آدمی است، و از آنجا است که به جسم سرایت می‏ کند.

در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‏ خوانیم که اشاره به سینه مبارک خود کرد و فرمود: «التَّقْوَی هَاهُنا؛ حقیقت تقوا اینجا است»! تقوای الهی، سرچشمه حرکت به سوی تمام خوبی‌ها و نیکی هاست؛ چرا که وقتی انسان در قلب خود احساس مسئولیت‏ کند حرکت او به سوی اطاعت اوامر الهی و ترک معاصی آغاز می‏ شود.

در نتیجه حیات قلب منوط به احساس مسئولیت‏ در پیشگاه خدا و در برابر مردم و وجدان خویش است. از سوی دیگر قلبی که احساس مسئولیت‏ نکند و عکس‏ العمل مناسب در مقابل خطا نشان ندهد مرده است، چرا که بی تقوایی سبب مرگ قلب است، همانگونه که امام علی (علیه السلام) در روایتی فرمود:: «وَمَنْ قَلَّ وَرَعُهُ مَاتَ قَلْبُهُ؛ کسی که تقوا و ورع او کم شود قلبش می‏ میرد».

تقوا به معنای پرهیز از هرگونه گناه و امر خلاف و تعدی و اجحاف است؛ در این صورت کسی به حقوق دیگری تجاوز نمی‏ کند و دست به ظلم و ستم نمی‏ آلاید که نتیجه آن آرامش است، و هنگامی که تقوا به معنای وظیفه‏ شناسی حاکم شود، جامعه روزبه ‏روز گسترش پیدا می ‏کند و مجموعه این امور مایه عزّت و آبرو و سربلندی اجتماعی است.

در تشریح این مسئله باید به کلام نورانی امام علی علیه السّلام اشاره کرد که آن حضرت همه مردم را به تقوا دعوت کرده و می‏ فرماید: «اِتَّقُوا اللّهَ فی عِبادِهِ و بِلادِهِ فإنّکُم مَسؤولُونَ حتّی عنِ البِقاعِ؛ تقوای الهی پیشه کنید؛ هم در مورد بندگان خدا، و هم شهر‌ها و آبادی ‏ها؛ چرا که شما حتی در برابر سرزمین ‏ها مسئولید»

مفهوم تقوا در برابر بندگان خداوند روشن است و آن ترک آزار آن ‏ها و حفظ حقوق و احترام به شخصیت آنان می ‏باشد، و، اما تقوا درباره بلاد، آن است که در آبادی آن‏‌ها بکوشند و از تخریب و ویرانی بپرهیزند و اجازه دهند همه مردم از محیط سالم بهره گیرند و، اما مسئولیت‏ در برابر سرزمین ها، یعنی انسان حتی در برابر ویرانگی در محیط زیست مسئولیت دارد و در روز قیامت باز خواست می‏ شود.

اوصافی که امام علیه السّلام در برنامه پرهیزکاران بیان فرمود:، نشانه روشنی بر این حقیقت است که پرهیزکاری مورد نظر، هرگز پرهیزگاری منفی و جدای از جامعه نیست، بلکه پرهیزگاری توأم با علم و دانش، مدیریت و مسئولیت ‏پذیری‏ و نیکوکاری و زندگی در دل جامعه است. پ. بهره مندی از ایمان و مسئولیت پذیری

اصولاً در هر محیطی فساد رخنه کند یکی از عوامل اصلی آن، ضعف نیروی مراقبت است، اگر مراقبین تیزبین اعمال انسان‌ها را زیر نظر بگیرند، در چنین محیطی مسلماً فساد و گناه و تجاوز و تعدی و طغیان به حدأقل خواهد رسید.

در این میان، ایمان به خداوند عالم حکیم سبب می‏ شود که انسان بداند هر حکمی فلسفه و حکمتی دارد و بی دلیل تشریع نشده، و این مهم سبب می‏ شود که انسان در برابر تخلف‌ها احساس‏ مسئولیت‏ کند.

انسان هنگامی که احساس کند شخص بزرگی ناظر و حاضر است و تمام تلاش‌ها و کوشش‌های او را می‏ بیند و او را در برابر دشمنان حمایت می ‏کند، درک این موضوع به او توان و نیرو می‏ بخشد، و هم احساس‏ مسئولیت‏ بیشتر؛ لذا انسان با ایمان در هر رشته ‏ای که باشد احساس مسئولیّت می‏ کند، وظیفه ‏شناس است، نیکوکار و با گذشت است، چرا که همواره یک پلیس معنوی را در درون جان خود حاضر می‏ بیند که مراقب اعمال او است.

در نتیجه به هنگام رسیدن به نعمت، گرفتار غفلت‌ها و غرور‌هایی که دامن افراد کم ‏ظرفیت و ضعیف الایمان را به هنگام وصول به نعمت می‏ گیرد نمی‏ شود، بلکه در حال نیاز و بی‏نیازی، فقر و غنا، بیماری و سلامت، همواره متوجه خداست. این به خاطر آن است که انسان در نخستین گام می‌داند حساب و کتابی در کار است. دادگاهی وجود دارد که چیزی بر دادرسان آن مخفی نمی‏ ماند، محکمه ‏ای که نه ظلم و جور در آن راه دارد و نه خطا و اشتباه. نه توصیه و رشوه در آن کارساز است، و نه امکان دروغ و انکار و بالاخره هیچ راهی برای فرار از چنگال مجازات در آنجا نیست، تنها راه ترک گناه در اینجاست.

ایمان به وجود چنین محکمه و دادگاهی انسان را تکان می‏دهد، و ارواح خفته را بیدار می‏ کند، روح تقوی و تعهد و احساس‏ مسئولیت‏ را زنده می‏ کند، و او را به وظیفه ‏شناسی دعوت می‌نماید.

وظیفه ‏شناسی و مسئولیت پذیری، از جمله روحیّات عالی انسانی است که تکمیل و پرورش آن، به تعدیل غرایز حیاتی و پرورش روحیّات عالی انسانی، بستگی دارد.

از این رو غرایزی همچون خودخواهی، شهوت، خشم و فزون طلبی در سایه بهره مندی از ایمان محدود خواهد شد و در مجرای صحیحی به کار خواهد رفت و صلح و امنیّت را رقم خواهد زد.

سرچشمه این احساس مسئولیّت‏، فقط و فقط ایمان به خداست. این ایمان است که در اعماق وجود شخصی دین دار جا دارد و وجدان او را تحت تأثیر معنوی خود قرار می ‏دهد و از کجروی ‏ها و انحرافات باز می ‏دارد.

اهمیت این مسئله وقتی آشکار می‌شود که بدانیم قوانین بشری، چون از ضمانت اجرایی از درون، یعنی ایمان به خدا، سرچشمه نمی‏ گیرد، تنها یک مسئولیت‏ برون ذاتی ایجاد می‏ کند و نمی ‏تواند بطور کامل به اختلافات و تضاد‌ها پایان دهد؛ لذا شاهدیم افراد بی‏ ایمان، مردمی خودخواه و خودکامه و خطرناکند و هیچ‏گونه مسئولیتی برای خود قائل نیستند، ظلم و ستم و تجاوز به حق دیگران برای آن‌ها ساده است و کمتر حاضر به نیکوکاری می ‏باشند. پچرا که کفر و بی‏ ایمانی سرچشمه عدم احساس مسئولیت‏، قانون‏ شکنی، و فراموش کردن ارزش‌های اخلاقی است، و این امور سبب از میان رفتن وحدت جامعه ‏ها، متزلزل شدن پایه ‏های اعتماد و اطمینان، هدر رفتن نیرو‌های انسانی و اقتصادی، و به هم خوردن تعادل اجتماعی است.

بدیهی است که جامعه ‏ای که این امور بر آن حاکم گردد به سرعت عقب ‏نشینی می‏ کند و راه سقوط و نابودی را پیش خواهد گرفت. اگر امروزه هم اعتقادات مذهبی در جوامع بشری با آن همه تحریف ‏ها! از جوامع بشری برداشته شود و مردم جهان هیچ گونه مسئولیتی جز مسئولیت‏ وجدانی در خود احساس نکنند، به طور یقین مفاسد کنونی چندین برابر می‏ شود و حتی عده ‏ای از مردم به آدم خواری خواهند پرداخت! لذا برای اصلاح یک جامعه و نجات آن از آتش مسئولیت ناپذیری، تقویت پایه ‏های ایمان به «خدا» شرط ضروری و اساسی است چرا که بدون ایمان به خدا، احساس مسئولیت‏ از وجود انسان برچیده شده و عدالت اجتماعی جای خود را به ظلم و ستم خواهد سپرد و در نتیجه امنیت و سلامتی در چنین جامعه ‏ای وجود نخواهد داشت.
اخلاق اجتماعی و مسئولیت پذیری

هنگامی که سخن از «اخلاق‏» به میان می‏ آید بسیاری از مردم، حتی بعضی از اهل فضل و دانش، آن را یک امر مستحبی، و در حاشیه زندگی می‏ دانند، درحالی که غالب مشکلات اجتماعی‏ که با آن دست به گریبان هستیم، دقیقاً و مسلماً ناشی از ضعف‌های اخلاقی‏ ماست.

از سوی دیگر تمام اصول اخلاقی بازگشت به مناسبات خاصّ اجتماعی‏ انسان با دیگران می‏ کند، به طوری که اگر اجتماعی اصلًا وجود نمی‏ داشت و هر انسان کاملًا جدا از دیگران می‏ زیست، و هر فردی بی خبر از وجود دیگری زندگی می‏ کرد، اخلاق‏ اصلًا مفهومی نداشت! چرا که مسئولیت پذیری، تواضع، حسن ظن، عدالت و سخاوت، و امثال این‌ها همه از مسائلی است که فقط و فقط در اجتماع و برخورد انسان با دیگران، مفهوم دارد.

بنابراین، انسان منهای اجتماع، با انسان منهای اخلاق، همراه خواهد بود. در نتیجه قانون هر اندازه متقن و محکم باشد، تا عاملان به آن، اخلاق را در وجود خود حاکم نسازند، همیشه آن قانون در معرض زوال و پایمال شدن است؛ و با حذف اخلاق اجتماعی، زندگی اجتماعی‏ بشر، به سرنوشت دردناکی گرفتار می‏ شود که‏ بدتر از آن تصوّر نمی‏ شود. پحال وقتی اخلاق‏ اجتماعی جایگزین اخلاق‏ فردی گردد باعث مقدّم داشتن حقوق جامعه بر حقوق فرد خواهد شد، در این صورت احساس‏ مسئولیّت، ‏ جنبه عمومی پیدا می‌کند پو مصالح عمومی بر مصالح فردی ترجیح می‌یابد؛ چرا که آزادی و اختیار انسان با تکلیف و مسئولیت اجتماعی، همراه است، تحقق این مسئولیت‌ها به صورت طبیعی در عرصه‏‌های اجتماعی بدون اخلاق عمومی میسر نیست.
پذیرش مسئولیت در سایه وجدان عمومی

ما هر چیز را انکار کنیم، این واقعیّت را نمی ‏توانیم منکر شویم که در همه جامعه‏‌های انسانی، همه بدون استثناء در این مسئله توافق دارند که باید «قانون» بر جوامع انسانی حکمفرما شود، و افراد در مقابل قوانین‏ «مسئولیّت» دارند، و کسانی که از قانون تخلف کنند باید به نحوی‏ «مجازات» گردند.

حاکمیت قانون، مسئولیّت‏ افراد در برابر آن، و مجازات متخلّف، از مسائلی است که مورد اتّفاق همه عقلای جهان است، و از آن به وجدان عمومی مردم جهان تعبیر می‏ شود.

قطع نظر از گفتگو‌های فلسفی، وجدان‏ عمومی مردم جهان گواهی به آزادی اراده انسان‌ها می ‏دهد، زیرا همه اقوام و ملّت‌ها تکلیف و مسئولیّت‏ برای افراد قائلند؛ لذا وجدان‏ عمومی‏ جامعه، جزء اخلاق فضیله و نشانه شخصیّت و مسئولیت پذیری است، در واقع قضاوت عمومی جامعه سبب سوق دادن به نیکی‌ها و بازداشتن از بدی‌ها است؛ چرا که وجدان عمومی جامعه می ‏تواند الهام بخش مسائل اخلاقی و ارزش‌ها باشد. به همین دلیل مشاهده می ‏کنیم که همواره دغدغه متفکّران یک جامعه این بوده است که از طریق بالا بردن فرهنگ جامعه، وجدان‏ عمومی‏ را نیز ارتقا دهند تا از این طریق قوانین کامل تری وضع گردد.
توجیه گری بلای جان مسئولیت پذیری

بلای «توجیه ‏گری» بلائی است فراگیر که گروه عظیمی از مردم اعم از عوام و خواص را در برگرفته، پبرای اینکه سرپوشی بر و جدان خفته خود بگذارند، مبادا بیدار شوند و تعهد و مسئولیت‏ بیافرینند. خطر بزرگ این بیماری عمومی این است که راه‌های اصلاح را به روی گنهکاران می‏ بندد، و گاه واقعیت‌ها را حتی در نظر خود انسان دگرگون جلوه می‏ دهد. بسیارند کسانی که «ترس و جبن» خود را به عنوان «احتیاط»، و «حرص» را به «تامین آینده»، و «تهور» را به «قاطعیت»، و «ضعف نفس» را به «حیا» و «بی‏عرضگی» را به «زهد» و «ارتکاب حرام» را به «کلاه شرعی» و «فرار از زیر بار مسئولیت‏» را به «ثابت نبودن موضوع» و «ضعف‌ها و کوتاهی ها»‌ی خود را به «قضا و قدر» توجیه می‏ کنند، و چه دردناک است که انسان با دست خود راه نجات را به روی خود ببندد؟! گرچه این مفاهیم هر کدام در جای خود معنی صحیحی دارد، ولی اشکال در این است که آن را تحریف کرده، و نتیجه وارونه می‏ گیرند، و چه زیان‌های عظیمی که از این رهگذر به جوامع بشری و خانواده ‏ها و افراد رسیده است؟! از جمله مصادیق بارز توجیه گری، «مسئولیت‏ را به گردن هم انداختن» است. اگر در اجتماع‏، هر کسی وظیفه خود را به خوبی انجام دهد و گناه خود را به گردن دیگری نیندازد و سهم خویش را در مسئولیت‏‌ها بپذیرد، ناکامی و شکست، کمتر واقع می‏ شود. بدبختی از آنجا شروع می‏ شود که هر کس از زیر بار مسئولیت خود فرار کند و دیگری را مقصّر بشمارد، در چنین جامعه ‏ای همه مقصرند و همه گنهکار و شکست آن‌ها در برابر دشمنان غیر منتظره نیست.

از دیگر مصادیق بارز توجیه گری این است که هر کسی که گرفتار حادثه ‏ای می‏ شود، دیگران، حادثه را مربوط به خود او می‌دانند و به یاریش نمی‌شتابند. حال آنکه باید از توجیه‏ گری‏ پیرامون عوامل شکست و اصرار بر تبرئه خویش، یا افکندن گناه به گردن «اشخاص» یا «عوامل» دیگر به شدّت پرهیز کرد، چرا که چیزی خطرناک‌تر از آن نیست که انسان، ضعف‌ها و نارسائی‌های خود را نادیده بگیرد، و به گردن دیگران بیندازد، و بار دیگر ضربه بخورد و شکست‌ها تکرار شود. سخن آخر: (مردم در خانه بمانند)

در خاتمه باید گوشزد نمود در این ایام که، بلیه‌ای عالم‌گیر، آرامش همگان را سلب نمود. در این شرایط ویژه همه شما عزیزان را به توجه جدی به خطر این بیماری با حفظ خونسردی کامل جلب می‌نمایم. پاز تلاش ایثارگرانه و مجدانه جامعه پزشکی و پرستاری و دیگر تلاشگران عرصه بهداشت و درمان و نیرو‌های جان برکف نظامی و انتظامی و همیاری‌های مردمی از صمیم قلب تشکر و قدردانی می‌کنم.

امروز مسئولیت‏ مهم ما هماهنگی و همدلی‏ و الفت میان دل ‏ها و در یک کلام تعهّد و مسئولیت پذیری درمقابله با ویروس کرونا‏ است؛ لذا از همه ملت عزیز تقاضا دارم نسبت به رعایت تمامی موارد درخواستی از سوی مسئولین بهداشت و درمان، از جمله ماندن در خانه و پرهیز از هرگونه سفر غیر ضروری، دقت ویژه کنند. این یک وظیفه حتمی برای همگان است که برای خود در این زمینه مسئولیت‏ قائل باشند، نه به صورت تماشاچی مانند بعضی بی خبران بی تفاوت از کنار این صحنه ‏ها بگذرند. بی شک هرکسی در مقابله با این بحران، کم کاری کند و وظایفش را به‏ طور صحیح انجام ندهد، کم فروشی کرده است. در پایان، با دعا و تضرع به درگاه ذات اقدس احدیت و توسل به ارواح طیبه حضرات معصومین (علیهم السلام)، دفع و رفع این بلیه را مسئلت می‌کنم.

انتهای پیام