نقش نماز در تربیت اخلاقی جوانان و نوجوانان

به گزارش سرویس خبری بسیج جامعه زنان خبرگزاری بسیج، - راضیه کهزادی : احساس پوچی و بیهودگی در دنیای امروز در میان انسان هایی که از مذهب و دین رویگردانند کاملا به وضوح دیده می شود و شاید یکی از مهم ترین عامل موثر در پیدایش این حالت روحی همین فاصله گرفتن تدریجی بشر از مذهب است ، بشر امروز با آنکه از تمامی امکانات مادی بهره مند است ولی به دلیل فاصله گرفتن از مذهب نمی تواند به شادابی وافعی دست یابد .پس این انسان سرگشته باید خود را پیدا کند تا به آرامش درون و بیرون خود برسد در این میان می توان از نماز به عنوان عنصر و اهرم اصلی رسیدن به آرامش نام برد .
نماز، پیوند میان آدمی و بی‌نهایت است. رشته‌های چنین ارتباطی از زمین تا آسمان، برقرار می‌شود
زیرا هر نوع ارتباطی، بر روح انسان تاثیر معینی بر جای می‌گذارد و به همان میزان و متناسب با آن «تصویر فرد از خویشتن» نیز، تغییر می‌یابد.
نماز برنامه‌ای منظم برای ارتباط انسان و خدا در پنج نوبت شبانه روز است. پنج وعده‌ای که در حقیقت پنج میعادگاه ملاقات محب و محبوب می‌باشد. هر نماز تا نماز بعد، به انسان بهانه‌ای برای زیستن و دلیلی برای بودن می‌بخشد.
عبادت پروردگار به معنای وسیع آن که منتج به رشد و بالندگی آدمی است در رسیدن او به آرامش و شادی روزمره کمک می کند.
نوجوان و جوان همانند شکوفه ای است که زیبایی دارد اما هنوز به بار نرسیده است ، به شکوفه نمی توان دل بست باید آن را پروراندو از آفات محافظت نمود ، کودکان و نوجوانان اگر می خواهند به سربلندی و خوشبختی برسند باید گل نیکی و اخلاق الهی برگزینند هر جوان و بزرگسالی بزرگوار نخواهد شد مگر در کودکی و نوجوانی پرورش یافته باشنداگر کسی در کودکی و نوجوانی خود را به فضایل اخلاقی نیاراید قطعا آینده او خزان در خزان خواهد. تاثیرپذیری کودک و نوجوان با آن حساسیتی که دارد یک تاثیرپذیری پر فرجام و پر عاقبتی است ، یعنی تاثیراتش در عاقبت و در فرجام این بچه خیلی زیاد است و لذا باید به این امر توجه اساسی نمود تا جوانان به سوی نماز گرایش یابند.
در این مقاله برای دست یابی به اهمیت نماز و آثار آن در زندگی اجتماعی و فردی افراد باید به عوامل موثر در رسیدن به این موضوع و آثار تربیتی نماز و عواملی که سبب رشد انسان ها و یا مانع رسیدن انسان ها به رشد اخلاقی و معنوی و ارتباط آن با نماز می شود می پردازیم.
کلمات کلیدی :
نماز، تربیت ، کودک، نوجوان
مقدمه :
هرانسانی از فطرت الهی برخوردار است و این گرایش در ابتدای کودکی در او وجود دارد ، اگر این استعداد الهی شکوفا شود ، و با تربیت صحیح کودک ، کودک به سوی خدا و گرایشات الهی و معنوی رهنمون گردد ، روح دینی در او زنده شده، انسانی متمدن بار می آید ولی اگر در دوران کودکی هیچ گونه هدایت و راهنمایی در زمینه شکوفایی این استعداد انجام نشود ، ممکن است با گذشت زمان فطرت الهی او، از مسیر صحیح منحرف می شود . بنابر این پدر و مادر نقش مهمی در تربیت و پرورش کودک در همه ی زمینه های دینی و معنوی به عهده دارند . ( فاخری و همکاران ، ۱۳۸۵ : ۱۵۷)
پدر و مادر باید با بیدار کردن شعور مذهبی کودک و متجلی کردن شحصیت الهی او به رشد مذهبی اش کمک کنند.
در تربیت دینی کودک توجه به نکانی از جمله انجام آداب اسلامی و آموزش دینی کودک لازم می باشد. کودک با فطرت الهی خویش آمادگی دارد که با آموزش های دینی آشنا شود و به عبارت دیگر یک نیاز درونی او را به آموزش های دینی فرا می خواند. ( همان :۱۵۹)
روش تحقیق :
روش گردآوری اطلاعات این مقاله کتابخانه ای و اسنادی می باشدو از کتب و مقالات چاپ شده و کتاب های مرجع استفاده شده است .
تعاریف و اصطلاحات :
نماز :
صلاه یعنی دعا کردن، تبریـک گفـتن و سـتایش کـردن و بـه معنـاي عبـادتی خـاص میباشد. نماز در لغت به معناي دعاست و به دلیل دعاهایی که در ضمن نماز است به این نـام نهـاده شـده است. و گفته شده صلاه در لغت به معناي کوشش و بزرگ داشتن اسـت و نمـاز از جانـب خـدا مهربـانی است و از جانب فرشتگان طلب آمرزش و از جانب انسانها رکوع و سجود کردن و از جانب پرندگان ذکر و تسبیح الهی است . (محمدی ،۱۳۸۱: ۱۸۳) نماز به معنای واقعی کلمه عمود دین است؛ معنای عمود این است که اگر نبود، سقف فرو میریزد؛ بنا شکل بناییِ خود را از دست میدهد؛ نماز این است. نماز در بین مجموعه‌ ی داروهای درمانگرِ بیماری‌های جسمی و روحی و فردی و اجتماعی انسان، آن عنصر اصلی یا یکی از اصلی‌ ترین عناصر است.
نماز، مراسم مخصوصي براي پرستش خدا و راز و نياز بـا اوست که در آن جنبه هـاي ارزنـده و آموزنـده خاصـي در نظر گرفته شده، و به همين جهـت شـکل مخصوصـي بـه خود گرفته است. نماز، سرود توحيد و يکتاپرستي و سرود فضـيلت و پـاکي است که بايد فکر و روح ما را در برابر عوامـل شـرک زا و آلوده کننده اي که در زندگي روزمره با آنها سر و کار داريم پاک و يکتاپرست نگهدارد. (شهید بهشتی ،۱۳۸۴ :۱۱)
تربیت :
تربیت در لغت از ماده «ربا» به معنی «زاد و نما»؛ افزایش یافت، نمّو کرد، گرفته شده است.
برای اینکه به تعریف کامل و صحیح تربیت پی ببریم لازم است قبلا نقش مربی را در تربیت مورد بررسی قرار دهیم و ببینیم مربی در عمل تربیت چه کارهایی را انجام می دهند بدین منظور نقش باغبان را که مربی گل و درخت است مورد بررسی قرار می دهیم . کار باغبان که درخت را پرورش می دهد عبارت از این است که ابتدا زمین را شخم می زند و برای کشت بذر یا نهال آمادهه می سازد ، سپس نهال یا هسته درخت را در زمین می نشاند به طوری که بتواند به مقدار کافی از هوا و نور خورشید استفاده کند . نهال را به موقع آبیاری کند و کود مناسب در اختیارش قرار می دهد. با آفت ها مبارزه می کند و علف های هرزه را از اطراف گیاه بر طرف می سازد. در صورتیکه باغبان همه ی کارهای لازم را انجام دهد ، هسته و نهاد استعداد هایی را که در وجودش نهاده شده است به فعلیت تبدیل می کند و میوه می دهد. چنانچه در مثال مذکور ملاحظه می فرمائید هسته و نهال است که پرورش می یابد و استعداد های نهفته اش را به فعلیت تبدیل می کند ، لذا باغبان نقشی جز زمینه سازی و ایجاد شرایط لازم ندارد. (امینی ،۱۳۸۷ : ۱۱و۱۲)
در تربیت انسان نیز وضع به همین منوال است ، مربی انسان هم با استفاده از شیوه های تربیتی ، همه ی امکانات و شرایط لازم را برای پرورش شخص مورد تربیت فراهم می سازد ، آن چنان که او در این شرایط راه خویش را پیدا می کند و استعداد های نهفته اش را پرورش داده ، به فعلیت می رساند. ( همان :۱۲)
تعلیم و تعلم :
تعلم به معنای یاد گرفتن و دانش آموختن است؛ چنان که تعلیم به معنای آموختن و آموزش دادن است. در تعریف تعلیم می توان گفت : تعلیم عبارت است از سخن گفتن و القای کلمات معنا دار ، تا متعلم به معنای آن الفاظ پی ببرد و بدین وسیله استعداد تعلم خویش را به فعلیت تبدیل سازد و عالم شود. در اینجا نیز مشخص شد که تعلیم نیز نوعی تربیت است و با هم فرقی ندارند.( امینی ، ۱۳۸۵:۱۵)
ژان شاتو می نویسد : ( تعلیم و تربیت فتح مداوم است بی آنکه سنین گذشته مورد انکار واقع شود ، آدم تربیت شده کسی است که بلد باشد با عقل ، نیروهای شدید و شبه حیوانی طبیعتش را با هدایت آن ها به نقطه کمالشان مورد استفاده قرار دهد... بنابر این تربیت کردن یاری کردن کودک است تا به شخصیت آزاد و منضبطی که همان موجود اخلاقی است برسد ، یا بهتر است بگوییم : آن را در خود بسازد.
نقش و اهمیت نماز :
از پيغمبر اکرم(ص) نقل شده که در گفت وگويي کوتاه با ياران خود چنين فرمود:
فرض کنيد در برابر خانه يکي ازشما نهري روان باشد و هـر روز درآن پنج بارشست وشو کند.آيا به تن او هيچ آلودگي مي ماند؟ نه، اين شستوشو به تن او هيچ آلودگي نمي گذارد، نماز پنجگانه هم همين اثر را دارد. با پـنج نمـاز در روز، خدا لغزش ها را از آدمي مي زدايد و او را پاکيزه مي کند. (همان ،۱۳)
نماز يک نوع تمرين وظيفه شناسي است. کسي کـه بـه نمازهاي روزانه پايبند باشد لااقل در برابر بي بند و بـاري و سهل انگاري نسبت به وظايف ديگر مصـون مـي مانـد و نماز به پيشرفت او در زندگي کمک مي کند:
وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَکَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَي الْخَاشِعِينَ ۴۵ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ۴۶
«در راه زندگي از شکيبايي و نمـاز کمـک گيريـد هـر چند نماز خود، کار سنگيني است؛ مگر بر فـروتن هـا، کـه عقيده دارند سـرانجام پـيش خـداي خـويش مـي رونـد و به سوي او باز مي گردند. » نماز براي عدهاي از مردم تکليفي سـنگين اسـت، ولـي براي آنها که به هستي جاويد انسان معتقدند و ايمان دارند که بايد همواره خود را پاک نگـاه داشـت و در راه تکامـل کوشيد تا به کمال جاويد الهي پيوست، راز و نيازي لـذت بخش و نشاط آور با خداي بزرگ و مهربان است.» (حسینی بهشتی ،۱۳۸۴: ۳۸)
هر چند اين آيه به دنبال خطاب‌هايي که به يهود شده آمده است، ولي مخاطب آن همه‌ي مردم هستند. در روايات مي‌خوانيم که حضرت علي عليه السلام هرگاه مسئله‌ي مهمي برايشان رخ مي‌داد به نماز مي‌ايستادند واين آيه را تلاوت مي‌کردند.
پیام های آیه :
۱- صبر ونماز، دو اهرم نيرومند در برابر مشکلات است. «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ ...
۲- هر چه در آستان خدا اظهار عجز و بندگي بيشتر کنيم، امدادهاي او را بيشتر دريافت کرده و بر مشکلات پيروز خواهيم شد. «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ »
۳- استعانت از خداوند در آيه‌ي‌ «إِيَّاکَ نَسْتَعِينُ» منافاتي با استعانت از آنچه به دستور اوست، ندارد. «اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ»
۴-سنگين بودن نماز، گاهي نشانه‌ي تکبّر در برابر خداست. «لَکَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَي الْخاشِعِينَ »
۵-خاشع، در نماز احساس ملاقات با خداوند را دارد. «الْخاشِعِينَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ »
تربیت اسلامی فرزند از بدو تولد :
روحيه انسان در ابتدا حکم ماده شل و قابل انعقادي مثل گچ را دارد که ابتدا که آن را در آب مي ريزند شل است و بعد سفت مي شود. وقتي اين ماده شل است آن را در هر قالبي بريزيم به همان شکل درمي آيد. مي گويند روح انسان در زمان کودکي حالت قابل انعطافي دارد و مانند همان ماده شل است، و هر چه انسان بزرگتر شود قابليت انعطاف آن کمتر مي شود. اينکه گفته اند: " العلم في الصغر کالنقش في الحجر" اختصاص به علم ندارد، بلکه بايد گفته شود: التربية في الصغر کالنقش في الحجر. البته علماي امروز هم به تربيت دوران کودکي بيشتر اهميت مي دهند. بچه اي که در کودکستان است، از بچه دبستان - و بچه دبستان از نوجوان دبيرستان، و نوجوان دبيرستان از جوان دانشگاه -جنبه پذيرشش بيشتر است. انسان در سن پنجاه سالگي شخصيتش منعقد مي شود. البته مبالغه نبايد کرد. انسان يک موجود قابل تغيير و قابل توبه و بازگشت است و ممکن است در سن صدسالگي هم خود را تغيير دهد. ( مطهری ، ۱۳۸۷: ۵۷)
امام باقر علیه السلام می فرماید :
در دو سالگی کلمه توحید ( لا اله الا الله ) را و در چهار سالگی ( محمد رسول الله) را به کودک بیاموزند. در پنج سالگی روی او را متوجه قبله کرده ، به او بگویند که سر به سجده بگذارد . بعد از شش سالگی ، رکوع ، رکوع و سجود صحیح را به او بیاموزند و در هفت سالگی به او بگویند دست و رویت را بشور و نماز بگذار و چون نه ساله گردد ، وضو یادش دهند.
حضرت سجاد علیه السلام در رساله ی حقوق فرمود : ( حق بزرگ خدا بر تو این است که فقط او را پرستش کنی و در عبادت چیزی را شریک او قرار ندهی ، اگر با اخلاص این عمل را انجام دهی، خدا نیز اصلاح امور دنیا و آخرت تو را بر عهده می گیرد و آنچه دوست داری برایت نگه می دارد. ) ( تحف العقول، ۲۶۲)
تربیت از دیدگاه شعرا :
مولوي مثلي مي آورد راجع به اينکه هر چه انسان بزرگتر مي شود صفات او قوي تر و ريشه دارتر مي گردد. مي گويد مردي خاري را در معبر مردم کاشت و مردم از اين بوته خار در رنج بودند. او قول داد که سال ديگر آن را بکند، و سال ديگر نيز کار را به سال بعد موکول کرد، و سال هاي بعد نيز به همين ترتيب
عمل کرد. از طرفي درخت سال به سال ريشه دارتر مي شد، و از طرف ديگر خود او سال به سال ضعيفتر مي گرديد. يعني ميان رشد درخت و قوت او نسبت معکوس برقرار بود. حالات انسان نيز مانند خاربن و خارکن است. روز به روز صفات در انسان ريشه هاي عميق تري پيدا مي کند و اراده انسان را ضعيف تر مي کند. قدرت يک جوان در اصلاح نفس خود از يک پير بيشتر است.
خاربن در قوت و برخاستن خارکن در سستي و در کاستن
سعدي نيز مي گويد:
هر که در خرديش ادب نکنند در بزرگي ادب از او برخاست
چوب تر را چنانکه خواهي پيچ نشود خشک جز به آتش راست
او به چوب تر و خشک تشبيه مي کند که تا تر است انعطاف دارد و هر چه خشکتر شود انعطاف آن کمتر مي گردد، و وقتي کاملا خشک شود يک حالت ثابت به خود مي گيرد و تغيير نمي کند. ( مطهری ،۱۳۸۷ : ۵۸)
نظريه علماي غرب در تربیت :
نظريه جديدي در ميان علماي غرب درباب تربيت پيدا شده که لازمه حرفشان اين است که اساساً تربيت، صرف پرورش است، و چون بحث آنها در تربيت اخلاقي بوده و روي عقل و اراده بحث کرده اند نه روي حس ديني و حس زيبائي ، گفته اند تربيت فقط و فقط پرورش نيروي عقل و اراده اخلاقي است و بس، و انسان را به هيچ چيز - چه خوب و چه بد - نبايد عادت داد، زيرا عادت مطلقا بد است، چون همينکه چيزي عادت شد، بر انسان حکومت مي کند و انسان به آن انس مي گيرد و نمي تواند آن را ترک کند، و آن وقت است که کاري را که انجام مي دهد، نه به حکم عقل و نه به حکم اراده اخلاقي و نه به حکم تشخيص اينکه اين کار، کار خوبي است يا کار بدي، انجام مي دهد، بلکه به حکم اينکه عادتش شده واگر انجام ندهد ناراحت مي شود انجام مي دهد.
نماز از منظر دانشمندان :
ویلیام جیمز ( فیلسوف و روانشناس ) در کتاب دین و روان چنین گفته است : " وقتی مردم به نور ایمان روشن می شوند به همه لذت ها و شهوت ها پشت پا می زنند ، زیرا دست پر مهر خداوند را بر سر خود احساس می کند ،انسان با عبادت چنان بالا می رود که همه ی دنیا را از زیر پای خود می بیند. در این حال دلش به حال آن هایی که در تاریکی های دنیا و مسابقات بی حاصل آن به سر می برد می سوزد به هر شکل ممکن آن ها را از ظلمت نجات داد و به عالم نور هدایت می کند.
گاندی رهبر هند در این مورد گفته است : " دعا و نماز زندگی ام را نجات داده است بدون آن از مدت ها پیش دیوانه می شدم من عبادت را روح و روان انسان ها را از آب و غذا ضروری تر می دانم.
هریت نبون در این مورد گفته : نیایش مغز انسان را فعال می نماید و فشار خون را کاهش می یابد و تکرار آن اندیشه های ناروا را از مغر بیرون می کند. (صالحی منش،۱۳۹۱: ۳۱)
نماز را سبک نشماریم:
امام صادق (علیه‌السّلام) میفرمایند که: «لیس منّی من استخفّ بالصّلوة» از ما نیست کسی که نماز را سبک بشمارد. استخفاف یعنی سبک شمردن، کم‌اهمیت شمردن. حالا این نمازِ با همه‌ی این خصوصیات، با همه‌ی این فضائل، چقدر از انسان وقت میگیرد؟ نماز واجب ما - این هفده رکعت - اگر انسان بخواهد با دقت و با قدری ملاحظه بخواند، فرض کنید سی و چهار دقیقه وقت میگیرد، والّا کمتر وقت خواهد گرفت. ما گاهی اوقات میشود که پای تلویزیون در انتظار برنامه‌ای که مورد علاقه‌ی ماست نشسته‌ایم و قبل از آن، دائم تبلیغات، تبلیغات، تبلیغات - بیست دقیقه، پانزده دقیقه - که هیچ کدام هم به درد ما نمیخورد، مینشینیم گوش میکنیم و بیست دقیقه وقتمان را از دست میدهیم، برای خاطر آن برنامه‌ای که میخواهیم. بیست دقیقه‌های زندگی ما اینجوری است. منتظر تاکسی میشویم، منتظر اتوبوس میشویم، منتظر رفیقمان میشویم که بیاید جائی برویم، منتظر استاد میشویم که سر کلاس دیر کرده، منتظر منبری میشویم که دیر به مجلس رسیده؛ همه‌ی اینها - ده دقیقه، پانزده دقیقه، بیست دقیقه - به هدر میرود. خوب، این بیست دقیقه و بیست و پنج دقیقه و سی دقیقه را برای نماز - این عمل راقی، این عمل بزرگ - مصرف کردن مگر چقدر اهمیت دارد .
امام باقر عليه السلام می فرمایند:
لَا تَتَهَاوَنْ بِصَلَاتِکَ فَإِنَّ النَّبِيَّ(صلّی‌الله‌عليه‌وآله‏) قَالَ عِنْدَ مَوْتِهِ لَيْسَ مِنِّي مَنِ اسْتَخَفَّ بِصَلَاتِهِ.
نمازت را سبک مشمار که همانا پيامبر صلي الله عليه و آله هنگام رحلتش فرمود: هر کس نماز را سبک بشمارد از من نيست.
توصیه رهبر به نوجوانان درباره نماز :
عزیزان من، فرزندان من! من توصیه میکنم از همین حالا، از همین روزها و ماه‌هایی که تشرّف به تکلیف پیدا کرده‌اید، رابطه‌ی خودتان را با خدای متعال مستحکم کنید. عیب بزرگ دنیای مادّی غرب، قطع رابطه‌ی انسان با خدا است؛ [برای] این است که دچار انحطاط معنوی و لغزشهای اخلاقی فراوان میشوند؛ [برای] این است که دچار نومیدی میشوند و جوانهایشان دچار سرگردانی و سرگشتگی میشوند؛ [برای] این است که روزبه‌روز تمدّن غرب دارد افول میکند؛ [چون] رابطه‌ی با خدا را قطع کرده‌اند. راز پیشرفت یک انسان به صورت شخصی و فردی، و یک جامعه به صورت جمعی، این است که بتواند رابطه‌ی خود با خدا را حفظ کند. ارتباطتان را با خدا حفظ کنید.
بهترین راه ارتباط با خدا، در درجه‌ی اوّل همین نمازی است که میخوانید. از همین حالا، از همین دوران آغاز تکلیف سعی کنید نماز را با توجّه بخوانید. توجّه یعنی چه؟ یعنی اینکه در حال نماز، احساس کنید دارید با مخاطب عظیم خودتان حرف میزنید؛ با خدا دارید حرف میزنید؛ این احساس را در خودتان به وجود بیاورید. وقتی انسان با خدای متعال حرف میزند، هم به او اعتماد و توکّل میکند، هم از او طلب و درخواست میکند؛ این اعتماد و توکّل به خدا، به انسان شجاعت میبخشد. شما در زندگی باید با شجاعت حرکت کنید؛ با اعتماد‌به‌نفس حرکت کنید؛ این حالت شجاعت و اعتماد‌به‌نفس، در ارتباط با خدا به دست می‌آید. سعی کنید نماز را اوّل وقت بخوانید، با توجّه بخوانید.
اهمیت دوران جوانی
بر هیچ اهل علمی پوشیده نیست که در شکل گیري شخصیت هر فرد ، مقطع جوانی از جایگاه خاص و اهمیت ویژه اي برخوردار است . شاید بتوان گفت که ثبات شخصیت هر انسانی در این سنین آغاز و به هر نحوي که شکل گیرد غالباً به همان صورت قوام یافته و تثبیت میگردد و به همین دلیل در روایات بر اهمیت و برتري این مقطع سنی تأکیدات زیادي رفته و نیز روانشناسان این دوره را حیات مجدد انسان نامیده اند .
صاحب شریعت اسلام ، حضرت خیر الانام که از سر چشمه وحی الهام میگرفت در تکریم و احترام به جوانان فرمودند
فضل الشابّ العابد الذي یَعبُدُ فی صباه علی الشیخ الذي یَعبُد بَعْدَ ماکَبُرَتْ سِنُّهُ کفضلِ المرسلین علی سایر النّاس .
فضیلت و برتري جوان عابد که از آغاز جوانی خدا را عبادت کند بر پیري که وقت پیري مشغول عبادت گردد چون فضیلت پیغمبران است بر سایر مردم
و در جاي دیگر با اشاره به ارزش جوانی میفرماید : اغتنم شبابک قبل هرمک .
جوانی تان را قبل از فرارسیدن پیري غنیمت و قدر بدانید
وخطاب به والدین و مربیان در برخورد با جوانان و نوجوانان میفرمایند :
اوصیکم بالشّبان خیراً فانّهم اَرَقُّ افئِدهً انّ الله بعثنی بشیراً ونذیراً فحالفنی الشُّبّانُ وخالفنی الشیوخُ ثُمَّ قَرَاَ فطال علیهم الأمَدُ فقستْ قلوبُهُم .
به شماها در باره نو بالغان و جوانان به نیکی سفارش میکنم که آنها دلی رقیقتر و قلبی فضیلت پذیرتر دارند . خداوند مرا به »پیامبري برانگیخت تا مردم را به رحمت الهی بشارت دهم و از عذابش بترسانم . جوانان سخنان مرا پذیرفتند و با من پیمان محبت بستند ولی پیران از قبول دعوتم سرباز زدند و به مخالفتم برخاستند . سپس به آیهاي از قرآن اشاره کرد و درباره مردم کهن سال و پیر که مدت زندگی آنان به درازا کشیده و دچار قساوت قلب شده اند سخن گفت
همه این سخنان گوهر بار که در خطاب به مسلمانان تأکید داشتند علاوه بر سیره عملی و برخورد بزرگوارانه و محترمان هاي که با جوانان داشته اند حاکی از حساسیت عنفوان جوانی است .
بنابر این از منظر علم و دین ، در تمام عمر و طول حیات انسانی هیچ برههاي مهمتر از دوره نوجوانی و جوانی نیست . یکی از روانشناسان معروف غربی بنام دکتر «ماي لی » در اهمیت این دوره از عمر آدمی چنین می گوید :
در نوجوانی مسأله شخصیت و هویّت با شدّت تمام از نو وارد میدان می شود پس نوجوانی و جوانی یکی از مراحل و مراتب بارور هستی است که طی آن ساخت هاي قطعی شخصیت و هویت بزرگسال تثبیت شده یا دوباره مطرح می کردند
انعطاف پذیري روحیه جوانان
نسل جوان تنها قشر منحصر به فردي است که بیشترین روحیه تأثیر پذیري را داراست شفافیت روحیه جوانان و حساسیت ایشان، عامل اصلی توجه دستگاههاي تبلیغاتی استکبار و بنگاههاي فرهنگی غرب ، براي سوق دادن آنان به انحرافات اخلاقی و اهداف پلید خویش در طول تاریخ بوده است .
درست از زمانی که دنیاي غرب در اثر تحقیقات و مطالعات خود به این نتیجه رسید که جوانان آسیب پذیرترین قشر هر جامعه اند با تشکیل بنگاه هاي فرهنگی تبلیغی همه همت خود را در به دام انداختن آنان به فساد و تباهی تحت عنوان آزادي و عناوین مقدس دیگر به کار گرفت تا اینکه به اغراض استکباري و سلطه طلبی خود دست یابد . (خلیلی :۲۳)
نقش نماز در شخصیت جوانان
براي پرداختن به این موضوع که نماز در ساختار شخصیت جوان ، موجد چه آثاري بوده و نقش و تأثیر آن تا چه حدي است به نظر می رسد که تبیین و توضیح چند مطلب در این باب لازم و ضروري باشد . نخست حقیقت و روح نماز است و دیگري اهمیت دوران نوجوانی و جوانی و نیز روحیه انفعالی و تأثیر پذیري این نسل )نسل جوان( در مقابل عوامل خارجی است . نماز، این زیباترین پیوند انسان زمینی و معبود آسمانی، برکه با برکتی است که انسان را از "خود" فراتر می‌برد و او را به رشدها و عظمت‌ها می‌رساند. زیرا روح نماز، زمانی حاصل می‌شود که آدمی، تمام توجه و دقت خود را معطوف به پروردگار و راز سخن‌گفتن با وی نماید و از "خود" و"خودی" رها شود. به نظر می رسد تا وقتی که مطالب و مسائل مزبور روشن نشود و جایگاه خود را پیدا نکنند
نماز سبب می شود که جوانان از حصار تنگ و بسته خودخواهی، خودپرستی و خودشیفتگی آسوده و رها گردند و به رشد و بالندگی برسند.
نماز از عواملی که موجب آمرزش گناهان و بالنتیجه رفع احساس گناه در افراد می‌شود، و این امر زمینه‌ای برای پاکسازی وجدان اخلاقی در نوجوانان و جوانان محسوب می‌شود.
در کلامی گهربار از حضرت علی (علیه‌السّلام) آمده است: «نماز گناهان را همچون برگ درختان می‌ریزد»
آمده است که مردی خدمت پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شرف یاب شد و عرض کرد: «ای رسول خدا، گناهانم بسیار و اعمال نیک من ‌اندک است چه کنم؟ حضرت فرمود: بسیار سجده کن، زیرا سجده گناهان را می‌ریزد، چنان‌که باد برگ درخت را می‌ریزد».
آفات و موانع آثار نماز :
وجود موانع ، عامل اصلی عدم ترتب آثار در زندگی نمازگزار است در این قسمت از بحث به اهمّ آن آفات و موانع اشاره میشود تا شاید با شناخت آن در رفع آنها بکوشیم و آثار نماز را در زندگی و حیات خویش لمس نمائیم . و امّا مهمترین آفات عبارتند از:
۱- اکتفا به صورت و ظاهر نماز
تکیه کردن به صورت نماز و اعتماد به هیأت ظاهر آن ، بدون معرفت عقلی و قلبی به اذکار و اوراد و روح و حقیقت نماز ، یکی از عوامل مهم عدم تأثیر گذاري آن است .( مفهوم نماز و حقیقت آن ، در ظاهرش خلاصه نمی شود بلکه نماز علاوه بر صورت و ظاهر داراي سیرت و باطن نیز هست یعنی حقیقت نماز بسی گستردهتر از تصور عده اي است که آن را در حرکات ظاهري محدود دانسته و به همان هیأت صوري تمسک و تشبث جسته اند ، آثار نماز به حقیقت و روح آن پیوند و گره خورده است و براي دسترسی و وصول به آن فواید و آثار چارهاي جز نفوذ به باطن و قیام به حقیقت آن نیست و در واقع ذکر بودن نماز هم به همین معناست . امّا اینکه حقیقت و باطن نماز چیست ؟ گفته شد که حضور قلب ، فهم معناي اذکار ، تعظیم در مقابل عظمت الهی و هیبت و عزت آن ذات ربوبی ، رجاء و امیدواري از او ، اعتراف و اقرار به بی مقداري و ناچیز بودن خویش از معانی باطنیه و مفاهیم کامله نماز است. ( مرحوم نراقی معراج السعاده ، ص( ۶۶)
عدم اخلاص و حضور قلب :
یکی دیگر از عواملی که موجب می شود تا نماز تأثیري در حیات نمازگزار نگذارد و او را در قوس صعود سیر ندهد فقدان خلوص و نبود حضور قلب و خشوع باطن است. ملاک و میزان هر عملی در خلوص و حضور است و با توجه به همین نکته است که امام العارفین و سید السالکین علی)علیه السلام( فرموده اند :
همانا دو نفر از امت من به نماز می ایستند و رکوع و سجودشان یکی است و حال آنکه مابین آنها مثل مابین زمین و آسمان است .
عوامل مؤثر در گرايش به نماز در دوران نوجوانی و جوانی :
در میان نوجوانان و جوانان برخی آنچنان که باید ، به نماز اهمیت نمی دهند و یا اینکه چرا بعضی از آنان ارتباط چندانی با نماز ندارند و یا عده اي از نوجوانان و جوانان در حالی که از خانواده مذهبی و مسلمان هستند نماز نمی خوانند برخی ازعلل کم توجهی و بی توجهی به نماز شامل محیط خانواده ، بی توجهی والدین به عدم آگاهی و بینش کافی از فریضه نماز ، سستی و تنبلی ، مجالست و همنشینی ، دوستان ناباب ، فساد اخلاقی ، مزاحم دانستن نماز برای کارهای شخصی تکبر و غرور ، تسویف (واگذاری امور به آینده ، ضعف اعتقادی ، رفتار نا مناسب مبلغان دینی و ... نام برد . همه بدانند که یکی از مؤثرترین راه ها برای کاستن آسیبهای اجتماعی، ترویج نماز است. به این‌که حتی یک نفر از جوانان و نوجوانان کشور، در نماز سهل‌انگاری نکند همت گمارید. این یکی از بهترین راهها برای سلامت معنوی و روحی مردم ما و جامعه ما است. تلاش‌های فرهنگی و هنری و برنامه‌ریزی‌های آموزشی و غیره، همه باید به گونه‌ای طراحی و اجرا شود که نماز، با کیفیت مطلوب، روزبه‌روز در میان مردم به‌ویژه جوانان و نوجوانان رونق گیرد و همه به‌راستی از این چشمه‌ی پاکی و روشنی بهره‌مند گردند.
عوامل زيادي درگرايش نوجوانان به نماز موثراست، از جمله اين عوامل عبارتند از:
۱- خانواده :
برخورد فرد با مسايل ديني از بدو تولد و دوران کودکي اوشکل مي گيـرد کـه از جوانب مختلف درشکل گيري شخصيت دوره ي نوجواني، جواني و حتي بزرگسالي فـرد مـؤثر است. اگر والدين خود نماز را اهميت دهند وبه پـاي دارنـد ، کـودک در مرحلـه اول نيـزاز رفتـار والدين الگو برداري مي نمايد وحرکات نمازرا به صورت نمادين انجـام مـي دهـد. هنگـامي کـه کودک چنين رفتاري را انجام داد اگر مورد تشويق قرارگيرد ، فراواني رفتارش افزايش مي يابـد و بعد از مدتي تبديل به عادت مي گردد. همراه کردن کردن نماز با محرک هـاي خوشـايند براي کودکان و نوجوانان مي تواند موجب علاقه مند ساختن آن ها نسبت به نماز شود. والدين هيچ گاه براي وادار نمودن کودک و نوجوان به نماز خواندن از تنبيه و ارعاب استفاده نکنند، بخاطر اين که نتيجه کـاملاً عکـس خواهـد داشـت. پدر و مادرها، کودکان و نوجوانان را با صورت و معنای این فریضه آشنا سازند و اگر باید از دیگران کمک گرفت، کتابهای شیرین و آسان فهم را برای کودکان خود بخوانند.
۲- نقش دوستان و همسالان نوجوان:
دوستان در دوران نوجوانی ايـن زمينـه ايفـاي نقـش مـي کننـد. هرچقـدر دوستان نزديک پاي بندي بيشتري به نماز داشته باشند تاثيربيشتربر نوجوان خواهد داشت.
پایـه‌های شخصیت انسان در دوران نوجوانی شکل می‌گیرد، چنانچه‌ افراد‌ این دوران حساس و سرنوشت‌ساز را با موفقیت طـی نـمایند، ضریب آسـیب ‌پذیری دینی آنان در مراحل‌ دیگر‌ زندگی‌ کاهش می‌یابد؛ اما در غیر این صورت همواره در معرض آسیبهای گوناگون مذهبی قـرار خـواهند داشـت.
۳- نقش اردوهاي تفريحي و سياحتي و زيارتي در نماز :
حضور در اردوهای زیارتی ـ سیاحتی و الگوپذیری دانش‌آموزان از برنامه‌های اردو گرایش نوجوانان به‌ نماز‌ نقشی مؤثر دارد.در برگزاری اردوهای زیارتی و سیاحتی، وسواس و دقت‌نظر در انتخاب مـسئولان مربیان و عـوامل‌ اجرایی‌ ضرورت بیشتری دارد. به عـبارت‌ بـهتر، در‌ این‌گونه اردوها باید از مربیان و افرادی بهره گرفت که رفتار و گفتارشان جنبه ی الگویی داشته باشد تا بدین طریق دانش‌آموزان در طول اردو الگوهای مذهبی را مشاهده کنند. از آنجا کـه اردو‌ بـه‌ خودی‌خود برای دانش‌آموزان جذاب و خـوشایند اسـت، اگر در طول این برنامه آن ها با مربیانی در ارتباط باشند که دارای منش الگویی هستند نقشی بسزا در اخلاق و رفتارهای مذهبی آنان خواهد داشت. (عباسی سرچشمه، ۱۳۷۲)
۴- نقش معلمان:
دانش‌آموزان و نوجوانان توصیه‌ها و سفارش های معلمان غیردینی‌ را در مورد نماز در گـرایش خـویش بـه این فریضۀ الهی موثر دانسته‌اند. توصیه‌های دبیران غیردینی در تقویت انگیزۀ برخی از دانش‌آموزان در انجام نماز مؤثر بوده اسـت.
تقوای عـملی معلم بهترین ابزار جهت تأثیرگذاری در روان و رفتار دانش‌آموزان در دوران کودکی ، نوجوانی و جوانی می باشد، همچنین در آموزشهای دینی و مذهبی و تبلیغ و ترویج ارزشها و باورهای دینی، به‌طور مسلم تأثیر زبان کرداری‌ بیش‌ از‌ زبان گفتاری است و از آنجا که‌ بـعضی‌ از‌ افـراد‌ جامعه‌ به لحاظ‌ موقعیت یا شغلی که دارند(مانند چهره‌های مذهبی، معلمان و بویژه معلمان دینی و پرورشی ، والدین و...)، رفتار و حرکاتشان در زیر ذره‌بین و نگاه تیزبین نوجوانان و جوانان حساس قرار دارد باید در هماهنگی بین‌ گفتار و عمل خویش توجه و مراقبت بـیشتری داشـته باشند؛ زیرا در غـیراین صورت نه تنها به رفتارهای دینی گرایش پیدا نخواهند کرد، بلکه ممکن است در آنان تنفر و انزجار نسبت‌ بـه‌ این‌گونه ارزشها نیز به وجود آید. (صفایی فیروزآبادی،۱۳۷۱)
توصيه ها و سفارش های معلمان درمورد نمـاز و همچنـين تـاثير حضـور آن هـا درصف نماز جماعت مدرسه گرايش دانش آموزان را به نماز جماعت مدرسه بيشترمي نمايد. معلمان مدارس در هنگام نماز، نوجوانان پسر و دختر را به حضور در نمازخانه‌های مدارس تشویق کنند و خود پیش از همه به نماز بشتابند
اقامه نماز، وظیفه مومنان :
قرآن کریم در توصیف مومنان و در صدر وظایف آنان اقامه‌ی نماز را نام برده است:
الَّذينَ إِن مَکَّنّاهُم فِي الأَرضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّکاةَ وَأَمَروا بِالمَعروفِ وَنَهَوا عَنِ المُنکَرِ وَلِلَّهِ عاقِبَةُ الأُمورِ
این وظیفه، در عمل شخصی، کیفیت بخشیدن به نماز است، و در تلاش اجتماعی، ترویج نماز و همگانی کردن آن می باشد.
کیفیت یافتن نماز بدین معنی است که نماز، با حال و حضور ادا شود؛ نمازگزار به نماز با چشمِ «میعاد ملاقات با خدا» بنگرد و در آن، با خدای خود سخن بگوید و خود را در حضور او ببیند. ترویج نماز، هر حرکت و تلاشی است که در راه همگانی کردن آن، و تبیین اهمیت آن، و آسان کردن دسترسی به آن، بتوان صورت داد. صاحبان اندیشه و بیان، با گفتن و نوشتن؛ دارندگان رسانه‌ها و منبرها با پرداخت جذّاب و هنری؛ مسئولان دستگاهها هر یک متناسب با کارکرد آن دستگاه، میتوانند این وظیفه‌ی بزرگ را ادا کنند.
نتیجه گیری :
همانطور که می دانیم نماز، پایه دین و پرچم اسلام، توصیف شده است، پس .اقامه صلاه در یک جامعه معنایش این است که روح نماز در آن جامعه زنده بشود، جامعه نماز خوان بشود ، جامعه نماز خوان یعنی آن جامعه ای که در تمام گوشه و کنارهایش ،ذکر و یاد خدا در آن جامعه موج بزند در این جامعه هیچ فاجعه ای انجام نمی گیرد روح مسئولیت اجتماعی در اولیای الهی، خود از توجه به خدا و ارتباط با او سرچشمه می‌گیرد که نماز تجلی کامل چنین رابطه‌ای است. در چنین جامعه ای روح و بدن انسان را که فارغ از هر گونه آلودگی دنیوی می شود و انسان متوجه ساحت کبریایی خدا شده و مشتاقانه رو به سوی پروردگارش میکند و نماز انسان را آنگونه تربیت می کند که تمام خوبی ها و ملکوت در او نمود پیدا می کند و چنین نمازگزاری از آرامش روح و روان برخوردار است. و چون به کسی جز خدا دل نمی بندد از فحشا و منکرات بدور است. هر اندازه که نماز ما را از منکرات باز دارد به همان اندازه ما را به سمت خوبی ها و زیبایی ها می کشاند. امام صادق (ع) فرمودند: هر کس دوست دارد قبولی یا رد نمازش را بداند ببیند نمازش او را از فحشا و منکرات باز داشته است یا نه. پس شرطی قبولی نماز دوری از فحشا و منکرات است که شخص نمازگزار کم کم می تواند به این درجه از ایمان هم برسد.
بنابراین هر کسی که بخواهد اهل بهشت و سعادت بشود جز با نماز که ستون دین است به مراد خود نمی رسد اگر کسی تمام اعمال واجب و مستحب خود را انجام دهد ولی اهل نماز نباشد وارد بهشت نمی شود .
ارزش و قدر فریضه نماز بی پایان است از جمله این فواید و ارزش ها شامل صفا، پاکی ، اتصال و قدرتمندی ، استجابت دعا ها ، بهشت جاودان ، عشق و کامیابی ، شکرگذاری ، یاد خدا و ... می باشد.

منابع :
۱. قرآن
۲. نهج البلاغه
۳. امینی ابراهیم ، اسلام و تعلیم و تربیت جلد ۱، چاپ ششم ، انتشارات انجمن و اولیا ۱۳۸۷
۴. قرائتی ، محسن، تفسیر نور، ، تهران:مرکز فرهنگي درس هايي از قرآن، ۱۳۸۳ ش، چاپ يازدهم
۵. حسيني بهشتي ، محمد ؛ نماز چيست؟ تهيه و تنظيم بنياد نشر آثار و انديشـه هـاي شـهيد آيتاالله دکتر بهشتي. ـ ـ تهران: بقعه، ۱۳۸۴.
۶. عباسی سـرچشمه،محمود:بررسی عـلل گرایش‌ نوجوانان‌ به نماز جماعت در مدارس متوسطه،دانشگاه کاشان،پایان‌نامۀ کارشناسی،۱۳۷۲
۷. صفایی فیروزآبادی،صدیقه:بررسی عوامل مؤثر در جذب نوجوانان‌ و ‌‌جوانان‌ بـه نماز جماعت دبیرستانهای پسرانۀ شهرستان یزد،طرح پژوهشی ادارۀ کل آموزش و پرورش استان‌ یزد،۱۳۷۱.
۸. خلیلی مصطفی ، نقش نماز در شخصیت جوانان، مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،
۹. محمدي ،حمید ، مفردات قرآن، قم انتشارات دارالعلم،چاپ دوم ۱۳۸۱ ص۱۸۳
۱۰. قرائتی محسن ، آشنایی با نماز ، ستاد اقامه نماز ، مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان،۱۳۷۵
۱۱. شیرانی عبدالله ، والدین و روانشناسی کودک و نوجوان
۱۲. اسماعیل پور مهدی ، نماز در قرآن ، ستاد اقامه نماز
۱۳. صالحی منش احمد ، نماز عاشقان ، انتشارات پژواک اندیشه ف ۱۳۹۱
۱۴. فاخری علیرضا، منتظری محمدحسین ، اخلاق خانواده ،اداره آموزش عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه ،۱۳۸۵
انتهای پیام/ *